Sayali sadiqova

 
Tutruq/tuturuq
 
- odu qızışdıran, yanacaq, od qlamaq üçün 
çör-çöp: 
Tutruği 
adəmdür damunuŋ qamu,
Dəxi daşlardur dedi ol fərdi-Hu
. 
Bu sözü eyni mənada Qazı Bürhanəddin də aşağıdakı beyt-
də işlətmişdir: 
 
1
Rüstəmov R. Müasir Azərbaycan ədəbi dili üçün arxaikləşmiş fellər – “Dil-
çilik məcmuəsi”, XVIII c., Bakı, 1963. səh.33

---

195 
Sənin eşqindürür bir od, bənim dərdimdürür 
tutruq
,
Bu od ilə bu tutruğə bu aləm yanamı-yana. 
"Tutruq"sözü müxtəlif fonetik variantlarda (dutruq/ tutu-
ruq/tutruq) XIV-XVIII yüzilliklərə aid mətnlərdə qeydə alınmış-
dır. Orta yüzilliklərə aid Azərbaycan yazılı abidələrində isə bu 
leksemin işlənməsinə dair bir qeydə rast gəlmirik. Fikrimizcə, 
“tutruq” lekseminin kökündə qədim türk sözü "tütmək" (tüstü-
lənmək) dayanır. 
 
Uz
 - ustaca, yaxşı
: 
 
Birisi yayına oxın gəzlədi,
Bağladı xoş, 
uz
 atuban gizlədi. 
"Uz" sözü qədim türk mətnlərində "bacarıqlı, təcrübəli”, 
"usta","ustaca," "yaxşı" mənalarında, ondan düzəlmiş "uzlan-
maq" isə "ustalaşmaq" anlamında işlənmişdir. "Uz" sözünə "Ki-
tabi-Dədə Qorqud"da bir neçə yerdə rast gəlirik: "
Dirsə xan 
Qorqut sinirli qatı yayın əlinə aldı. Üzəngiyə qalqıb, qatı çəkdi, 
uz atdı
". Eposun Bakı nəşrlərinin ikisində bu nümunədəki "uz 
atdı" (ustaca atdı, düz atdı) ifadəsi "uzatdı" kimi verilmişdir. Bu 
yanlışlıq "Kitabi-Dədə Qorqud"un izahlı lüğəti"ndə də öz əksini 
tapmışdır. Eposun 1988-ci il Bakı nəşri əsasında hazırlanmış hə-
min lüğətdə "uz atdı" ifadəsi "uzatmaq" (yıxmaq?) feilinə nümu-
nə olaraq verilmişdir
1
. Halbuki həmin nəşrdə ifadə "uz atdı" şək-
lindədir və eposun sadələşdirilmiş variantında düzgün olaraq 
"sərrast atdı" kimi verilmişdir. Bir sıra qaynaqlarda "uz" sözü-
nün qeyd etdiyimiz mənalarından başqa , "uzun", "uyğun", "mü-
nasib" mənaları da qeyd olunur . Bunları nəzərə aldıqda "Kitabi-
Dədə Qorqud"dakı "qara polat uz qılıc" birləşməsindəki "uz"sö-
zünün "yaxşı", "münasib" və ya "uzun" mənalarında işlənməsinə 
heç bir şübhə yoxdur. Şamil Cəmşidov isə həmin birləşmələrdə-
1
"Kitabi-Dədə Qorqud"un izahlı lüğəti. Bakı, 1999. 

---

196 
ki "uz" sözünü "üz" kimi oxumuşdur: "poladüz qılınc", "polad 
üz qılınc". Dastanın Bakıda hazırlanmış izahlı lüğətində bu bir-
ləşmələrdəki "uz" sözünün "böyük", "iti" mənasında işlənməsi 
göstərilir. Əslində isə həmin leksik vahid burada məhz "yaxşı", 
"münasib" anlamındadır. Qeyd edək ki, "uz" sözü çağdaş qırğız 
dilində "mahir", "yaxşı" mənalarında işlənir. Bu dildəki "Az bol-
so da, uz bolsun" atalar sözündəki "uz" sözü "yaxşı" mənasında-
dır. "Uz" sözü türk dilində də “yaxşı”,"münasib" mənalarında iş-
lənir. Profesor Ə.Nəcibin fıkrincə, çağdaş türk dillərinin çoxun-
da işlənən "usta" sözünün kökündə də qədim türk leksemi "uz" 
dayanır
1
.