Şamil Vəliyev – 50
Yüklə 2,28 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
(ona yaxınlaşır)
Nədir gözlərində bu hiddət, bu kin? Düşün, təslim olmadıqca san mana, Həsrət qalacaqdır nişanlın sana. GƏLİN Mənim duvağımı sən deyil, ancaq Yalçın almalıdır. VALİ (qolundan tutar) Yaxın gəl! GƏLİN (geri çəkilir, nifrətlə) Burax! MÜŞAVİR Yavrum, hər gəlin ki, yeni köçərsə, Bakiri nəsib olur ancaq rəisə. Şərəfdir bu sana düşünsən bir az, Valinin diləyi heçə sayılmaz. VALİ Bu bir qanun! Hər kim boyun qaçıpsa, Eli, əqrabası batar həp yasa. Qatlandım nazına bütün bir gecə, Qırma məni, yaman olur nəticə. Əsərdəki qadın surətləri də nəzər-diqqəti cəlb edir. Başqa əsərlərində olduğu kimi, biz Cavidin «Səyavuş» faciəsində də müxtəlif xarakterli qadın 229 qadın qəhrəmanları ilə rastlaşırıq: Çılğın ehtirasına cavab ala bilmədiyi üçün məkrə və hiyləyə uymuş, bəlalar və fitnələr törətməkdən zövq alan Südabə və rübabə ilə; əsl qadın gözəlliklərini, saf mənəviyyatı, geniş qəlbiilə fərqlənən El anası, Firəngiz, Dürdanə, Gəlin, 1-ci və 2-ci Cariyyə surətləri ilə. Cavidin bu əsərdə yaratdığı parlaq və canlı insan xarakterləri dramaturqun böyük yaradıcılıq kəşfi kimi qiymətli və diqqətəlayiqdir. Faciənin baş qəhrəmanı Səyavuşdur. Hələ körpə ikən anasınqı itirən, kənddə, sadə adamlar arasında böyüyən Səyavuş şah nəslindən olmasına baxmayaraq xalqa mənən bağlı, təmiz ürəkli bir cəngavərdir. Bu obrazı dramaturq elin dərdinə şərik, saraylara qarşı etiraz səsini ucaldan demokratik əhval-ruhiyyəli bir qəhrəman kimi yaratmışdır. «Səyavuş atası Keykavusun əmrilə saraya çağrılır. Ürəkdən bağlı olduğu kənddən ayrılmaq onun üçün çətin olsa da, şah əmrini yerinə yetirməyə məcbur olur (Firdovsidə isə Səyavuş öz arzusu ilə saraya, atasının yanına gəlməyə can atır). Yola çıxarkən səmimi çöhrəli, ağsaçlı bir qadın, bir el anası Səyavuşun alnından öpüb ona xeyir-dua verir. bu el anasının xeyir-duası bizə böyük Nizaminin əsərlərində şahlara öyüd- nəsihət verən dünya görmüş, ağsaçlı qadınların arzularını xatırladır (bu ana surəti Firdovsidə yoxdur)» (M.Cəfər. Hüseyn Cavid. Azərnəşr, 1960, səh.213). Ağbirçək el anasını üzünü Səyavuşa tutub «Biz səni bəslədik çalış adil ol!» - deyir, gənc qəhrəmana «şanlı yol, uğurlu yol» diləyir. Səyavuşda saraylara qarşı olmayan həvəs, bu vəhşilər yuvasına ayaq basdıqdan sonra nifrətə çevrilir. Bir tərəfdən çılğın ehtirasları cavabsız qalan Südabənin ona böhtan yaxması, digər tərəfdən, günahsız qan tökmək əleyhinə olduğu üçün atası Keykavusun qəzəbinə düçar olması gənc qəhrəmanın iztirablarını daha da artırır. Bu daxili iztirablar artdıqca onu mübarizəyə daha çox sövq edir. Səyavuş ona qarşı çıxanlara müqavimət göstərir. Lakin bununla belə onun bacarığı arzularına nisbətən məhduddur. Səyavuş qəlbində yoxsul kütlələrə qarşı məhəbbət, xaqanlara və şahlara nifrət hissi yaşadırsa da qarşısına qoyduğu nəhəng ictimai məqsədi – 230 gərdişi-dövranı məcrasına salmağı bacara bilmir, nəticədə ətrafını sarmış rəzalət və zülm aləminin nümayəndələri tərəfindən öldürülür. Filologiya elmləri doktoru Məsud Əlioğlu haqlı olaraq Səyavuşun təbiətinə və xarakterinə məxsus üç xüsusiyyəti qeyd edir: «A – Uşaqlığını və gəncliyinin ilk çağlarını kənddə keçirən, təbiətin azad qoynunda böyüyən, sıldırımlıdağlardan vüqarı, sadə insanlardan müdrikliyi öyrənən igid, dəliqanlı Səyavuş. Xalqdan və yoxsul insanlardan aldığı tərbiyəni bu gənc əsərin başlanğıcında, eləcə də sonrakı pərdələrdə nümayiş etdirir. B – Səyavuş eyni zamanda şahlıq sülalaəsinə mənsub əsilzadədir. Doğrudur, o, sarayda böyüməmişdir, zadəgan cəmiyyətin və «ali təbəqənin» davranış qaydalarından, saraylarda hökm sürən münasibət və ədalardan xəbərsizdir, lakin onun varlığında cüzi də olsa, əsilzadəlik əhval-ruhiyyəsi özünü göstərir. O, müəyyən məsələdə atası Keykavusla və dayısı Əfrasiyabla birləşir, sazişə gəlir. C – Səyavuş həm də saray daxilindəki rəzalətləri duyub, dəhşətə gələn, zülm və zorakılığa qarşı qılınc qaldıran, haqqın, ədalətin müdafiəsi yolunda cəsarətli fikir söyləyən bir həqiqət carçısıdır» (M.Əlioğlu. Tənqidçinin düşüncələri. Azərnəşr, 1968, səh.169-159). Doğrudan da biz əsərin əvvəlindən axırınadək qəhrəmanın xarakterindəki bu üç xüsusiyyəti müşahidə edirik. Uşaqlığını təbiətin füsünkar qoynunda, pak diləkli insanlar arasında keçirən bu gənc qəhrəman Südabənin «Söylə, maraqlımı saray həyatı?» - sualına: Maraqlı olsa da, göy xatiratı Könlümü daima cəzb edib durur. …Cocuqluqdan bəri alışdım köyə, Zal oğlu Rüstəmdən aldım tərbiyə. Dağlarda yaşadım, ceyran ovladım, Böylə şənliklərə mənus olmadım. 231 - deyərək azad kənd həyatını qızıl qəfəsləri andıran möhtəşəm saraylardan üstün tutur. Hələ Zabilistanda ikən məşhur pəhləvan Zal oğlu Rüstəmdən cəngavərlik təlimi almış Səyavuş igid bir dəliqanlı kimi eyni zamanda öz ustanıda qarşı çox mehriban və təvazökardır. Əsərin Zabilistanda təlim meydanını təmsil edən başlanğıc səhnəsində Səyavuşla Rüstəm arasında gedən dialoqa nəzər salaq: SƏYAVUŞ Kim gəlirsə, gəlsin, çəkinməm. RÜSTƏM Yalınz eşdir ona Zal oğlu Rüstəm. SƏYAVUŞ Mən səndən öyrəndim qəhrəmanlığı, Enilsəm də yoxdur peşimanlığı. Rüstəm də öz növbəsində yetirməsinə qarşı hörmət və nəzakətlə davranır. O, Səyavuşun bu təvazökarlığını təvazökarlıqla qarşılayır: Nə sən, nə mən! Biz ər oğlu ərləriz, Gücdə, saldırışda həp bərabəriz. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi Səyavuş eyni zamanda şah nəslinə mənsub əsilzadədir. Onun varlığında müəyyən şahzadəlik əhval-ruhiyyəsi də vardır. O, sarayda böyüməmişdirsə də, «Dayım gömdürsə də bizi altuna, qoltuğa sığınmaq ağırdır mana» deyirsə də, Turan hökmdarı Əfrasiyab: Göndərəyim səni Çin hüduduna, Böyük bir vilayət üsyan içində, Həp çırpınıb durur al qan içində. - deyə onu baş verən üsyanları yatırmaq üçün Çin sərhəddinə göndərdikdə dayısının təklifini qəbul edir və «bir ay belə sürməz o qanlı dalğa»- deyə xaqanı üsyanın tez bir zamanda yatırılacağına əmin edir. bundan başqa Səyavuşun 232 sonrakı pərdədə üsyançı kəndlilər tərəfindən həbs edilmiş azğın Valini Gərşivəzə bağışlaması və Altayın ona: Səyavuş da şah nəsli, xaqan nəsli, Onun hər kəslə var başqa bir dili. - deməsi bu gənc qəhrəmanın cüzi də olsa şahzadəliliyini – öz ictimai təbəqəsi, sinfi ilə əlaqə saxlamasını göstərir. Bütün bunlarla yanaşı Səyavuş saraydakı rəzalətlərdən dəhşətə gələn, haqqın və ədalətin yolunda hər an canından keçməyə hazır olan bir ədalət carçısıdır. Rüstəmlə düşmən ordularını geri oturtmaq üçün döyüşə getdikdə səyavuş kəndləri çapıb-talayanların xarici düşmənlər deyil, İran ordusunun öz başçılarının olduğunu gördükdə daha da qəzəblənir, saraya qarşı nifrəti artır. «Cavid Səyavuşun saraya qarşı olan narazılığını göydən düşmə bir şey kimi göstərməyib. Səyavuş bir sıra ciddi hadisələrin şahidi olur, bir çox rəzalətləri görür, əməkçilərin bir ovuc azğınlar tərəfindən amansızcasına əzildiyini, istismar edildiyini, aşağılarda hökmranlıq edən məmurların əməkçilərə düşmən olduğunu anlayır» (M.Mehdi. Cavid haqqında bir neçə söz. «Səyavuş», Azərnəşr, 1934, müqəddimə). Səyavuş xalqı soyub talayan əsgər mundirli bu saray quldurlarının xəyanətlərini üzlərinə deyərək, bu qarətçiliyi qıtlıqdan, aclıqdan, tufandan, fırtınadan və hətta ölümdən də dəhşətli sayır: Ötər keçdiyiniz yerdə bayquşlar, Qəhrəman cildinə girən sərxoşlar! Məzlumlara qarşı duyğusuz qalan Bir insandan daha şərəfli qaplan!.. Biz gəldik ki, çeynənməsin yurdumuz, Məgərsə çeynəyən eəndi ordumuz. Qıtlıq, aclıq, tufan, ölüm, fırtına… 233 Cümləsi bir yana, sizlər bir yana. Atası Keykavusun əxlaqsızlığı, analığı Südabənin cilovagəlməz qorxunc ehtirasları Səyavuşu dəhşətə gətirir. O, sarayların iç üzünə bələdolduqca anasının sözlərini xatırlayır: Ah, nə qədər çirkin, vəhşi duyğular… …Heç yalan deyilmiş anamın sözü, Başqa imiş sarayların iç üzü. O da bu çirkablar içində sönmüş, Gənc yaşında ömrü sərabə dönmüş. Səyavuş Firəngizə qarşı olan məhəbbətinə də sadiqdir. O, Turana gəldiyi ilk gün nədimələrlə ahu ovuna çıxmış dayısı qızına vurulur. Firəngiz təqib etdiyi ova atdığı ox ilə özü dəbilmədən Səyavuşu qolundan yaralayır. Bu «ovçu» qız eyni zamanda öz süzgün baxışları ilə dəliqanlı gəncin qəlbini oxlayır. Firəngiz də Səyavuşa vurulur, sevdiyinin Səyavuş olduğunu bildikdə, bu məhəbbət daha da alovlanır. Nədimənin: Bayğın gözlərində acı bir hal var, Səyavuşdanmıdır bu iztirablar? – sualına Firəngiz: O, bir yıldız kimi axdı könlümə, Atəşli bir çiçək taxdı könlümə. Əlimdən aldı səbrimi, uyğumu, Alov dalğaları sardı ruhumu – - deyə sevən qəlbinin çırpıntıları ilə cavab verir. sarayda Səyavuşla Firəngizin ilk görüş səhnəsi hər iki gəncin bir-birinə qəlbən necə bağlandığını göstərir: FİRƏNGİZ Yaran nə haldadır? SƏYAVUŞ Həp sağalmış. |