Sayali sadiqova

 
Kəy/key
 - çox yaxşı; möhkəm, əsaslı
: 
 
Ol alət ilən ol kişi meydan ara,
Kəy
 bəhadirliğ qılur, cövlan ara. 
Qeyd edək ki, bu beyt yalnız tərcümənin Bakı nüsxəsində-
dir: beyt işlənən hissə (21-ci hədis) bütövlüklə Bursa nüsxəsində 
yoxdur. 
Kəy
qədim türk sözlərindəndir və Mahmud Kaşğarinin 
lüğətində, eləcə də Yuqnəqinin "Ətəbatül - həqayiq" əsərində və 
"Kitab əl-idrak" da qeydə alınmışdır. Bu söz Azərbaycan yazılı 
abidələrindən "Dastani-Əhməd Hərami" də və Şirazinin "Gülşə-
ni-raz" tərcüməsində
1
də eyni mənada işlənmişdir.
 
Qayır – 
qum, iri qum
: 
 
Gər ağaclar yaprağınca ola həm,
Dəxi 
qumü
 qayır sanı, ey kərəm. 
Türk dilllərinin əski qatlarını əks etdirən bu söz eyni məna-
da Mahmud Kaşğarinin "Divanü lüğat-it-türk" əsərində qeydə 
1
Nağısoylu M. Şirazinin ”Gülşəni-raz” tərcüməsi. Bakı, 2004, səh.120 

---

193 
alınmışdır. "Qayır" sözünə Sultan Vələd “Divan”ında, eləcə də 
XIV əsr müəllifı Mustafa Zərirə aid edilən “Əntərnamə” tərcü-
mə əsərində də rast gəlirik . Maraqlıdır ki, "Əntərnamə"də də bu 
söz Həzinidə olduğu kimi "qum" sözü ilə birgə işlənmişdir: 
"
Əgər kumlar və kayırlar sağışınca dəxi olursa
". Əsirəddin Əbu 
Həyyan da "qayır" sözünün "iri qum" mənasını göstərmişdir. 
V.Radlov isə bu sözün Osmanlı türkcəsində və Krım türklərinin 
dilində "qum", "narın qum", "çayın dibindəki qum" mənalarında 
işləndiyini qeydə almışdır. "Qayır" sözünə orta yüzilliklərə aid 
digər Azərbaycan yazılı abidələrində rast gəlmədik. Qeyd edək 
ki, bu sözün çağdaş türk dilində "qum çöküntüsü", "çayın dibin-
dəki qum" anlamında işlənməsi göstərilir.