Sanoat korxonalarining debitor qarzdorlik boshqarish

SANOAT KORXONALARINING DEBITOR QARZDORLIK BOSHQARISH

REJA:

1. 
   Debitorlik qarizlarning iqtisodiy mohiyati va ularni kelib chiqish sabablari.
   

2. 
   Kreditorlik qarizlarning iqtisodiy mohiyati va ularni kamaytirish yo’llari.
   

3. 
   Debitorlik va kreditorlik qarizlarini tartibga solishning huquqiy asoslari.
   

1. 
   Debitorlik qarzlarining iqtisodiy mohiyati va ularni kelib chiqish sabablari
   

Korxonalar o‘rtasida bo‘ladigan, shuningdek, kredit tashkilotlari va nazorat tashkilotlari o‘rtasidagi, korxonalarning davlat tashkilotlari (organlari) bilan hisob-kitob to‘lovlarida kechiktirilgan vaqt bo‘yicha farqlanishlar kelib chiqadi. Bunda korxona tomonidan to‘lanishi lozim bo‘lgan majburiyatlar kreditorlik majburiyatlari, olinishi lozim bo‘lgan majburiyatlar esa debitorlik majburiyatlar hisoblanadi. Debitorlik va kreditorlik majburiyatlari hisob-kitoblarning doimiy yo‘ldoshi hisoblanadi. Lekin to‘lov muddatining oshib ketishi korxonalar moliyaviy ahvoliga katta ta’sir o‘tkazadi. Shu maqsadda korxonalar faoliyatini yuritishda debitorlik va kreditorlik majburiyatlarini to‘g‘ri va samarali boshqarish masalasiga alohida ahamiyat beriladi. Bir vaqtning o‘zida to‘lash muddati o‘tgan qarzlar muam- mosi yoki noto‘lovlar muammosining mavjud ekanligi alohida dolzarblik kasb etmoqda.
Iqtisodiy nashrlarda bu masalaga bag‘ishlangan risolalar va alohida maqolalar birin-ketin e’lon qilinayotgan bo‘lishiga qaramasdan ularning asosiy sabablari to‘g‘risidagi masala hamon munozarali ahvolda qolmoqda. Bizning fikrimizcha, bunday vaziyatning (holatning) mavjud ekanligi mazkur muammoni hal qilish yo‘lidagi katta to‘g‘onoqdir. Bir vaqtning o‘zida, ayrim hollarda ba’zi mualliflar tomonidan debitorlik va kreditorlik qarzlariga
tegishli bo‘lgan jarayonlar turli shakl va mazmunda nomlanayotganligini ham e’tiborli masala sifatida qabul qilmoq lozim.
Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida debitorlik – kreditorlik qarzlarini tartibga solish va samarali boshqarish masalalariga bag‘ishlangan bo‘lganligi uchun, bizning fikrimizcha, eng avvalo, biz debitorlik va kreditorlik qarzlarining iqtisodiy mohiyati va ularning kelib chiqish sabablari to‘g‘risida aniq tasavvur va tushunchaga ega bo‘lishimiz kerak.
Mamlakat iqtisodiyotida debitorlik - kreditorlik qarzlari hajmining nisbatan katta ekanligi ular iqtisodiy mazmun - mohiyatini va eng avvalo, ular ikki qismining o‘zaro nisbatini tadqiq etishni taqozo etadi. Qayd etish lozimki, debitorlik va kreditorlik qarzlari, bir tomondan, umumiylik jihatlari bilan xarakterlansa, ikkinchi tomondan esa, farqli jihatlari bilan ham xarak- terlanadi. Dastlab, ularning ana shu jihatlarini yoritishga harakat qilaylik. Debitorlik va kreditorlik qarzlari o‘rtasidagi umumiylik ular har birining tovarlar bo‘yicha shartnomani tuzish va uni to‘lash bilan bog‘liq bo‘lgan vaqt o‘rtasidagi uzilishga, demak, pulning to‘lov vositasi sifatidagi funksiyasiga asoslanganligidadir. Ular o‘rtasidagi farqlar esa debitorlik va kreditorlik qarzlarining amalga oshish xususiyatlaridan kelib chiqadi.
Debitorlik va kreditorlik qarzlari o‘zlarining amal qilish muddatlari uzunligi bo‘yicha ham bir-biriga hamma vaqt ham mos kelavermaydi. Amaliyotda mol yetkazib beruvchi mahsulotni sotib oluvchiga yetkazib berish uchun transport tashkilotiga berar ekan tezda to‘lovning barcha summasini debitorlik qarzlari hisobiga o‘tkazadi. Sotib oluvchi esa mahsulotlarni yoki pul hisob-kitob hujjatlarini olganidan so‘ng yetkazib berilishi lozim bo‘lgan yoki yetkazilgan tovarlar qiymatini kreditorlik qarzlari sifatida qabul qiladi.
Mahsulot qiymatini to‘lab sotib oluvchi o‘zining kreditorlik qarzini uzsa-da, debitorlik qarzi esa mol yetkazib beruvchining bankdagi hisob varag‘iga pul mablag‘larining tushguniga qadar uzilmagan holda qolaveradi. Bundan qarzdorlikning har ikki ko‘rinishlari o‘rtasidagi vaqtga bog‘liq bo‘lgan farqlar kelib chiqadi.
Debitorlik – kreditorlik qarzlarida qarama-qarshilik, ma’lum ma’noda, ikkiga bo‘lingandek tuyuladi. Bir tomondan, mol yetkazib beruvchi korxonalar bilan sotib oluvchi korxonalar o‘rtasida to‘lovlarning o‘z vaqtida amalga oshirilishi xususida sistematik ravishda qarama-qarshiliklar avj olib turadi. Ikkinchi tomondan esa, sotib oluvchi korxonalar o‘zlarining aylanmalariga (oborotlariga) kreditorlik mablag‘larini jalb etib kerakli mol yetkazib beruvchi korxonalar bilan munosabatlarni yomonlashtirmaslikka harakat qiladilar. Xuddi shuning uchun ham debitorlar va kreditorlar sistematik ravishda bir-birlariga nisbatan uzoqlashtiruvchi va tortuvchi kuchlarning mavjud ekanligini his etadilar.
Yuqorida keltirilgan ikki masaladan birinchisini tahlil qilishda har bir holatga, alohida-alohida ham yondoshmoq maqsadga muvofiqdir.
Debitorlik qarzlarining iqtisodiy mohiyati to‘g‘risida fikr bildirishdan oldin, dastlab, iqtisodiy munosabatlarda yoki iqtisodiy jarayonlarda foydalanilib kelinayotgan «debitor» atamasi to‘g‘risida alohida to‘xtalib o‘tmoq lozim. Shuning uchun ta’kidlash joizki, debitor deyilganda, odatda, korxona, tashkilot va muassasalarga, umuman olganda, xo‘jalik yurituvchi subyektlarga pul yoki mulk yuzasidan qarzdor bo‘lgan yuridik yoki jismoniy shaxslar nazarda tutiladi. Shuni alohida qayd etish lozimki, debitorlik qarzlari juda ko‘pchilik hollarda xo‘jalik yurituvchi subyektga tegishli bo‘lgan aylanma mablag‘larning ishlab chiqarish sohasidan (jarayonidan) muomala jarayoniga (sohasiga) o‘tib ketishi bilan izohlanadi. Shuning uchun ham tahlil
ishlarini amalga oshirish jarayonida debitorlik qarzlari yalpi ishlab chiqarilgan mahsulotlarning hajmi bilan taqqoslanadi. Debitorlik qarzlari nisbatan mustaqil bo‘lgan hodisa hisoblanadi. Amaliyotda bu qarzlarni undirish talablari faktoring operatsiyalari vositasida uchinchi shaxs ixtiyoriga o‘tkazilishi mumkin. Ma’lum bir mezonlarni hisobga olgan holda debitorlik qarzlarini bir necha guruhlarga ajratish mumkin. Masalan, to‘lov muddatiga muvofiq debitorlik qarzlarini ikki guruhga ajratish mumkin:

1. 
   To‘lov muddati o‘tmagan debitorlik qarzlari;
   
2. 
   To‘lov muddati o‘tgan debitorlik qarzlari.
   

Mamlakatimizdagi vaziyatga nazar tashlar ekanmiz, juda ko‘pchilik holatlarda muddati o‘tgan debitorlik qarzlari xo‘jalik yurituvchi subyektlarning to‘lovga qobiliyatsiz mijozlarga (iste’molchilarga) mahsulotni (ishni, xizmatni) berib yuborishi (o‘ziga xos tarzda «sotishi») natijasida yuzaga kelishi mumkinligini aniqlashimiz mumkin. Bu asosiy sabab sanalib, o‘z navbatida, yana bir necha boshqa sabablarni ham keltirib chiqaradiki, ularning ko‘pchiligi mol yetkazib beruvchi (ish bajaruvchi, xizmatlarni ko‘rsatuvchi) korxonalarning xaridor korxonalarga (iste’molchilarga) bevosita bog‘liqligi bilan belgilanadi. Bunga oddiy umumiy misol tariqasida neft qazib oluvchi korxonalarning neftni qayta ishlovchi korxonalarga bog‘liqligini ko‘rsatish mumkin. Shunday bo‘lishiga qaramasdan, bu shakldagi qarama-qarshilikni hal etishning amaliyotda bir necha variantlari ham mavjuddir. Jumladan, yuqoridagi qarama-qarshilikni rivojlangan mamlakatlarning ilg‘or tajribasiga tayangan holda sindikat kelishuvlari, moliya-sanoat guruhlarini tashkil etish va marketingni rivojlantirish orqali hal etish mumkin. Buni avval ta’kidlaganimizdek, bozor munosabatlari rivojlangan mamlakatlarning ilg‘or tajribasi yaqqol ko‘rsatib turibdi.
Demak, yuqorida keltirilgan va qayd etilgan holatlardan ko‘rinib turibdiki, debitorlik qarzlarining vujudga kelishining haqiqiy sabablari to‘g‘risida fikr bildirilayotgan paytda iqtisodchi olimlarimiz ham yoki amaliyotchi mutaxassislarimiz ham juda ehtiyotkorlik bilan yondoshmoqlari lozim. Aks holda, bu narsa noto‘g‘ri yoki yetarli darajada asoslanmagan xulosalarning chiqarilishiga olib kelishi mumkin.
Amalga oshirilgan tadqiqot natijalarining ko‘rsatishicha muddati o‘tgan debitorlik qarzlari va muomaladagi naqd pul massasining hajmi o‘rtasida muayyan bog‘liqlik mavjud bo‘lib, bu bog‘liqlik muddati o‘tgan debitorlik qarzlarining paydo bo‘lish riski oshib borishi bilan umumiy pul massasida va shunga mos ravishda hisob-kitoblar sohasida naqd pullar salmog‘ining ortib borishi bilan xarakterlanadi. Debitorlik qarzlaridagi qarama-qarshiliklar ulgurji aylanmadagi naqd pulli hisob-kitoblar, barter va o‘zaro talablarni hisobga olish yo‘llari bilan birgalikda naqd pulsiz hisob-kitoblarning tezlashuvi, ya’ni bir xil summadagi pullar yordamida katta summadagi to‘lovlarga xizmat qilish uchun sharoitni yaratish orqali ham hal qilindi. O‘z navbatida, naqd pulsiz hisob-kitoblarning tezlashuvi mamlakatimiz banklarini xalqaro telekommunikatsion tizimlarga qo‘shilishi yirik kliring markazlarini yaratish, banklararo korrespondentlik munosabatlarini rivojlantirish, «Bank- mijoz» avtomatlashtirilgan tizimini joriy etish, bank plastik kartochkalarining qo‘llanilish doirasini kengaytirish orqali sodir etildi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarning debitorlik va kreditorlik qarzlariga baho berishda ularni balans holatiga keltirib o‘rganish ham mumkin bo‘ladi. Debitorlik va kreditorlik qarzlari balansi ular orasidagi o‘zaro tenglik nisbatini tavsiflaydi. Bunda debitorlik majburiyatlarining kreditorlik majburiyatlaridan ortib ketishi yoki aksincha holatlarni ifodalaydi.
Debitorlik majburiyatlari qatoriga 2002 yil 27 dekabrda tasdiqlangan buxgalteriya balansiga ko‘ra quyidagi qatorlar kiritiladi:

• 
  xaridorlar va buyurtmachilarning qarzi;
  
• 
  ajratilgan bo‘linmalarning qarzi;
  
• 
  sho‘’ba va qaram xo‘jalik jamiyatlarining qarzi;
  
• 
  xodimlarga berilgan bo‘naklar;
  
• 
  mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga berilgan bo‘naklar;
  
• 
  budjetga soliq va yig‘imlar bo‘yicha bo‘nak to‘lovlari;
  
• 
  maqsadli davlat jamg‘armalari va sug‘urtalar bo‘yicha bo‘nak to‘lovlari;
  
• 
  ta’sischilarning ustav kapitalidagi ulushlar bo‘yicha qarzi;
  
• 
  xodimlarning boshqa operatsiyalari bo‘yicha qarzi;
  
• 
  boshqa debitorlik qarzlari.
  

Muddati o‘tkazib yuborilgan majburiyatlarning yuzaga chiqish sabablari sifatida quyidagilarni keltirib o‘tish mumkin:

• 
  korxonada moliyaviy holatning nosog‘lom ekanligi;
  
• 
  korxonaning to‘lov layoqatiga ega emasligi;
  
• 
  likvid mablag‘lari aylanuvchanligining uzoqligi;
  
• 
  shartnoma maburiyatlariga va to‘lov shartlariga amal qilmaslik;
  
• 
  xo‘jalik shartnomalari buzilishidan ko‘riladigan zararlarning to‘g‘ri qoplanmasligi (shartnomalar buzilishida qo‘llaniladigan choralarga amal qilmasligi);
  
• 
  zamonaviy hisob-kitob shakllariga yo‘l berilmaganligi va hokazolar.
  

Debitorlik majburiyatlari yoki qarzlari tahlilida ularning aylanuvchanligiga alohida e’tibor beriladi. Negaki, debitorlik va kreditorlik majburiyatlarining aylanuvchanlik darajasi korxona moliyaviy ahvoliga baho

berishning muhim ko‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi. Debitorlik majburiyatlarining aylanuvchanligi deganda qarz majburiyatlarining undirib olish muddati va ularning aylanish koeffitsiyenti tushuniladi. Bu bevosita bugungi yuzaga kelgan majburiyatning necha kundan keyin naqd pulga aylanish darajasini xarakterlaydi. Debitorlik majburiyatlarining aylanuvchanligi sotishdan olingan tushumni debitorlik majburiyatlarining mavjud summasiga bo‘lish asosida aniqlanadi. Debitorlik majburiyatlarining mavjud summasini tahlil etish davrining kalendar kuniga ko‘paytirish va sotishdan olingan sof tushum summasiga bo‘lish asosida debitorlik qarzlarining aylanishlar kuni aniqlanadi. Demak, korxonalar debitorlik qarzlarini boshqarishda korxonaning ikkinchi tomon bilan yuzaga keladigan moliyaviy-iqtisodiy munosabatlardan avval uning moliyaviy holatini keng o‘rganish va tahlil qilish hamda debitorlik qarzlarini aylanish davrini imkon qadar kamaytirish, korxonaning debitorlik qarzlarini kamaytirishda hamda istiqbolda moliyaviy barqarorligini ta’minlovchi muhim omillardan biri sanaladi.