Savod o’rgatish darslarida o’quvchilarni ongli o’qishga o’rgatish

shakllantirishning pedagogik-psixologik asoslari

Savod o’rgatish o‘quvchilarining ongini shakllantirish masalasini hal qila turib, ular uni hayotda qo‘llanishi haqida g‘amxo‘rlik qilishdi. Masalan: A.M.Mushina shunday yozadi: ―Dastlabki sanoqqa o‘rgatishda oldin o‘rganilgan nasalarni amalda qo‘llab bormay turib, keyingi bilimni egallab olishga

shoshish	kerak emas. Shu bilan birga olingan bilimni bola dastlabki o‘zlashtirilgan
sharoitga		qarama – qarshi bo‘lgan sharoitda amaliy qo‘llanishi zarurligini
ta‘kidlab	o‘tgan. Pedagogika fani didaktikasining umumiy				prinsiplarini
aniqlashda		falsafa fanlarini o‘qish bilan amaliy		mashg‘ulotning	hal qiluvchi
o‘rni degan		qonunga tayangan holda ish ko‘riladi. O‘zining ―Maktablarda ta‘lim
berish’ga		bag‘ishlangan maqolalarida	doim	shunday degan edi: ―Har bir
pedagogning vazifasi faqatgina bilim			berish	emas, balki hayotga bog‘liqligi
borligini	ham ko‘rsata olishdir. Sababi hayotdan			chetda qolgan har qanday bilim

ham tezda unut bo‘lib ketadi. Shuning uchun o‘quvchilarni doimo bilimlarini amalda qo‘llashga o‘rgatish kerak, ya‘ni har xil ta‘limiy mazmunli o‘yinlar o‘rgatish kerak bo‘ladi.

Psixologik va pedagoglar bilimlarni o‘zlashtirish va amalda qo‘llashni bilimlar sifatini aniqlab beruvchi, umumrivojlantiruvchi yangi sezilarli, salmoqli bog‘lanish munosabatlarini ochib beruvchi turli xolatlarda qo‘llashga imkoniyat yaratuvchi yagona ta‘lim beruvchi faol jarayonning ikki tomoni sifatida o‘rganadilar. O‘quvchilarning egallagan bilimlarini yangi maishiy sharoitda qo‘llay olish malakasini shakllantirishni maqsad sifatida qarash va maktabgacha tarbiya yoshidagi qiziqadigan faoliyatlarda keyinchalik amaliy qo‘llashlarini ta‘minlab beruvchi (yagona) mukammal uslublarni ishlab chiqarishga qaratish zarur.

Savod o’rgatish o‘qituvchilari bilimlarni berishda yangi tasavvurlar, ko‘nikma va bilimlarni shakllantiruvchi uslublardan tez –

7

tez foydalanmoqdalar. aning fan sifatida kiritilish, o‘quvchilarning

bilim doirasini, fikrlashlarini mustaqil holda kengaytirishga, o‘quvchining o‘zida

ishonch hosil qilishda, tashqi muhit ta‘sirining sanog‘iga, qiziqishni

shakllantirishga, qolaversa, yuqori da o‘qish davrida ani yaxshi o‘zlashtirib ketishga yordam berish hisobga olingan, albatta.

Savod o’rgatish ta‘lim jarayonida son, hisob – kitob. Birlik va ko‘pliklar, o‘quvchilarning ongini shakllantirishga yordam berishi aniqlangan.

Tabiat har bir sog‘lom bolaga to‘la rivojlanish imkoniyatlarini bo‘lib bergan va har bir sog‘lom bola ijodiy faoliyatning yuqori cho‘qqilariga ko‘tarilishi mumkin.

Lekin biz hayotda boshqa narsalarni ko‘ryapmiz: o‘qishi qiyin kechyotgan o‘quvchilarning oko‘z yoshlari, farzandlarining o‘qishi qiyin ekaniligi sababli ota-onalarning achchiq o‘ylari. Balki aqlli bo‘lib tug‘ilishi kerak degan gaplarni aytayotganlar haqdir? Shu narsa ma‘lumki embrionning genida u shundauy kishi bo‘lib yetishishi belgilanadi. Soch va terisining rangi, burni, labi, ko‘zi va boshqalar. Lekin uning aqliy rivojlanishi belgilanadimi?

Ko‘p yillar davomida va hozir ham shunday hisoblashgan odamning qobiliyatlari genlarga bog‘liq. Lekin genetiklar N.O.Dubin va Yu.G.Lebchenkolar ma‘naviy rivojlanish genlarda belgilanmaydi deb ta‘kidlaydilar. U beriladigan tarbiya, sharoitga bog‘liq.

Amaliyot nimani ko‘rsatadi?

Maktabga borgunga qadar tafakkur rivojlanish darajasiga ega bo‘lgan o‘quvchilar o‘qishda qiyinchiliklarga duch kelmaydilar. Maktabga endigina qadam qo‘ygan o‘quvchiga, bular yaxshi o‘qiydi, bular – o‘rta, bular – qiyinchilik bilan o‘qiydilar deb aytish uchun, bir nechta psixologik testlar, vazifalar berish yetarli. Bola ongining shakllanish darajasidagi bunday farq qayerdan kelib chiqadi? Olimlar kichik maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni o‘rganadilar. Bolalar qanchalik yosh bo‘lsalar, ularning tafakkuri rivojlanishi bo‘yicha shunchalar yaqin bo‘lganlar. Demak, agar siz yuqoridagi natijalarga erishmoqchi bo‘sangiz, o‘z vaqtida – go‘daklik vaqtidan boshlang.

8

Psixologlardan A.S.Visotskiy, Z.Niaja, D,Elkolar shu narsani isbot qildilar

– ki, Savod o’rgatish o‘quvchilarining ongini shakllantirish pedagogning o‘zaro faoliyatida yanada yaxshi rivojlanar ekan. Ho‘sh, Savod o’rgatish o‘qituvchisi o‘quvchilar faoliyatiga qanday rahbarlik qilishlari kerak? Har qanday

faoliyat shundagina yaxshi natija beradi – ki, qachonki o‘quvchilar qiziqish bilan shu faoliyat turi bilan shug‘ullanadilar, shuningdek ijod ham – bu doimo qiziqish hattoki unutilishdir. Faoliyatning u yoki bu turiga tafakkurni shakllantiruvchi o‘yinlarga nisbatan bo‘lagan qiziqishni oshirish kerak. Uni albatta shakllantirish kerak. Chunki u o‘z – o‘zidan paydo bo‘lmaydi:

• 
  Tip – arifmetikani o‘zlashtirishda yuqori qobiliyatga ega bo‘lgan o‘quvchilar;
  

• 
  Tip – arifmetikani qiyinchilik bilan o‘zlashtiruvchi o‘quvchilar. Shunday qilib, o‘qituvchining diqqatini o‘quvchilarning o‘rganishda faqat
  

o‘xshashlarini ajratishgagina emas, balki ularning turli xususiyatlariga ham jalb etamiz. Chunki o‘quvchilarba‘zida garchi tashqi ko‘rinishda o‘xshash bo‘lsalar – da, haqiqatda turli psixologik xususiyatlarga ega bo‘lishlari mumkin. Ana shunday

o‘rganishga asoslanib o‘qituvchi bilan ishlashda o‘quvchilar jamoasi uchun

qo‘llanishi lozim bo‘lgan individual yandashish yo‘llarini belgilashi, shu bilan birga alohida o‘quvchilarning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda ular bilan ishlashni rejalashtirishi mumkin

Arifmetikani o‘zlashtirishda yuqori qobiliyatga ega bo‘lgan o‘quvchilar,

ularning o‘quv faoliyatidagi xususiyatlaridan, dastavval – o‘quv materialining tez

o‘zlashtirish	natijasi	ko‘zga	tashlanadi. O‘zlashtirish tezligi – o‘z ichiga
o‘zlashtirish	jarayonining		ma‘lum	xususiyatlarini, o‘zlashtirishda vujudga
keltiriladigan	fikrlash	faoliyatining		yuqoriroq darajasini ko‘rsatuvchi tashqi

ko‘rsatkichdir. Bu daraja dastavval analiz va sintez qilish, xulosalar chiqarish, abstraksiyalash va konkretlashtirish operatsiyalarining ortiqroq rivojlanganligi bilan xarakterlanadi.

2. Boshlang„ich o’quvchilarining ongini