Sanoat ishlab chiqarishining iqtisodiy va ijtimoiy samaradorligi

Mezon masalasi iqtisodiy samaradorlik nazariyasining eng muhim sohasi hisoblanadi. Falsafiy ma’noda mezon - bu asosiy o’lchov, muhim farqli belgi, asosiy nuqtai nazardir. Shular asosidagina bizning u yoki bu sohadagi bilimlarimizni obyektiv haqiqatligini, to’g’riligini va ishonchliligini aniqlash, haqiqatni anglashilmovchiliklar-dan farqlash mumkin.
Ishlab chiqarishning asosiy maqsadiga erishish uchun barcha resurslardan oqilona foydalanish, tayyorlanadigan mahsulotning har bir birligiga sarflanadigan xarajatlarni kamaytirish kerak bo’ladi. Demak, samarani o’lchaganda mezon sifatida jami ijtimoiy mehnatni tejash, uning unumdorligini oshirish qabul qilinadi.
Ishlab chiqarishning umumiy (mutloq) samaradorligi deganda xarajatlar va resurslarning ayrim turlari bilan solishtirilgan yoki taqqoslangan iqtisodiy samaraning umumiy miqdori tushuniladi.
Ishlab chiqarishning umumiy samaradorligi xarajatlar va resurslarning ayrim turlaridan foydalanish darajasini aniqlash va baholash uchun qo’llaniladi va umuman iqtisodiyot bo’yicha, tarmoqlar, korxonalar, kapital qurilish obyektlari bo’yicha hisoblab chiqiladi. Bunday samaradorlikni aniqlash xarajatlar va resurslar samaradorligi darajasini, samaradorlikning asosiy yig’imlarini aks ettiruvchi differensiyalangan ko’rsatkichlarni hisoblab chiqishga asoslanadi. Bunday ko’rsatkichlarga ishlab chiqarishning yoki unda tayyorlanadigan mahsulotning mehnat sig’imi, material sig’imi, fond sig’imi, kapital sig’imi kiradi.
Mehnat sig’imi milliy daromad, sof, yalpi, tovar mahsulotning yoki natural shaklda ifodalangan mahsulot birligiga sarflangan xarajat miqdorini tavsiflaydi.
Mahsulotning sermehnatliligi – bu muayyan turdagi mahsulotni (masalan, bitta traktorni, kostyumni yoki ko’ylakni) ishlab chiqarishga sarf bo’lgan ish vaqti miqdorini ifodalovchi ko’rsatkich hisoblanadi.
Mehnat sig’imining uch turi bo’ladi: texnologik, to’la va iqtisodiyot mehnat sig’imi. Mehnat sarfini hisobga olish jihatiga qarab esa u yana uch turga: rejali mehnat, normativ mehnat va haqiqiy (amaldagi) mehnat sig’imlariga bo’linadi.
Mehnat sig’imi bevosita sarf (asosiy xodimlar sarf qilgan mehnat) bo’yicha, to’la sarf (yordamchi xodimlar sarf qilgan mehnat) bo’yicha hamda umumiy ijtimoiy mahsulot yoki milliy daromad qiymatiga nisbati bilan belgilanadi. Ayrim komplekslar va ularning tarmoqlarida, korxonalarda esa moddiy sarflar miqdorining qiymatiga nisbatan belgilanadi:

Ko’pincha amaliyotda mehnat sig’imining boshqacha ma’nosini bildiruvchi mehnat unumdorligi (Mu) ko’rsatkichidan foydalaniladi:
𝑇𝑚𝑥

Mehnat unumdorligi - bu inson mehnatining muayyan vaqt ichida ozmi
- ko’pmi mahsulot ishlab chiqarish qobiliyatidir.²
Ishlab chiqarishning material sig’imi - bu mahsulot (ish bajarish, yoki xizmat ko’rsatish) birligiga ketadigan va unda ifodalanadigan moddiy resurslar (xomashyo, asosiy va yordamchi materiallar, sotib olinadigan butlovchi buyumlar va yarim fabrikatlar, yoqilg’i va energiya) yalpi sarfini tavsiflab beruvchi ko’rsatkichdir. U quyidagi formula yordamida ifodalanadi:

Ishlab chiqarishning fond talabligi bu mahsulot birligiga (natural yoki qiymat doirasida) to’g’ri keladigan asosiy ishlab chiqarish fondlarini tavsiflovchi ko’rsatkichdir. Fond sig’imi (Fs) asosiy va aylanma fondlardan foydalanishning samaradorligini ko’rsatadi va ularning o’rtacha yillik qiymatini (F) mahsulot hajmiga (Mx) nisbatini ifodalaydi:
𝐹

Bu miqdorning teskarisi fond samarasi (natijasi) yoki fond qaytimi (Fk) deb yuritiladi va quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

Ijtimoiy ishlab chiqarishning samaradorligini baholashda kapital qo’yilmalardan foydalanish ko’rsatkichlari ishlab chiqarish fondlarini qayta takror ishlab chiqarishning yangi asosiy va oborot fondlarini yaratish uchun zarur bo’lgan jamg’arma fondlari samaradorligini tavsiflaydi. Bunday ko’rsatkichlardan eng muhimi kapitaltalablik yoki kapital sig’imi hisoblanadi. Bu ko’rsatkich (Ks) kapital mablag’lar(K)ning yordami bilan tayyorlangan mahsulotning ko’paygan qismiga nisbati bilan ifodalanadi:

Yuqorida keltirilgan va boshqa bir qator tabaqalashtirilgan (differensiyalangan) ko’rsatkichlar ishlab chiqarishning samaradorligini baholash va tashkil etishda muhim o’rin egallaydi, xarajatlar va resurslar asosiy turlarining qaytarib berilishini tavsiflaydi. Lekin, faqat bu ko’rsatkichlar asosida ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligi o’zgarishiga baho berish qiyin, chunki ular o’zgarishning xarakteri va dinamikasini taqqoslay olmaydi. Undan tashqari, ba’zi bir davrlarda ular har xil yo’nalishda o’zgaradilar. Masalan, sanoatda mehnat unumdorligi juda sekinlik bilan ko’paymoqda.
Iqtisodiy samaradorlikni rejalashtirish va tahlil etish nafaqat xarajat va resurslar asosiy turlaridan foydalanish darajasini tahlil etishni o’z ichiga olishi kerak, balki uning butunlay o’zgarishini, yig’indi (integral) samaradorlikni baholashni ham o’z ichiga oladi. Mana shu maqsadda iqtisodiy samaradorlikning umumlashtiruvchi, kompleks ko’rsatkichlari hisoblab chiqiladi va ishlab chiqarishning oqibat natijalari shu ko’rsatkichlar yordamida tahlil etiladi. Bunday ko’rsatkichlar turli xarajatlar va resurslarning darajasini yig’ilgan turda, har xil omillarning ta’sirini hisobga oladi.
Ishlab chiqarish - texnik vazifani hal etishning biror variantining ijtimoiy-iqtisodiy afzalligini asoslab berish, taqdim etilgan variantlardan eng samaralisini tanlab olish maqsadida aniqlanadigan samaradorlik qiyosiy samaradorlik deb ataladi. Qiyosiy samaradorlik ikki va undan ortiq variantlarni taqqoslash va shu asosda bir variantning boshqa variantlardan ustunligi va uning optimalligini aniqlab beradi.
Optimal variantni tanlab olish hamda uni asoslab berish uchun qo’shimcha kapital mablag’larning qoplanish muddati yoki qiyosiy samaradorlik koeffitsiyentini hisoblab chiqish va ular miqdorini normativ qiymati bilan taqqoslash kerak bo’ladi.
Qo’shimcha kapital mablag’larning o’zini qoplash muddati (V) qo’shimcha kapital mablag’larning (K₂-K₁) mahsulot tannarxini pasaytirishdan olingan tejam (T₁-T₂)ga nisbati bilan aniqlanadi:
𝐾 𝐾
1 − ₂
Bu yerda V - qoplanish muddati (yil hisobida);