Sanoat ishlab chiqarishni tashkil etish

8.4. Bozor segmentatsiyasining asosiy tamoyillari
Bozor segmentatsiyasining tamoyillari quyidagilardir:

• 
  Geografik tamoyil;
  
• 
  Psixografik tamoyil;
  
• 
  Demografik tamoyil;
  
• 
  Xulq-atvor tamoyili;
  
• 
  Xolat tamoyili.
  

Geografik tamoyil orqali bozorni joylashuvi, aholining soni va zichligi, tijorat faoliyatining tuzilishi, regionni rivojlani dinamikasi, inflyatsiya darajasi, huquqiy cheklashlar hisobga olinadi.
Psixografik tamoyil natijasida hayot tarzi, shaxsning tipi, jamoat holati kabi hisobga olinib, turmush tarzi shaxsning o’z faoliyatida, qiziqishlarida, kat’iyatida va e’tikodlarida o’z aksini topadi. SHaxsning turi esa hayotdan mamnun, melanholik, o’zgalardek ish kuruvchi, o’zbilarmon va boshqa hislatlarda bo’lishi mumkin.
Demografik tamoyillarda oilani soni va sifat tarkibi, oilaning hayotiylik tsikli bosqichi, daromadlilik darajasi, mashg’ulot turi, ma’lumoti, millati kabilar inobatga olinadi hamda bozor segmentatsiyasining asosiy tamoyillaridan biri hisoblanadi.
Xulq-atvor tamoyili orqali xarid qilishga yo’l, foydalanuvchi maqomi, iste’mol jadalligi, bog’lanib qolish darajasi, tovar haqida ma’lumot berish, tovarga bo’lgan munosabati hisobga olinadi.


8.5. Maqsadli bozor segmentlarini tanlash va tovarni bozordagi joylashish pozitsiyasi
Segmentlashni rejalashtirish jarayoni quyidagi bosqichlarni o’z ichiga oladi:

1. 
   Iste’molchilar talablari va tavsifnomalarini aniqlash
   
2. 
   Iste’molchilarning turli-tumanligi va o’xshashligi tahlili
   
3. 
   Iste’molchilar guruhlari sohasini ishlab chiqish
   
4. 
   Iste’mol segmentini tanlash
   
5. 
   Raqobat muhitida kompaniya o’rnini aniqlash
   
6. 
   Barcha marketing-miks kompleksi chora-tadbirlari rejasini ishlab chiqish.
   

Bozorni segmentatsiyasining rejalashtirish jarayonini tashkil etishda quyidagi talablarga rioya qilish zarur:

• 
  segmentlar o’zaro bir-biri bilan farq qilishi zarur
  
• 
  har bir segmentga faqat iste’molchi talabiga mos keluvchisini kiritish zarur
  
• 
  iste’molchilarni tavsifnomalarini firma tomonidan ulchash mumkin bo’lishi zarur
  
• 
  har bir segment razmer bo’yicha bo’lishi, ya’ni sotish hajmi va xarajatlarni koplashni ulchashi kerak
  
• 
  har bir segment iste’molchilari axborotga ta’sir etish uchun va reklama kompaniyasini utkzish uchun oson va tushunarli bo’lishi zarur.
  

Segmentatsiya jarayonining muhim bosqichi bo’lib bozorni maqsadli segmentini tanlash hisoblanadi.
Maqsadli segmentni tanlash muammosi etarli darajada murakkab bo’lib, uni yechish uchun quyidagi ketma-ketlikda turishi tavsiya etiladi:

• 
  segment o’lchamini va uni o’zgarish (o’sish, kamayish) tezligini o’rnatish
  
• 
  segmentni jalb yetuvchanlik tuzilishini tadqiq etish
  
• 
  o’zlashtirayotgan segment maqsadini va tashkilot resurslarini aniqlash
  

Segment o’lchami uning miqdoriy o’lchamlari va birinchi navbatda sigimi bilan tavsiflanadi. Segment sigimini aniqlash uchun tovarlar hajmini, ushbu segmentda ularni umumiy sotish qiymati, bozor joylashgan tumanda yashovchi ushbu tovarning potentsial iste’molchilari sonini aniqlash zarurdir.
Bozor sigimini o’rganish asosida ishlab chiqarish quvvatlarini shakllantirish uchun va tovar sotish bo’yicha taqsimlash tarmog’i tuzilishi uchun asos bo’lib hisoblanuvchi uning o’sish dinamikasi baholanadi. SHuni hisobga olish kerakki, ya’ni bozor faoliyati natijalari qo’llash, bozorda ishlash bog’liq xarajatlarni koplab, rejalashtirilgan foydani olishga kafolat berishi kerak.
Segmentni jalb yetuvchanligi tuzilishni tadqiq etish raqobat darajasini o’rganishni, mavjud mahsulotlar raqobatbardoshligini, xaridorlarga munosabatini, taklif yetilayotgan va mavjud tovarlarga bo’lgan segment ehtiyojini barqarorligini, mavjud xaridor ehtiyojlarini qondiruvchi mutlako yangi mahsulotni bozorga kiritish zarurligi va imkoniyatini o’z ichiga oladi.
Foydali bo’lgan segment joriy sotuvning yuqori darajasiga, yuqori o’sish sur’atiga, yuqori foyda normasiga, sotish kanali talablariga real va raqobatga chidamli bo’lishi kerak.
Bozordagi faoliyat strategiyalarini asoslashda uch turdagi strategiyalar ishlatilishi mumkin:

1. 
   differentsiallanmagan marketing
   
2. 
   differentsiallangan marketing
   
3. 
   kontsentrlangan marketing
   

Amaliyot shuni ko’rsatadiki, bozor munosabatlarini tiklanishi va shakllanishi davrida tadbirkorlik tuzilishida ko’plab korxonalar differentsiallanmagan marketing strategiyasini ushlab turdi. Bu strategiya firmani xaridorlarni xarid jarayoni va tovarga bo’lgan munosabat hamda motivatsiyasidagi turli-tumanlikka emas, balki xaridor ehtiyojlarida qiziqishni umumiyligiga mo’ljalni oladi.
Bunday tovarlar va marketing dasturlarini ishlab chiqish orqali firma o’z maqsadiga xaridorlarni o’rtacha massasini qondirib erishishi mumkin. Strategiyani ishlatuvchi firmalar muvaffaqiyatining muhim omili bo’lib standartlashtirishi va tovar ishlab chiqarishni umumiyligi hisoblanadi. Differentsiallanmagan marketing strategiyasi mahsulot ishlab chiqarish va sotishda kam xarajatlarni ta’minlaydi. Biroq X.Meffert ta’kidlaganidek, «bu strategiya zamonaviy marketing tamoyillariga qarama-qarshi turadi».
Marketingni zamonaviy kontseptsiyasida ikkita strategiya ko’riladi: differentsiallangan va kontsentrlangan marketing.
Differentsiallangan marketing strategiyasida firmadan uning faoliyatini bir necha segmentda ular uchun maxsus ishlab chiqarilgan tovarlar va marketing dasturlari bo’lishini talab qiladi. Bu strategiya xaridorlarning motivlari va tushunchalariga mos keluvchi marketing dasturi va xaridorlarga mo’ljallangan marketingni asosiy tamoyiliga mos keladi. Bu strategiya xaridorni bozordagi holatini to’liq ifodalaydi, shuning uchun, qoidaga ko’ra, yuqori sotish hajmini va kontsentrlangan marketing strategiyasiga nisbatan kichik tavakkalchilik darajasini ta’minlaydi.
Differentsiallangan marketing strategiyasi yuqori investitsiya, ishlab chiqarish va boshqarish xarajatlarini talab qiladi, shuning uchun u yirik korxonalar uchun zarurdir.
Mahsulot differentsiatsiyasi – turli bozorga chiqishning keyingi imkoniyatidir. Bu birinchi navbatda tovar taqsimlashda diversifikatsiya strategiyasini olib borishga asoslanadi.
Kontsentrlangan marketing strategiyasi korxonalardan bozorning foydani segmentiga, ya’ni bitta yoki bir necha segmentiga e’tiborni qaratishni talab qiladi. Bu bozor segmentiga firma bitta yoki bir necha mahsulot bilan hamda maqsadli marketing dasturi bilan yondoshadi. Uz mazmuniga ko’ra bu strategiya bozor chuqurchasi kontseptsiyasiga mos keladi, ya’ni shunday bozor segmentida ishlash kerakki, tovar ushbu firma va uning yetkazib berish imkoniyatlari uchun ko’proq mos keluvchi bo’lib hisoblanadi. Kontsentrlangan marketing strategiyasi ko’proq kichik va o’rta korxonalar uchun mos keladi, chunki bozorning barcha segmentlarida ishlash uchun hamda qayta etarli moliyaviy vositalarni bo’lishi talab yetilmaydi.
Bozorni pozitsiyalashtirish – bu alohida bozor segmentlarida mahsulot kontseptsiyasini aniqlash texnologiyasidir. Pozitsiyalashtirishning maqsadi – mavjud va shakllanayotgan fikrlarni tadqiq qilish, xaridorlar yoki ularning guruhini mahsulot parametrlariga bo’lgan munosabatini baholash tahlilidan, maqsadli bozorni ushbu segmentida mahsulotni raqobatli afzalligini ta’minlashda shunday tovar pozitsiyasini marketing chora-tadbirlarini o’tkazish yo’li bilan tuzishdan iborat.
Mahsulotni samarali pozitsiyalashtirish uchun talab va taklifni muhim tavsifnomalarini, xarid to’g’risida qaror qabul qilishda mo’ljal bo’lib hisoblanuvchi omillar ta’sirini o’rnatish va o’rganish zarur. Aniqlovchi omillar esa mahsulot sifati, sifat darajasi, ishonchliligi, yenergohajmi, dizayni va tovarni raqobatbardoshligini boshqa ko’rsatkichlari bo’lishi mumkin.
Bozorni pozitsiyalashtirishni to’g’ri tashkil yetilishi marketing rejasi va kompleksini samarali ishlab chiqarish shart-sharoiti bo’lib hisoblanadi.