Şamil Vəliyev – 50

“Kredo” qəzetinin baş redaktoru, tənqidçi-ədəbiyyatşünas,
yazıçı-publisist, mühərrir Əli Xələfliyə
Ədəbi məktub

---

97
Əli Rza müəllim! Iki kitabınızı birnəfəsə oxudum: “Meyar” və “Həsrət körpüsü”.
Milli bədii təfəkkür  tariximizin  kökü qədimdir.  Yaşı minillikləri
keçən  bədii
təfəkkürümüz əsrlər  boyu  müxtəlif    təmayüllərə xidmət  eləmiş,  müxtəlif  cərəyanlar
çərçivəsində formalaşıb  və inkişaf  etmişdir.  Bədii təfəkkürümüzü zənginləşdirən  və
təkamülünə təkan verən qələm adamlarımız, söz ustadlarımızın ruhu qarşısında baş əyir,
tarixi mərhələlər boyu ədəbi bədii araşdırmalarda onlara yazılı şükranlarımızı bildiririk.
Tibb  elmində olduğu  kimi ədəbiyyatımızda da həyati və estetik  mövqelərini
gücləndirməklə ixtisaslaşma olub və olur. Taleyini yalnız bədii yaradıcılığa, ya nəsr, ya
poeziya,  yaxud ədəbiyyatşünaslığa  və ya  tənqidə həsr  edənlərlə yanaşı,  bu  sahələrin
ikisini, üçünü və ya dördünü də birləşdirən  və bu  “bu yollarda da  böyük  nailiyyətlər
əldə edən  nadir simalar olmuşdur;  A.A.Bakıxanov, M.F.Axundzadə, M.Ə.  Rəsulzadə,
S.Vurğun, M.İbrahimov, X.Rza, Anar və b.
Mübaliğədən uzaq cəsarətlə deyərdim ki, Əli Rza müəllim, mən sizin də adınızı
bu siyahıya əlavə etmək istərdim. Düzdür, bunu tarix göstərir və göstərəjək, ancaq bir
oxucu,  bir  qələm  adamı,  bir ədəbiyyatşünas kimi ədəbi zəmanətimi ürəyimdə pünhan
saxlamayıb özünüzə və oxuculara bəyan edirəm. Əli Rza, qardaşım, inanın bu sözlərim
səmimidir.  Bizim  münasibətimiz  göründüyü kimi bitəmənnadır  və mən  heç vaxt
“Kredo”da çap  olunmamışam  və gələcəkdə də silsilə yazılarla  “zəhlənizi”  tökmək
niyyətində deyiləm.
Görkəmli ədəbiyatşünas,  professor  Nizaməddin Şəmsizadənin  redaktorluğu ilə
768 səhifəlik,  qalın  cilddə,  yüksək  poliqrafik  bədii tərtibatla  nəşr  olunmuş “Meyar”
kitabını iki günün içərisində oxudum. Annotasiyada şair-publisist kimi qeyd olunan Əli
Rza  Xələflinin ədəbi titullarına bundan  sonra  “tənqidçi-ədəbiyyatşünas”  kəlmələrinin
artırılması məqsədəuyğun və vacibdir.
Və yazıçı... Əli Rza  müəllim.    Sizin şirin    təhkiyəniz  ancaq  bədii nəsr
nümunələrində olur.  Publisistikanız  bədii publisistikadır.  Amma  “Meyar” ədəbi
leytmotivi olan ədəbi-tənqidi bir əsərdir.  Akademik  Bəkir  Nəbiyevdən,  xalq şairi
Bəxtiyar Vahabzadədən 130 yaşlı “Əkinçi”dən, dahi Üzeyir bəydən, xalq yazıçısı İlyas

---

98
Əfəndiyevdən,  akademik  Yusif  Məmmədəliyevdən,  məhəbbət şairi Nüsrət
Kəsəmənlidən, böyük Hüseyn Caviddən, ulu Şəhriyardan, xalq şairi Cabir Novruzdan,
əruzşünas  professor Əkrəm  Cəfərdən,  xalq şairi Söhrab  Tahirdən, əfsanəvi yazıçı
Əlibala  Hacızadədən, görkəmli dilçi-professor  Qəzənfər  Kazımovdan,  dahi Səməd
Vurğundan, müəllimlər iftixarı S.M.Qənizadədən, ”nəhəng” S.Rüstəmdən, böyük dilçi
Tofiq  Hacıyevdən,əziz  müəllimimiz,  xalq  yazıçısı İsmayıl Şıxlıdan,  profesor  Teymur
əmidən  (Əhmədov), üzeyirşünas  Mirabbas Aslanovdan,  Aşıq Ələsgərdən,  böyük  türk
yazarı Çingiz Aytmatovdan, qəzəlxan Ənvər Nəzərlidən, xalq şairi Zəlimxan Yaqubdan
tutmuş xalq  artisti Arif    Babayevəcən,  cənubşünas  Sabir  Nəbioğluya  qədər Əli Rza
Xələfli qələmi “ədəbi məktub”larla  onlarla  məktublaşıb,  yaradıcılıqları barədə “ədəbi
qeyd”lərini eləyib, portret esselərlə onların bədii dünyasına “ekskursiya”lar edib.
Hələ neçə-neçə söz adamı haqqında “Meyar”da dəyərli yazılar var. Qeyd etdiyim
kimi ayrı-ayrı ədəbi şəxsiyyətlər  haqqında  olan  bu  yazıları bir  leytmotiv  birləşdirir:
onların    sənətdəki xidmətlərini qiymətləndirmək, ədəbi portretlərini,  obrazlarını
yaratmaqla müəllifin orijinal üslubu, bədii təfəkkürünün təzahürü olan tədqiqatçılığının
ümumiləşməsindən doğan ədəbiyyata, sənətə, Vətənə olan məhəbbət.
Əli Rza  müəllim,  siz əsl  vətəndaşsız.  Türk  dünyasının əsarətdə olan  gözünüzü
açdığınız  Qarabağdan  tutmuş iç dünyamız,  Bakının  heykəli “İçərişəhər”    sizin üçün
müqəddəsdir.  “Meyar”da  tədqiqat  obyektiniz  olan ədəbi şəxsiyyət  və onların
yaradıcılığına münasibət göstərdiyiniz, belə bir samballı toplunu ərsəyə gətirmək asan
deyildir.
Bu 768 səhifəlik əsəri yazmaqdan ötrü elə deyərdim ki, ömrünüzün bu qədər ili
gedib.  “Meyar”  yaşana-yaşana,  duyula-duyula,  yana-yana  yazılıb,  bir ədəbi-bədii
meyarla yazılıb. Sözə həssas münasibət və sözə məhəbbətlə qələmə alınıb.
“Ədəbiyyatşünaslığa  aid  mənbələrdə epik  növün janrları sırasında  memuar
ədəbiyyatının  müəyyən  yer  tutduğu qeyd olunur. Memuar ədəbiyyatı müəyyən şəxsin
gördüyü, yazdığı, şahidi olduğu faktik hadisələrlə, tərcümeyi halla sıx bağlı əsərlərdir”
(Mir Cəlal).

---

99
Memuar ədəbiyyatının gündəlikləri, yol qeydləri, səyahətnamələr kimi növlərinin
özünəməxsus cəhətləri var: ”Gündəliklərdə hər gün görünən, yaşanan fakt və hadisələr
qələmə alınır. Çox  zaman  bu  qeydlərə aid  heç bir şərh  verilmir.  Yol  qeydləri və
səyahətnamələrdə isə yerlər, insanlar, hadisələr haqqında  qeydlər verilir,  onlar  barədə
mülahizələr qələmə alınır”(Əziz Mirəhmədov).
Gündəliklər,  yol  qeydlıəri ,  məktublar şəklində olan  memuar ədəbiyyatının ən
maraqlı nümunələri sırasında M,Qutqaşınlının “Səfərnamə”si, “Səyahətnamə” poeması
kimi Zeynalabdin Marağalının “İbrahim bəyin səyahətnaməsi”, İsmayıl Şıxlının “Cəbhə
gündəliyi” və s. diqqəti cəlb edir.
Əli Rza Xələfli “Meyar”a daxil olan əsərlərin janrlarını bölgülər əsasnda “portret-
esse”, “ədəbi qeydlər” və “ədəbi məktublar” kimi uyğunlaşdırıb. Sadaladığımız siyahıya
Əli Rza bəy, sizin də adınızı əlavə etmək istərdim. Sizin bu “Meyar”ınız uzun illərdir
(40 il -V.Ə) ədəbiyyata gəldiyiniz yolda , fiololoji təhsil almağınızdan üzü bu yana bədii
yaddaşınıza,  səs  yaddaşınıza  hopan  ,  gördüyünüz,  mütaliə etdiyiniz ədəbi hadisələrin,
bədii prosesin “beyin” adlı bilgisayara daxil olan bədii təəssüratınızın təzahürüdür. Ona
görə də “Meyar”dakı şirin  təhkiyəli, ədəbi-bədii,  tənqid-ədəbiyyatşünaslıq  yuklü
məqalələr, ədəbi qeyd  və məktublar.  Eyni zamanda  memuarlar  xüsusilə epistolyar
ədəbiyyat nümumələridir.
Həmçinin çox təəssüfləndim. Niyə Əli Rza Xələfli bu günə qədər qələmini bədii
nəsrdə sınamayıb. İnanın nəsrimizin sizə ehtiyacı var.
Azərbaycan  romançılığını yeni bir  adla  zənginləşdirə bilərsiniz.    Daniel  Defo
“Robinzon Kruzo”nu səhv etmirəmsə 55 yaşında yazmışdır, əsər dünya şöhrəti qazanıb
və bu gün də dünya ədəbiyyatının nadir incilərindəndir.
Mənə belə gəlir ki, Əli Rza qardaşım, mənim bu ədəbi məktubumda yer alan bu
arzum  sonra  mövzu  seçməkdə tələsmədən  proza  sahəsində qələminizi sınayacaqsınız.
Indi Əli Rza müəllim, istərdim şeirlər kitabınız barədə qısaca təəssüratlarımı bildirim.
Öncə kitabı əlimə götürüb ilk  səhifələrini vərəqləyəndə çox  sevindim.  Bildim  ki,
istedadlı şair Ə.R.Xələflinin bu əsəri dəyərlidir.Çünki görkəmli tənqidçimiz, sevdiyimiz

---

100
alim Vaqif Yusifli şeirlərinizi təhlil süzgəcindən keçirərək kitaba “Ön söz” yazıb. “Əli
Rza Xələfli bu dünyanın nə birinci, nə də axırıncı dərdçəkən şairidir... Əli Rza Xələfli
dərddən yazan, Dərdin də sevimli şairidir”. (səh7)
Əli Rza bəy, sizin dərdinizin mayası Vətən dərdidir,Qarabağ dərdidir, bu hamının
dərdidir. Bir də ki,  dərdi şair çəkər də, Şairi ən yüksək, ən mötəbər vəzifə kürsüsünə
əyləşdirsən  də o,  dərdçəkəndir. Şübhəsiz,  məddah şairləri nəzərdə tutmuram. Əli Rza
qələmində “düz düzdür, əyri əyridir”. Şeirləri mövzu baxım-dan rəngarəngdir, ənənəyə
sadiq olaraq poeziyamızın əbədi,əzəli mövzularına müraciət edirsiniz. Bu dərdin, qəmin
içində Vətənin  dərdləri ilə bərabər  Vətənə böyük  məhəbbət  var  poeziyanızda.  Anaya
məhəbbət  var şeirlərinizdə.  Ana  mövzusunda  orijinal şeir  yazmaq çox çətindir.
Təvazökarlıqdan uzaq olsa da mənim də “Anam mənim” şeirim və eyni adlı nəğməm
şöhrət  qazanıb.  Hər şair  Anasına  poetik  sözlə məhəbbətini bildirə bilir.  Amma  sizin
“Anama məktub” şeiriniz orijinaldır, təsirlidir, yüksək bədii-poetik dəyərə malikdir:
Özgə qızlarına oğul böyütdün,
Hərəsi birini çalıb apardı.
Yollarda qəlbini yağın əritdin,
Ömür  gəncliyini alıb apardı.
Bir  qədər  də poemalar üzərində dayanmaq istərdim.”Həsrət  körpüsü”  adlı
kitabınıza üç poema daxil edilib. “Bir Xələfli var imiş”, “İçərişəhər: Daşlar və insanlar”
və “İnsan, tarix və zaman”.
Azərbaycan ədəbiyyatında  poemanın  təşəkkülü çox  qədimdir.  XII əsrdə
Əfzələddin  Xəqaninin  “Töhfətül-İraqeyn”  mənzuməsi ilə ədəbiyyatımızda  poema
janrının əsası qoyulub. Sonra çoxəsirlik ədəbiyyatımızda yaranan poemalar istər mövzu,
istərsə də ideyaca bir-birindən fərqlənir.
Müasir şairlərimiz də poemalar yaradırlar. Əli Rza Xələflinin poemalarından biri
doğmaca  kəndləri,əsir  düşmüş Xələfliyə həsr  olunub. Ürəkağrıdan  odur  ki,  müəlliuf
poemanın adında da artıq keçmiş zamanda danışır: “Bir Xələfli var imiş”. Nağıl dilinə

---

101
məxsus  “var imiş”  kəlməsi Xələflinin  “yoxluğu”  haqqında  artıq öncədən  təəssürat
yaradır.
Şəhriyarın  “Heydərbaba”sı ruhunda  yazılan əsər  mövzu, ideya,  deyim, üslub,
poetika  baxımdan  elə deyərdik  ki,  “Heydərbaba”ya  nəzirədir. Əsərin  epiqrafında
“Şəhriyara salam” deyən müəllif ədəbi təsiri halallıqla poetik sətirlərdə çözələyir:
Şəhriyarın məktəbində oxudum,
Ondan əvvəl elə bil ki, yoxudum.
Ürəyimi ürəyinə toxudum,
Aydınlığa doğan aya bələndim,
Bulud idim, yağış olub ələndim.
Məlum  olduğu  kimi Heydərbaba  dağ adıdır.  Ulu Şəhriyar üzünü Heydərbaba
dağına tutaraq bütün arzu və istəklərini türkdilli oxucularla bölüşməklə bu dağdan bir
ədəbi üsul,ədəbi kürsü kimi istifadə etməklə özü də bir  dağ “dəryada  duran  bir  dağ
“(Sabir) yaratmışdır. Ə.R.Xələfli də ustadın yolu ilə gedərək üzünü “balaca kənd”inə
(M.Araz) tutaraq dərd-sərini dayısı oğlu ilə bölüşür, işğalda olan bölgələrin, Qarabağın
dərdinə yanır, şəhidlər üçün göz yaşı tökür, dərdli Arazla “həmsöhbət” olur və sonda
yenə də Şəhriyardan bəhrələndiyini bir daha oxuculara bildirir:
Şəhriyarı işıq bildim yazımda,
Qəm pərdəsi sızıldayır sazımda.
Həsrət, hicran payızımda, yazımda,
Deyən olar bir Xələfli var imiş,
Onun yolu boran imiş, qar imiş.
Göründüyü kimi, sadə formada  yazılan  poema  mövzu, ideya,məna  tutumu,
qloballığı, dəyəri baxımından nə qədər mürəkkəb zəmində olan müəllifin böyük poetik
qədəmlərini xəbər verir.
Ə.R.Xələflinin poemalarında diqqəti çəkən xüsusiyyətlərdən biri də toponimlərin,
şəxsiyyətlərin,  eləcə də digər  məlumatların izahatıdır.  “Xələfli”  və “İçərişəhər”
poemalarının hər ikisində adı çəkilən insanların, tarixi şəxsiyyətlərin, toponimlərin izahı

---

102
dəqiq  verilərək  oxucunun əsər  boyu  heç bir çətinlik  yaranmasın  deyə
məlumatlandırılması çox yaxşı haldır.
Xələflinin poemaları, o cümlədən İçərişəhərə həsr etdiyi mənzuməsi istər ideya-
məzmun, istərsə də sənətkarlıq cəhətdən diqqəti cəlb edir. Bu poema bədii əsərlər kimi
müəllifin intim  duyğularının  tərənnümüdən  yox,  bəşəri hisslər,  Vətən  məhəbbəti,
vətəndaş qeyrətini təcəssüm etdirən duyğuların ifadəsidir:
Bura gələnləri tarix salamlar,
Hər hücrə özü də dönər sirdaşa.
Içərişəhərdə bir möcüzə var,-
“Daş gül olmuş, yoxsa dönmüş gül daşa”.
Ə.R.Xələfli, əziz  qardaşım!  Siz əsl  azərbaycanlı,həqiqi azərbaycançı, əsl  Vətən
oğlusunuz. Əvvəldə qeyd  etdiyim  kimi sizin üçün  türk  ellərinin,  möhtəşəm  türk
dünyasının  hər  daşı, hər  obası, hər  güşəsi,  hər  yazarı doğmadır.  Adətən  yerlipərəstlik
kimi cılız hisslərlə cuğlanmış Azərbaycanın bir çox “alim” və “yazar”ları ancaq öz oba
və kəndlərini cənnət  sayır, öz  yerlilərini dahi hesab  edirlər.  Sizin üçün  bunların  fərqi
yoxdur. Coğrafi fərq milli sevgiyə, Vətən namusuna xələl gətirə bilər.
Şübhəsiz, insan  göz  açdığı bölgəni,  guşəni sevməlidir.  Sevməsə böyük  Vətənə
məhəbbəti də ola bilməz. Özünü sevməyən, hörmət qoymayan şəxs nə Anasını, nə də
Vətənini sevə bilər, ay mənim, “Müşfiq bənizli” qələmdaşım.
Çox  sevinirəm  ki,  yaradıcılığınızla  “qiyabi”  tanışlığım əyaniyə,  burada  rusca
deməsəm, anlaşılmaz olar, əyaniyə “perevod” aldı.
Şübhəsiz,  Vaqif  Yusiflinin  təbirincə desək,  “şəxsən  məni bu  poema  da  razı
salmayan  bəzi məqamlar  var,  ancaq ümumilikdə Ə.Xələfli ustad şairlərin
(B.Vahabzadənin, M.Arazın, Ə.Kürçaylının) fəlsəfi lirikasından çox şey öyrənmişdir”.
Əli Rza bəy! O məqamlar siz özünüzdən bilirsiniz ki, hansılardır. Əsərin ikinci
hissəsində yəqin  belə gileylər  nəzərə alınacaq.  Gələcəkdə poema üzərində müstəqil
şəkildə işlərkən  birinci hissəyə əl  gəzdirmək  olar. İç dünyamız,  daş yaddaşımız
haqqında olan bu poemada müasir texniki terminlər, muzey işçilərinin adları qətiyyən

---

103
yerinə düşmür. Bir qədər də süjeti təkminləşdirmək lazımdır. Epik-lirik poemada şairin
romantikası səyahət etsə də kompazisiya, süjet unudulmamalıdır.
Əli Rza bəy, iradlarımı səmimi qəbul edin. Sizi çox istəməsəydim bunları qeyd
eləməzdim. Heç bir baş redaktor öz qəzetində özünə ünvanlanan iradları çapa verməz.
Amma  bayaqdan  sizin şəxsiyyətiniz  və yaradıcılığınız  haqqında  dediyim  sözlərdən
məlumdur ki, belə cılız hisslər sizdən uzaqdır.
Onu  da  qeyd  edim  ki,  qan,  gen,  yaddaş ilə gələn,  gözünüzü açıb  dərin  nəfəs
alanda Güney havası udmusunuz. O taya yaradıcılığınızda böyük məhəbbət var, nisgil
var,  həsrət  var.  Güney  həsrəti,  Qarabağ həsrəti ilə bərabər  sizin  qəlbinizdəki dərdin
“banilərindəndir”.
Əziz, hörmətli, sevimli Əli Rza Xələfli. Məktubumu sona yetirirəm. Mən sağ və
salamatam,  hələlik.  Sizin  də sağ və salamat  olmağınızı o  uca  Allahdan  arzu  edirəm.
Şöhrətiniz uca olsun, qələminiz kütlənməsin, təbiniz, ilhamınız coşsun, çağlasın. Əbədi
olmayan bu dünyada “Kredo”nuz tarix səhifələrində əbədiləşsin. Siz heç vaxt ədəbiyyat
tariximizdə “və b.”, “və s.” olmayasınız və inşaallah olmayacaqsınız da. O gün olsun
“Həsrət  körpüsü”  yox,  “Vüsal  körpüsü” yaransın.  Xudafərinin üstü ilə addımlaya-
addımlaya  Təbrizə,  oradan  da İçərişəhərə,  oradan  da Şuşaya  gedəsiniz  və nəhayət,
doğma Xələflini ziyarət edəsiniz.