Sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish

n
n
N
R
N
R
N
R



Bu yerda:
R
1
, R
2
... R
n
– ishlab chiqarish me‘yorlarini bajarmagan ishchilar soni (bunda 
me‘yorlarni bajarish darajasiga kura umumiy tarzda guruhlanadi); 
N
1
, N
2
... N
n
– har bir guruhda ishlab chiqarish me‘yorlarini qanchagacha 
bajarmaslik foizi. 
Mehnatni ilmiy tashkil qilish tadbirlarni joriy qilish ishlab chiqarish 
korxonalarida ish o‘rinlariga xizmat ko‘rsatish, ularni takomillashtirish bilan 
chambarchas bog‘liqdir. Hozirgi sharoitlarda ishlab chiqarish korxonalari 
tashqaridan xom-ashyo materiallarini jalb qilgan xolda mahsulot ishlab chiqarish 
jarayonlarini amalga oshirmoqdalar. Bu esa korxonalarda mahsulot ishlab 
chiqarish uchun aynan ushbu korxonada xom-ashyo, materiallar tayyorlovchi 
ishchilar sonini qisqarishiga olib keladi. Buni quyidagi formula asosida aniqlash 
mumkin. 

I
s
=I
s
Bu yerda: 
u
1
va u
2
– tadbirlar oldingi va keyingi yalpi mahsulot tannarxidagi tashqaridan jalb 
qilinadigan xom-ashyo materiallar ulushi, foizda. 

---

Mehnat taqsimoti va kooperatsiyani takomillashtirish bo‘yicha taklif etilgan 
hamda joriy qilingan Mehnatni ilmiy tashkil qilish tadbirlari mahsulot mehnat 
sig‘imini kamaytirishga olib kelib bu o‘z navbatida ishchilar soni bo‘yicha 
iqtisodni kiritib chiqaradi. Buni quyidagi formula asosida aniqlash mumkin: 

I
s
= Q(T
1
-T
2
)/F
k
Bu yerda: 
Q – tadbirdan keyingi, reja ishida ishlab chiqariladigan mahsulot hajmi, naturada; 
T
1 
va T
2
– bir mahsulotni ishlab chiqarish sarflanadigan vaqt, soat. 
Mehnatni ilmiy tashkil qilish tadbirlarinng iqtisodiy samaradorligi 
ko‘rsakichlarini aniqlashning ikkinchi bosqichida aniqlashning ikkinchi bosqichida 
har bir tadbir asosida erishgan ishchilar soni bo‘yicha iqtisodni aniqlagan, bilgan 
holda mehnat unumdorligining o‘sish suratini aniqlaymiz. Buni quyidagi formulani 
qo‘llash asosida aniqlash mumkin: 
M
u
=(

I
s

100)/( I
s
-

I
c)
Bu yerda: 

I
s
– mehnatni ilmiy tashkil qilish tadbirlarini joriy etishda ishchilar soni bo‘yicha 
erishilgan iqtisod, kishi; 
I
s
– umumiy ishchilar soni, kishi. 
Agar mehnatni ilmiy tashkil qilish tadbirlari kompleks tarzda joriy 
qilinganda barcha tadbirlar natijasida erishilgan ishchilar soni bo‘yicha iqtisod 
asosida umumiy tarzda mehnat unumdorligining o‘sishi aniqlanadi: 
M
u.unum
=(

I
s

100)/(I
s
-

I
c)
Ishchilar soni bo‘yicha umumiy iqtisodni hamda korxonada umumiy 
mahsulot hajmining o‘sish suratini bilgan holda (rejalashtirilayotgan ish uchun) 
tadbirlarni qo‘llash natijasida mahsulot xajmining o‘sishini ham hisoblash 
mumkin: 

Q=M
u.unum
/Q
umum

100 
Bu yerda: 

---


Q – mahsulot hajmining o‘sishi; 
Q
umum
– rejalashtirilayotgan ish uchun yangi mahsulot hajmining umumiy o‘sish 
surati, %. 
Mehnatni ilmiy tashkil qilish tadbirlarining iqtisodiy samaradorligini 
aniqlash ko‘rsatkichlarini uslubiyatini faqatgina rejalashtirishda emas, balki 
korxona faoliyatini tahlil qilishda ham qo‘llash mumkin. Bunda faqatgina reja 
ko‘rsatkichlarini, hisobot ko‘rsatkichlari bilan almashtirish kifoya qilinadi. Hosil 
bo‘lgan hisoblarni quyidagi shakllarga qiritish kerak bo‘ladi. 
11.1-jadval 
Ushbu shakllar esa jadvalda ko‘rsatib o‘tiladi 
№ 
Hisob formulasi 
Shartli belgilar 
1 
P%=

U100/(U
b
–

U) 
P% - mehnat unumdorligi o‘sishi (%); 

U – tadbirlarni tadbiq etishdagi ishchilar nisbiy 
iqtisodi, kishi; 
U
b 
– bazis i/ch unumidagi dastlabki ishchilar soni, 
kishi. 
2 
P%=(100T)/(100 – T) 
P%=(T
1
/T
2
–1)100 
T – tadbirlarni qo‘llaguncha tadbirlarni qo‘llash 
natijasida mehnat sig‘imining kamayishi (%); 
T
1 
-T
2
– va undan keyingi to‘la mehnat sig‘imi, 
norma-soat. 
3 
T
n
=

(t
1
–t
2
)Q
2
T
n
– mehnat sig‘imining kamayishi; 
t
1
–t
2 
– tadbirlarni tadbiq etguncha va tadbiq 
etilgandan so‘ng mahsulot mehnat sig‘imi birligi, 
norma/soat; 
Q
2
– tadbirlarni qo‘llashdan keyingi i/ch hajmi, 
natura shaklda. 
4 
I
m
=

(t
1
–t
2
)Q/(F
o
k
o
) 
F
o
– tadbirlarni qo‘llashgacha bo‘lgan bir ishchining 
ish vaqti fondi, soat; 

---

k
o
– bazis yildagi ishlab chiqarish me‘yorlarining 
bajarilish koyeffitsiyenti; 
I
m
– mehnat sig‘imining kamayishi hisobiga ishchi 
kuchidan iqtisodi, kishi. 
5 
Ey=(F
1
/F
o
– 1)I
s1
E
y
– ish vaqtidan yo‘qotishlarning qisqarishi, ish 
vaqtidan 
umumsiz 
foydalashining 
kamayishi 
hisobiga ish kuchidan iqtisod, kishi; 
F
1
-F
o
– tadbirgacha va undan keyin har bir ishchiga 
to‘g‘ri keluvchi ish vaqti fondi, soat; 
I
s1 
– tadbirlarni qo‘llaguncha bo‘lgan ishchilar soni, 
kishi. 
6 
I=(A
1
–A
2
)/(100 – 
A
2
)I
s2
A
1
–A
2
– tadbirgacha va undan so‘ng mos keluvchi 
ish vaqtidan yo‘qotishlar; 
E – mehnat sharoitining yaxshilanishi munosabati 
bilan vaqtinchalik ish vaqtidagi yo‘qotishlarning 
qisqarishi hisobiga ish kuchidan iqtisod, kishi. 
7 
I
h
=I
s1
(1+

Q/100)I
s2
I
h
– ishlab chiqarish hajmining o‘sishi hisobiga 
ishlovchilarning bo‘shatilishi, kishi; 
I
s2
– tadbirni qo‘llashdan keyingi ishchilar soni, 
kishi;

Q – tadbirni tadbiq etish tufayli i/ch hajmining 
o‘sishi, %. 
8 
I
m.o
=(I
s3
- NB
h
)/100 
NB=(NB
2
–NB
1
)/NB
1
I
m.o
– ishchilar malakasining oshishi natijasida 
ishchilarning nisbiy bo‘shatilishi, kishi; 
I
s3
– ishchilar malakasining oshishi natijasida i/ch 
me‘yorlari ning bajarilishi oshirgan ishchilar soni, 
kishi; 
NB – ishlab chiqarish me‘yorlari bajarilishining 

---

o‘sish surati, %; 
NB
2 
va NB
1
– ishchilar malakasini oshishigacha va 
undan keyin i/ch me‘yorlari ning bajarilishi, %. 
9 
I
1
=B

I
s

F 
I
1
– yo‘qotish lar va ish vaqtidan unumsiz 
foydalanishning qisqarishi tufayli ish vaqtidan 
iqtisod, kishi/soat; 
B – smena davomida har bir ishchiga to‘g‘ri 
keluvchi 
yo‘qotishlarning 
va 
ish 
vaqtidan 
foydalanishning qisqarishi, soat; 
I
s
– ish vaqtidan unumsiz foydalanish vaqtining va 
yo‘qotishlarning qisqarish mavjud bo‘lgan ishchilar 
soni, kishi; 
F – bir ishchining yillik ish vaqti fondi, kun. 
10 
O‘
Q
=(Q
2
–Q
1
)/Q
1

100 
O‘
Q
=(T
n
+I
1
)/Q

100 
O‘
Q
– mehnatni ilmiy tashkil qilish tadbirlarini 
qo‘llash natijasida ishlab chiqarish hajmining 
o‘sishi, %; 
Q
1
– tadbirgacha va undan keyingi ishlab chiqarish 
hajmi; 
Q
2
– yillik sig‘imining kamayishi, kishi/soat; 
I
1
– ish vaqtidan unumsiz foydalanishning qisqarish 
tufayli yillik ish vaqtidan iqtisod; 
Tn – ish vaqtidan yo‘qotishlarining kamayishi 
tufayli ish vaqtidan yillik iqtisod. 
Mehnatni ilmiy tashkil qilish tadbirlari bo‘yicha yillik iqtisodiy samaradorlik 
esa quyidagi formula asosida aniqlanadi: 
I
y1
= (T
1
-T
2
)

Q
2
-Ek
x 
Bu yerda: 
I
y
– yillik iqtisodiy samaradorlik;

---

T
1
va T
2
– mahsulot (ish) birligi uchun sarflangan xarajatlar (tadbirgacha va 
tadbirdan so‘ng), sum;
Q
2
– tadbirdan keyingi ishlab chiqarishning natura shaklidagi hajmi;
E – iqtisodiy samaradorlikni solishtirma normativ koyeffiysiyenti;
k
x
– tadbirlarni ishlab chiqish va joriy qilish bilan bo‘lgan xarajatlar. 
Agar shartli o‘zgaruvchi va shartli doimiy xarajatlarni ajratish imkoniyati 
bo‘lsa unda, yillik iqtisodiy samaradorlikni aniqlash formulasi quyidagi shaklni 
egallaydi: 
I
y
=[(A
1
-A
2
)+







2
1