Akif Aşırlı
Yüklə 1,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Akif Aşırlı Türkün
Xocalı soyqırımı Nurlan
Bakı -2005 2
Redaktor: Əli Həsənov, tarix elmləri doktoru Akif Aşırlı. Türkün Xocalı soyqırımı Bakı, "Nurlan", 2005. - 152 səh. (+24 səh. şəkil)
"Türkün Xocalı soyqırımı" kitabı XX əsrdə Azərbaycan türklərinə və eləcə də bütün bəşəriyyətə qarşı törədilmiş ən ağır cinayətlər sırasında dayanan Xocalı soyqırımından bəhs edir. Erməni və keçmiş sovet hərbçilərinin 1992-ci ilin 26 fevral gecəsi Xocalıda dinc sakinlərə qarşı həyata keçirdikləri soyqırım aktının dəhşətləri burada əhatəli şəkildə öz əksini tapıb. Publisistika janrında işlənmiş kitab sənədli xarakter daşıyır. Burada irəli sürülən mülahizələr faciənin ayrı- ayrı məqamlarına dair zəngin fakt materialları ilə müşayiət olunub. Kitab geniş oxucu auditoriyası üçün nəzərdə tutulub. 4702000000 N-098 - 2005 © "Nurlaıı", 2005 3
Xalqımızın qəhrəmanları, igid övladları torpaqlarımızın müdafiəsi uğrunda vuruşaraq şəhid olublar. Ancaq bütün bu tarixin içində Xocalı faciəsinin xüsusi yeri var. O da ondan ibarətdir ki, bir tərəfdən bu, hər bir Xocalı sakininin öz torpağına, millətinə, Vətən sədaqətliliyi nümunəsidir, ikinci tərəfdən də Ermənistanın millətçi, vəhşi qüvvələri tərəfindən Azərbaycana qarşı edilən soyqırımıdır - vəhşiliyin görünməmiş bir təzahürüdür. Bütün bunlara görə də biz Xocalı faciəsinin ildönümünü hər il qeyd edirik. Heydər Əliyev 4
...Biz müsəlmanlar bu halətdə davam etməyəcəyik və aşkar deyirik ki, hərgah işlər belə gedərsə, nə qədər Qafqazda bir elə terror dəstələri hökm edərsə, Qafqazda asayiş bərpa olunmayacaqdır. Qafqazda olan mənsəb sahibləri və hakimlərin çoxu erməni terrorundan qorxub ədalət və insaf ilə iş görmürlər. Asayiş və dinclik olması üçün hər nə təşəbbüs və tədbir görülsə, bu qulluqçular qorxularından bir əlac etməyib ancaq bir barədə zülm və cəbr edəcəklər və buna görə də heç vaxt asayiş olmayacaqdır.
"Azərbaycanlıların səciyyəvi xüsusiyyəti bu millətin hədsiz təvazökarlığıdır ki, bu da onların özlərini reklama doğru atıla biləcək hər bir addımının qarşısını alır. Azərbaycanlılar özlərini gözə soxmağı, başqalarına nisbətən onların payına daha çox düşən dərd və fəlakətləri uca səslə elan etməyi, hamıya çatdırmağı öyrənməlidirlər. Bütün bu dərd və fəlakətləri onlar səslərini çıxarmadan, mətbuat vasitəsilə dünyaya car çəkmədən, millətlərə və dövlətlərə müraciətlə ağlayıb-sızlamaqdan öz içlərində çəkirlər". İqtibas gətirdiyimiz bu fikirlər Azərbaycanın görkəmli dövlət xadimi, milli düşüncəli publisist, Xalq Cümhuriyyətinin qurucularından olan Əlimərdan bəy Topçubaşova məxsusdur. Bu deyimdən 85 il keçsə də, fikir daşıdığı məna yükünü bu gün də qoruyub saxlayır. Xalqın gen yaddaşı, ruhu dəyişilməzdir qanunundan doğan bu mühakimə indi yeni dünya düzənində, yeni siyasi sistemlərin qovşağında reallıqlara, tarixi faktlara münasibətdə yeni prinsiplər doğurur. Təbii ki, təvazökarlıq yaxşı amildir, ancaq baxır bu keyfiyyət hansı ölçüdə ortaya qoyulur. Artıq iki əsrdən çoxdur ki, ermənilər türk dünyasına qarşı fiziki terrorla paralel mənəvi terrorla da məşğuldurlar. Yalançı, hay-həşir təbliğatı aparılır, tarixi faktlar, gerçəkliklər dünyadakı həmmillətlərinin iştirakı ilə təhrif olunur. Bütün bunların qarşısını almaq üçün, xalqımızın başına gətirilən faciələri olduğu kimi təqdim etməliyik. Əgər bu işi görə bilməsək, dünya bizi tarixi faciələrimizin fonunda olduğumuz kimi tanımayacaq. Ermənilərin, rus və fars imperiyalarının Azərbaycan xalqının taleyində oynadıqları faciələrin ssenarilərini, arxivlərdə hələ də qan izlərini itirməyən sənədləri aşkarlamaq, üzə çıxarmaq lazımdır. Ermənilərin 1905-1907, 1917-1920, 1948-1953, 1988-ci ildən ta bu günədək ardıcıl və düşünülmüş şəkildə dünya ictimaiyyətinin rəyini çaşdırmaqla xalqımıza qarşı törətdikləri cinayətləri, soyqırım faktlarını dünyaya olduğu kimi təqdim etməliyik. Erməni daşnaklarının rus hərbi birləşmələrinə arxalanaraq, Azərbaycanda törətdikləri faciələr, qırğın və qətllər, insanların yurd-yuvalarından deportasiyası mahiyyətcə bir-birinə bağlıdır və məkrli məqsəd daşıyır. Bu addımların mərkəzində vəhşiliklər törətməklə Azərbaycanın tarixi torpaqlarmı erməniləşdirmək və "Böyük Ermənistan" xülyasını gerçəkliyə çevirmək məqsədi dayanır. İstəklərinə çatmaq üçün terror üsullarından yararlanmağı üstün tutan separatçılar təkcə Azərbaycana qarşı deyil, Türkiyəyə, Gürcüstana və bir çox dövlətlərə qarşı da ərazi iddiaları irəli sürməkdədirlər. Onlar özlərinə qondarma tarix yaratdıqları kimi, "Dənizdən dənizə Böyük Ermənistan" xülyası ilə vətəndaşı olduqları dövlətlərə və ətraf qonşularına qarşı gizli və açıq təxribatlar törətməkdən çəkinmirlər. Erməni terrorunun bəşəriyyətə, insan həyatına qarşı çevrildiyi hələ 1906-cı ildə Tiflisdə Qafqaz canişinliyində erməni və müsəlman nümayəndə heyətinin danışıqlarında da müzakirə edilib. M.S. Ordubadinin "Qanlı illər" əsərində bu barədə Əhməd bəy Ağayevin, Əlimərdan bəy Topçubaşovun erməni terrorunun xalqların dinc yanaşı yaşama prinsiplərinə qarşı olduğunu, Qafqazda qeyri-sabitliyin əsasının qoyulduğunu söyləmələri, əsrin sonlarında da dünya siyasətçilərinin müzakirə mövzularındandır. Deməli, aradan keçən on illər, yüz illər belə ermənilərin düşüncələrinə təsir etməyib. Ermənilərin türk dünyasına qarşı həyata keçirdikləri terror hərəkətləri, soyuq müharibələr eyni metod və üsulla Azərbaycan türklərinə qarsı da yönəlib ki, onlar bu gün də öz qanlı fəaliyyətlərinə ara vermək fikrində deyillər. 1988-ci ilin fevral ayının 13-dən millətçi ermənilərin Xankəndində başlanan siyasi aksiyaları terror hərəkətlərinə, soyqırım faktlarına çevrildi. Həmin dövrdə Qarabağın azərbaycanlılar yaşayan kəndləri talan edilir, insanlar vəhşi üsullarla qətlə yetirilir, dinc əhaliyə mənəvi- psixoloji təzyiqlər göstərilirdi ki, bu da Ermənistan tərəfindən Azərbaycana qarsı elan olunmamış müharibəyə gətirib çıxardı. Erməni vəhşiliyi 1992-ci ilin fevral ayının 25-dən 26-na keçən gecə Xocalıda törədilən soyqırımla yüzlərlə insanın, ahılların, qadınların, köməksiz əhalinin həyatına son qoydu. Şəhər yerlə-yeksan edildi, yer üzündən silindi. Bu qanlı cinayət XX əsrdə mülki əhaliyə qarşı törədilən 5
terrorizmin ən dəhşətli nümunəsidir. Xocalı faciəsi sıralarında 106 qadın və 23 uşaq olmaqla 613 nəfərin qətli ilə nəticələndi. 487 nəfər əlil oldu, 1275 nəfər erməni girovluğunun dəhşətli səhnələrini yaşadı. 150 nəfərin taleyindən indiyə kimi də bir xəbər yoxdur. Xocalı soyqırımını erməni terrorçu dəstələri, tərkibi erməni gizir və zabitlərindən ibarət olan keçmiş sovet ordusunun 366-cı alayı ilə birgə törətdilər. Bu faciə zamanı törədilən vəhşilikləri sözlə təsvir etmək mümkün deyil. Bütöv ailələrin məhv edilməsi, insanların diri-diri yandırılması, öldürülən azərbaycanlıların cəsədlərinin belə təhqir olunması, insanların qulaqlarının kəsilməsi, dərisinin soyulması, bir neçə azyaşlı uşağın başının kəsilməsi, hamilə qadınların qarnını süngülərlə deşib, bətnindən körpənin çıxarılması. - bu faktlar faşizmin əlamətləridir. Erməni terror təşkilatı ASALA-nın fəal yaraqlılarından olan Vazgen Sisinyan Xocalıda azərbaycanlı körpələrin öldürülməsində iştirakmı etiraf etməkdən belə çəkinməyib. Xocalı soyqırımında iştirakı təsdiqlənən, 1988-ci ilin 18 fevralında Xankəndi ermənilərinin Xocalıya basqınına bilavasitə rəhbərlik edən, terror hərəkətləri nəticəsində Ermənistan Respublikasının prezidenti olan Robert Köçəryan Vazgen Sisinyana Qarabağ müharibəsinin qəhrəmanı adını verib. Xocalı soyqırımında iştirak etmiş Davud Xeyriyan kitabında yazır: "Martın 2-də erməni "Qaflan" qrupu 100-dən artıq azərbaycanlının meyitini toplayıb, Xocalının təxminən 1 km qərbində yandırdı. Mən maşına daşınan meyitlərin içərisində əlindən və alnından yaralanan 10 yaşlı qızcığazı gördüm. Üzü artıq göyərmiş olan bu uşaq aldığı yaralara, soyuğa və aclığa baxmayaraq hələ sağ idi. O, asta-asta nəfəs alırdı. Mən ölümlə mübarizə aparan bu körpənin gözlərini unuda bilmirəm... Tezliklə Tiqranyan adlı əsgər bu hərəkətsiz qalmış qızcığazı götürərək meyitlərin üstünə atdı. Sonra onları yandırdı. Mənə elə gəlir ki, yanan cəsədlər arasında kimsə qışqırır, xilas üçün kömək istəyirdi. Bundan sonra mən irəli gedə bilmədim". Bu, erməni Davud Xeyriyanın insanlıq və həqiqət qarşısında dəhşətli etirafıdır. Yüzlərcə belə vəhşiliyin, faktın şahidi olan Xocalılar bu gün də o müdhiş gecənin vahiməsindən, təlatümündən xilas ola bilməyib. Çoxu psixoloji sarsıntılara duruş gətirə bilməyərək dünyasını dəyişib, bəziləri ruhi xəstəliyə mübtəla olub, bəziləri isə qarlı gecədə aldıqları güllələri indiyə qədər bədənlərində gəzdirməkdədirlər. Onlar Azərbaycanın 49-dan çox rayonuna dağılıb, pərən-pərən düşüblər. "Ermənilər ayağımdan vurdular". Bunu güllə yarası almış 4 yaşlı Fuad Gülməmmədov söyləyib. 10 yaşlı Ramil Həsənov erməni basqınından, vəhşiliyindən yaxa qurtararaq, anası ilə üç gün Kətik meşəsində qalandan sonra Ağdama gəlib çıxıb. "Ermənilər gələndə anamla meşəyə qaçdım. Üç gün idi ki, ac-susuz qalmışdıq. Susuzluqdan ölürdüm. Çoxlu qar yemişdim" - söyləyən Ramil sonralar psixoloji gərginlikdən, vahimədən özünə gələ bilmirdi. Bu vəhşiliklərə bəşəriyyət, tarix haqq qazandırmaz və qazandırmır da. MTN-in arxivləri əsasında hazırlanan "Erməni cinayətləri" kitabında vandallar tərəfindən yaradılmış 6 qadın və uşaq əsir düşərgələri haqqında məlumat verilir. Vardanes, Razdan, Xankəndi uşaq düşərgələrində üst-üstə 610 nəfər uşaq, Keçaşin, Çermuk, Kəlbəcər qadın düşərgəsində qadınlar saxlanır. Bu faktlar beynəlxalq hüquq müdafiə təşkilatlarına, sərhədsiz həkim və reportyor birliklərinə təqdim olunsa da, hələlik heç bir tədbir görülməyib. Yenə də erməni hiyləsi öz işini görməkdədir. Düzdür. 1993- cü ildə ABŞ Konqresi Xocalı soyqırımını "İlin faciəsi" kimi qəbul etdi. Onlarca ölkədə erməni lobbisinin təzyiq və hədələrinin özünü göstərməsinə baxmayaraq, bu faciə dünyanı sarsıdan olay kimi diqqətdə saxlandı. "Vaşinqton-Post", "Fayneyşnl Tayms" qəzetləri erməni yaraqlılarının törətdiyi cinayət faktlarına diqqət ayırıb müxtəlif səpkili materiallar çap etdirdilər. Qanlı olayları gözləriylə görüb lentə alan fransalı Jan-iv-Yunet yazır: "Biz Xocalı faciəsinin şahidi olmuşuq. Yüzlərlə meyit gördük. Onların arasında qadınlar, qocalar, uşaqlar və Xocalının müdafiəsində duran adamlar var idi. Bizim ixtiyarımıza vertolyot verildi. Hündürlüyə qalxaraq havada gördüklərimizi kameraya çəkirdik, Xocalı və onun ətrafını lentə alırdıq. Bu zaman erməni hərbi birləşmələri bizim vertolyotu atəşə tutdular və biz məcburiyyət qarşısında qalaraq, çəkilişi yarımçıq qoyub geri qayıtdıq. Mən müharibə haqqında çox eşitmişəm. Alman faşistlərinin qəddarlığı barədə oxumuşam, ancaq ermənilər dinc əhalini və hətta 5-6 yaşlı uşaqları belə öldürməklə vəhşilikdə onları arxada qoymuşdular. Biz xəstəxanada, vaqonlarda, hətta uşaq bağçaları və məktəb otaqlarında çoxlu sayda yaralılar gördük". Başları kəsilmiş insan cəsədləri. Bu mənzərəni çalışdığı "İzvestiya" qəzetində V. Bellax belə qələmə alır: "Zaman-zaman Ağdama meyitlər gətirilirdi. Tarixdə belə şeylər görünməmişdi. Meyitlərin gözləri çıxarılmış, qulaqlan və başları kəsilmişdi. Bir neçə meyit zirehli maşınlara qoşularaq sürüklənmişdi. İşgəncələrin həddi-hüdudu yox idi". Xocalı faciəsi dünya soyqırımları ilə bir sırada dayanan, erməni terrorizminin mahiyyətini bütövlükdə ortaya qoyan beynəlxalq cinayət faktıdır. Bu faktın dünyaya və Azərbaycanın taleyi olan gələcək nəsillərə çatdırılması üçün çox işlər görülməlidir. Dünya Xocalı soyqırımını bu qəbildən olan Xatın, Naqasaki kimi faciələrlə bir sırada qəbul etməlidir. 6
Xalqımızın başına gətirilən erməni terrorizmi, soyqırım hərəkətləri öyrənilərək gələcək nəsillərə çatdırılmalıdır. Əslində taleyimizlə bağlı bir sıra mühüm məsələlər kimi, əsrlər boyu bizə qarşı törədilmiş soyqırım aktlarının da bütün dünyanın diqqətinə çatdırılması, bu faciələrin gələcək nəsillərin yaddaşına ötürülməsi, onlara dost və düşmənlərimizin nişan verilməsi, erməni mifinin dağıdılması işində çox gecikmişik. Amma ötən illərdə bu istiqamətdə xeyli işlər görüldü. Xalqımızın tarixində və taleyində yaşanmış faciələrə 85 il gecikəndən sonra nəhayət ki, sahib çıxdıq. Ümummilli lider Heydər Əliyev 1998-ci ildə "Azərbaycanlıların soyqırımı haqqında" fərman imzalayaraq əsrlər boyu Azərbaycan xalqına qarşı törədilmiş cinayətləri ictimai-siyasi fikrin diqqət mərkəzinə gətirdi. Bu fərmanda da göstərildiyi kimi "Azərbaycan xalqının mənəviyyatına, milli qüruruna,
Heç şübhəsiz ki, bütün bunların qarşısını almaq üçün ən düzgün yol lüzumsuz və zərərli təvazökarlığı bir tərəfə atmaq, hər şeyi xalqımıza, həm də bütün dünyaya olduğu kimi çatdırmaqdan ibarətdir. 7
Azərbaycan türklərinin soyqırım salnaməsindən bəzi məqamlar
/H.Hacıyev/ tamam yandırılmışdı. Uşaq, böyük, arvad, kişi heç kəsə fərq qoyulmadan qətl edirdilər. Müsəlmanların ev, dükan və mağazaları yandırılmışdı. Bir müsəlman həyətinə daxil olub burada 30-dan 40-a qədər uşaq, arvad və kişi meyitləri gördüm" "Azərbaycan" qəzeti 1918-ci il aprel ayı
Azərbaycan torpaqlarına qəsd edən qüvvələr "dənizdən-dənizə böyük Ermənistan" xülyasının gerçəkliyə çevrilməsi üçün iki əsrdən artıqdır ki, türk dünyasına qarşı açıq və gizli soyqırım siyasəti həyata keçirirlər. "Böyük Ermənistan" adlanan bu xülya, erməni utopiyası nəinki Azərbaycana, ümumilikdə türklərə qarşı çevrilmiş məkrli ərazi iddialarıdır. Erməni daşnakları 1919-cu ildə böyük dövlətlərin Paris konfransına təqdim etdikləri memorandumda gələcəkdə yaranacaq erməni dövlətinin tərkibinə aşağıdakı əraziləri daxil etmişlər: Zaqafqaziya respublikaları /İrəvan quberniyası, Yelizavetpol quberniyasının cənub-qərb hissəsi/, Türkiyənin yeddi vilayəti /Van, Bəhəş, Diyarbəkir, Harberd, Sebastiya, Diyarbəkirin cənubunu və Sebastiyanın qərb hissəsini çıxmaqla, Tranurund/, Klikiyanın dörd hissəsi /Mərki, Sil, Cəlal-Bərəkət, Aleksandrata ilə birlikdə Adana/. Bir sözlə, onlar Qara dənizdən tutmuş Aralıq dənizinə, Azərbaycanın Qarabağ ərazilərindən ta Səudiyyə Ərəbistanının qumsallıqlarına qədər ərazilərə iddialıdırlar. Bu fikirlər indi də ermənilərin beynindədir. Həmin siyahıya günü-gündən yeni ərazilər də əlavə olunur. Separatçılar bütün Şimali Qafqaz xalqlarının torpaqlarmı, hətta Moldova dövlətinin Dubosari rayonunu da əlavə edərək Polşada erməni yaşayış məntəqələri axtarırlar. Bu "plan"ın siyasi-ideoloji əsasları 1890-cı ildə yaradılan "Daşnaksütyun" Partiyası tərəfindən işlənib hazırlanıb. "Daşnaksütyun" Partiyası mahiyyətində terror dayanan proqram və şüarlar arxasında gizlənərək, Türkiyənin erməni vətəndaşlarını üsyan və terrorçu aktlar törətmək yolu ilə "azad etmək, həmçinin böyük torpaqlar ələ keçirmək planlarını reallaşdırmaqla "Böyük Ermənistan" yaratmaq arzusundadırlar. Tarixi sənədlərdən aydın olur ki, 1908-ci ildə bu partiya Rusiya, Türkiyə və dünyanın bir sıra başqa dövlətlərində möhkəmlənərək, öz sıralarında 165 min üzvü birləşdirirdi. Qafqazın Rusiya imperiyası tərəfindən işğalından və xüsusilə Bakı. Dərbənd, Lənkəran, Gəncə, Qarabağ, Naxçıvan, İrəvan xanlıqlarının ləğvindən sonra əzəli Azərbaycan torpaqlarında ardıcıl olaraq ermənilərin kütləvi yerləşdirilməsi və azərbaycanlıların elliliklə qovulması prosesi başlanır. Bu məqsədlə erməni vilayəti deyilən xüsusi inzibati bölgə yaradılır və sonra o, İrəvan quberniyasına çevrilir. Quzey Azərbaycan xalqı isə beş yerə - quberniyalar arasında parçalanaraq əyalət müstəmləkələri çərçivəsində amansız erməni və Çar Rusiyasının zülmü altına düşür. Tarixi faktlar göstərir ki, yalnız 1828-1829-cu illərdə indiki Ermənistan adlandırılan torpaqlara Yaxın Şərq ölkələrindən 130 min, sonrakı dövrlərdə isə 600 min erməni köçürülmüşdür. Bu yolla diyarın əhalisi 1831-ci ildə 161,7 min nəfərdən 1914-cü il-də 1 milyon 14 min nəfərə çatdırılmışdır. Eyni zamanda həmin ərazidən üst-üstə götürüldükdə 1,5 milyon azərbaycanlı qovulmuşdur. 1905-1907 və 1914-1920-ci illərdə ermənilər tərəfmdən qanlı qırğınlar törədilmiş, təxminən yarım milyon insan erməni terrorunun qurbanı olmuşdur. Tarixi qaynaqlara əsasən demək olar ki, erməni tacirlərinin puluna həvəs göstərən rus məmurları XIX əsrdə Pəmbək bölgəsinin Qarakilsə və Hamamlı rayonlarında 57 Azərbaycan kəndinin 48-də əhali təzyiq və təqiblər yolu ilə tarixi məskənlərindən didərgin salınıb. Bir əsrdən sonra, 1988-ci ildə bu bölgədə yalnız 9 azərbaycanlı kəndi mövcudluğunu qoruyub saxlamışdı ki, bu kəndlərin əhalisini də soyqırıma məruz qoyaraq deportasiya etmişdilər. 1905-ci ildə ermənilərin türklərə qarşı törətdikləri qanlı faciələr demək olar ki, Azərbaycanın hər bir bölgəsini əhatə etmişdi. Vaxtilə Xankəndində doğulub boya-başa çatmış və 1905-ci il qırğınlarının şahidi olmuş Ohanis Apresyan xatirələrində qeyd etmişdir: "Rus kazak birlikləri... qan çıxarmaq üçün alət rolunu oynayır, türklərlə erməniləri bir-birinə qarşı qoyurdular". Ohanis xatırladır ki, Qarabağda guya sakitliyi bərpa etmək üçün gəzən atlı kazaklar biz ermənilərə deyirdilər ki, gündüz vaxtı biz öz vəzifəmizi yerinə yetiririk. Sizin türklərə hücum etməyinizə göz yuma bilmirik. Amma axşama doğru vəzifəmiz bitir. Evlərdə qonaq oluruq. Sizin bayırda nə iş görməyiniz daha bizi maraqlandırmır. Bu sözdən sonra bizimkilər silahlanaraq türk məhəllələrinə hücum etdilər... Qapılar
8
qırıldı və evlərdəki ən son türk öldürülənə qədər qırğın davam etdi... Fəryad səsindən qulağımı tıxamağa məcbur olmuşdum". Daşnaklar İrəvan quberniyasında bütün Azərbaycan kəndlərini iflic edərək türkdilli əhalinin növbəti deportasiya axınını yaratdılar. 1905-ci ildə soyqırım faktlarından birini nümunə gətiririk. Qusarlı kəndindən qonşu erməni kəndi Zənciyə taxıl almağa gedən 28 nəfəri kənd keşişinin göstərişi ilə öldürüb meyitlərini quyuya doldurmuş, onların araba və öküzlərini mənimsəmişdilər. Pəmbəkdə azərbaycanlılara hücum etməkdən ehtiyatlanan, pusquda dayanmaqda mahir olan ermənilər yolda, izdə, çöldə, yaylaqda rast gəldikləri müsəlmanları güllələyib qətlə yetirirdilər. Bu minvalla Saraldan 5, Arçutdan 6, Gözəldərədən 7, Hallavardan 12, Pəmbəkdən 16 nəfər azərbaycanlı ermənilər tərəfindən qətlə yetirilmişdir. Pəmbək mahalında 1918-ci ildə başlanan soyqırımı aktlarının ardı-arası demək olar ki, kəsilməyib. Qafqaz cəbhəsində rus ordusunun silahlarına sahib olan ermənilər azərbaycanlı kəndlərini ağır artilleriya atəşlərinə məruz qoyur, sakinləri dağlara, qayalıqlara qaçmağa məcbur edirdilər. Arçut kənd sakinlərinin məlumatına görə, ermənilər Arıqölən çökəkliyində 30 südəmər uşağı süngü ilə qətlə yetirmişlər. Qırğınların ən dəhşətlisini ermənilər Pəmbək kəndində həyata keçirmişlər. 1918-ci ilin Novruz bayramı günü gözlənilmədən erməni hərbi yaraqlıları kəndi qəflətən mühasirəyə alaraq iclas adı ilə 13 yaşından yuxarı 411 kişini qoyun yatağına toplamışdılar. Sonra onlar qapı-bacanı bağlamış, əvvəlcə gülləbaran etmiş, sonra isə bacalardan neft töküb od vurmuşlar. 411 nəfər kişidən yalnız 1 nəfər qaçıb canını qurtara bilmişdi. Ümumiyyətlə, Pəmbək mahalında 9 azərbaycanlı kəndində həmin vaxt min nəfərdən çox azərbaycanlı qətlə yetirilmişdir. 1918-20-ci illərdə təkcə Arçut kəndində 60 nəfər həlak olmuşdur. Onlardan 12 nəfərinin başı kəsilmişdir. Həmçinin 1918-ci ilin Novruz bayramı günündə ermənilər Əştərək yaxınlığındakı Gözəldərə kəndinə basqın etmişlər. Kəndin 600 nəfərdən çox sakini qətlə yetirilmiş, kəndi tamam yandırmışlar. Bu faciə Xatın və Xocalı soyqırımı ilə müqayisə edilə bilər. Hazırda həmin kənddən xarabalıq nişan qalıb. Kənddən yalnız 3 nəfər qaça bilmişdir. I Dünya müharibəsi dövründə /1914-1918/ indiki Ermənistan ərazisindən elə azərbaycanlı ailəsi tapılmazdı ki, erməni təcavüzünə məruz qalmamış olsun. 1918-ci il martın əvvəlində Bakı artıq barıt çəlləyini xatırladırdı. Partlayış üçün kiçicik bir qığılcım kifayət idi. Belə bir qığılcım köhnə təqvimlə martın 18-də, /martın 29-da/ alışdı. Bakı Soveti keçmiş "Dikaya diviziyanın Lənkərana yola düşməyə hazırlaşan, müsəlmanlardan, əsasən də azərbaycanlılardan ibarət "Evelina" gəmisində 50-yə yaxın əsgərin tərksilah edilməsi əmrini verdi. Bu sərəncam yerli əhalini qəzəbləndirdi. Uzunmüddətli danışıqlardan sonra azərbaycanlı əsgərlər asayişin təmin olunması naminə silahlarını təhvil verdilər. Lakin buna baxmayaraq martın 30-da Bakıda kortəbii mitinqlər başlandı. O zaman da ermənilər tərəfindən hazırlanmış məkrli təxribatların qarşısını almaq mümkün olmadı. Günortaya yaxın Qırmızı ordu patrullarının naməlum şəxslər tərəfindən atəşə tutulması şəhərin azərbaycanlı əhalisi üzərinə hücumun başlanması üçün siqnal rolunu oynadı. Stepan Şaumyan özü etiraf edərək yazırdı: "Biz ilk ələ düşən bəhanədən, atlı dəstəmizin üzərinə ilk basqın cəhdindən istifadə etdik və bütün cəbhə boyu hücuma keçdik. Bizim /yəni Bakı Sovetinin - A.A./ yaxşı silahlanmış 6 min nəfər əsgərimiz vardı. Üstəlik, "Daşnaksütyun"un 3-4 min nəfərlik silahlı milli hissələri də bizim sərəncamımızda idi. Sonuncuların vətəndaş müharibəsində iştirakı bu müharibəyə müəyyən dərəcədə milli qırğın xarakteri verdi. Lakin bu milli qırğından qaçmaq mümkün deyildi. Biz şüurlu şəkildə buna gedirdik. Əgər Bakını ələ keçirsəydilər, şəhəri dərhal Azərbaycanın paytaxtı elan edəcəkdilər". M.Ə. Rəsulzadə özünün "Azərbaycan Cümhuriyyəti" əsərində Bakı ətrafında yaranan və mart qırğını ilə nəticələnən vəziyyəti xatırlayaraq belə yazırdı: "Bakı türk milliyyətpərvərliyinin mərkəzi idi. Rus partiyası bulunan bolşevik firqəsi bu mərkəzi dağıtmaq istiyordu. Bu xüsusda o, Rusiyanın türklərə qarşı ənənəvi bir müttəfiqi olan erməniləri buluyordu. Həqiqətən, mart hadisələri əsnasında vücudə gələn qətl bir sinif mübarizəsinə qətiyyən bənzəmiyordu. Bu hər hankı bitərəf bir müşahid nəzərində bir surətdə təzciyəsindən başqa bir şey deyildir". 1918-ci ilin 18-21 mart tarixində Bakmı ələ keçirən Şaumyanın rəhbərlik etdiyi erməni milli komitəsi və daşnak və bolşeviklərin hərbi birliyinin nəticəsində 30 min Azərbaycan türkü qətlə yetirildi. Azərbaycanın faktiki olaraq mərkəzi Bakı ilə yanaşı Şamaxı. Kürdəmir, Lənkəran, Salyan, Quba və Nəvahi qəzalarında da silahsız azərbaycanlılara saysız-hesabsız itkilər yaşatdılar. Təkcə Bakı şəhərinin Dağüstü parkında 18 min nəfər mart soyqırımı qurbanı dəfn edilmişdi. Daşnakların avantürist "təmizləmə" /türksüzləşdirmə/ siyasəti nəticəsində 1918-ci ildə Ermənistanda yaşayan 575 min azərbaycanlı 1920-ci ildə 11 minədək azalmış, onların 98 faizi qırılmış və qovulmuşdur. Lakin sonrakı illərdə azərbaycanlıların qismən geri qayıtmasına və 1979-cu ildə 161 min nəfərə çatmasına baxmayaraq, bu etnos heç vaxt əvvəlki sayını bərpa edə bilməmiş və əvvəlki sayla müqayisədə 3,5 dəfə azalmışdır. Bunun ək-sinə, Azərbaycanda gəlmə ermənilər məskunlaşaraq, 1922-ci ildəki 240 mindən 1970-ci ildə 483,5 min nəfərədək, yəni 2 dəfədən çox artmışdır.
9
1918-1920-ci illərdə bütün Ermənistanda azərbaycanlıların başına olmazın müsibətlər açılmış, günahsız adamlar, qadın və uşaqlar ağlasığmaz işgəncələrlə qətlə yetirilmişlər. Erməni, gürcü, azərbaycanlı və türk mətbuatının etirafına görə, İqdır və Eçmiədzin qəzalarında 60 kənd və onların bütün kişiləri, Göyçə mahalında 22 kənd və 60 min adam, Yeni Bəyaziddə 84 kənd və 15 min ev, İrəvan qəzasında bütün kəndlər, Eçmiədzin və Sürməli qəzalarında 996 kənd və qəsəbə, Zəngəzur qəzasında 115 kənd və 10 minə yaxın adam, o cümlədən 4,472 qadın və uşaq məhv edilmişdir. 1919-cu ildə İrəvan quberniyası müsəlmanlarının amerikalılara müraciətində deyilir ki, 88 kənd dağıdılmış, 1.920 ev yandırılmış, 131.970 kişi öldürülmüşdür. Həmin illərdə Qarabağın dağlıq və dağətəyi hissəsində 150-yə yaxın müsəlman kəndi xarabalığa çevrilmiş, bütün əhalisi qarət edilmiş, bir hissəsi qırılmış, qalanı isə silahla qovulmuşdur. 1920-ci ilin mayında ermənilərin bilavasitə köməyi ilə təcavüzkar XI Qızıl Ordu Gəncədə 12 mindən çox azərbaycanlı qırmışdır. Araşdırmalar göstərir ki, yalnız bu əsrin birinci rübündə Zaqafqaziyada baş vermiş iki qırğın zamanı öldürülən, yaralanan, zorla qovulan, erməni terrorundan maddi zərər çəkən azərbaycanlıların, digər millətlərin sayı 2 milyona yaxındır. Dinc Azərbaycan əhalisini 1907-ci ildə 100 minlik "Zinovarlar" deyilən erməni ordusu, 1918-ci ildə Bakıdakı daşnak alayları, Qarabağda və Zəngəzurda erməni "Çetnik" və "Xmbabet" hərbi-terror dəstələri, 1920-ci ildə andranikçilərin bədnam "könüllülər korpusu" və daşnak hökumətinin 40 minlik silahlı qüvvələri qarət və təqib etmişlər. Milli qırğın 1920-ci ildə ümumi sahəsi 9.800 kvadratkilometr olan əzəli Azərbaycan ərazisinin - Yeni Bəyazid qəzasının Basarkeçər mahalının, İrəvan qəzasının Vedibasar mahalının, Gəncə quberniyasının Zəngəzur qəzasının Ermənistana ilhaq edilməsi ilə nəticələnmiş və bu, qəsbkarların yeni torpaq iddialarına rəvac vermişdir. Şaumyan, Mirzoyan, Mikoyanın dəstəsi başda olmaqla erməni mənşəli rəhbər işçilər uzun illər boyu respublikada antitürk xətti həyata keçirərək xalqımıza böyük ziyan vurmuşlar. Onların xain əməlləri sayəsində Stalin - Beriya repressiyaları Azərbaycanda çox ağır keçmişdir. Totalitar rejim dövründə yüz minlərlə azərbaycanlı, xüsusilə ziyalılar "xalq düşməni", "qolçomaq", "millətçi", "pantürkist", "panislamist" və s. damğalarla təqib edilmiş, güllələnmiş, Sibirə, Qazaxıstana, Orta Asiyaya sürgün olunmuşdur. Ermənistanda azərbaycanlıların mədəniyyət və tarixi abidələri dağıdılmış, məscidləri uçurulmuş, 2 minə yaxın yaşayış yerinin, türk mənşəli toponimlərin, o cümlədən 1935-1973-cü illərdə 465, 1991-ci ilin aprelində isə 97 kəndin adı dəyişdirilmişdir. 1947-1951-ci illərdə "pambıq istehsalmı genişləndirmək" bəhanəsi ilə Ermənistanda dağlıq ərazidə yaşayan 150 min azərbaycanlı məcburi olaraq Muğan və Mil düzlərinə köçürülmüşdür. Ermənistanı monoetnik respublikaya çevirmək prosesi sonrakı illərdə müxtəlif üsullarla davam etdirilmişdir. 1989-ci ilin yanvarından başlayaraq fitnəkar antitürk və antimüsəlman əhval-ruhiyyəsi açıqcasına qızışdırılmış, Qafan, İrəvan, Masis, Dilican, Sisyan, Kirovakan, Quqark və başqa yaşayış məntəqələrində kütləvi vandalizm aktları törədilmişdir. Nəticədə 225 nəfər həlak olmuş, 1154 nəfər yaralanmış, 230 min nəfər, o cümlədən 15 min kürd və bir neçə min rus qaçqın düşmüşdür. Ermənilər məkrli monoetnik respublika yaratmaq məqsədlərinə nail olmuşlar. Bu gün bütün Ermənistanda bir nəfər də azərbaycanlı qalmamışdır. Eyni zamanda Qarabağda və ətraf bölgələrdə Azərbaycan xalqına qarşı cəza aksiyaları həyata keçirilmişdir. 1990-cı ilin 19 yanvarından 20 yanvarına keçən gecə Bakı şəhərinə imperiya qoşunları yeridilmiş, dinc əhali gülləbaran olunmuş, 20 Yanvar faciəsində 150-yə yaxın dinc vətəndaş öldürülmüş, itkin düşmüş, yaralanaraq əlil olmuş, respublika ərazisində uzun müddət hərbi komendant rejimi, kütləvi həbslər və digər qeyri-qanuni qadağanlar tətbiq edilmişdir ki, bu faciədə də ermənilərin əl izləri görünür. Atəşkəs dövrünə qədər erməni ordusu tərəfmdən Azərbaycana məxsus 870 yaşayış məntəqəsi, 10 rayon məhv edilmişdir. Erməni qəsbkarları tərəfmdən 43666 inzibati obyekt, 1145 uşaq bağçası, 1831 kinoteatr, 982 kitabxana, 862 mədəniyyət mərkəzi və mədəniyyət evləri, 695 orta məktəb, 200-ə qədər tibb ocağı, 22 muzey və 1 ali tədris müəssisəsi, 7 min sənaye və tikinti obyekti, kolxoz və sovxozlar, ticarət binaları, 9 min kvadratkilometr yaşayış ərazisi viran qoyulmuşdur. İşğalçı Ermənistan ordusu zəbt edilmiş ərazilərdə xalqımızın milli-mənəvi irsinin tərkib hissəsi olan mühüm mədəniyyət, tarixi və dini abidələri məhv etmişdir. İşğal olunmuş ərazilərdə 32 məscid, 44 kilsə, 21 tarixi abidə, 13 qüllə, 22 kurqan, 8 körpü, 9 saray, 4 qızıl mədəni, 2 qranit və daş karxanası: karvansara, 2 dövlət qoruğu məhv edilmişdir. 808 mədəniyyət mərkəzi, o cümlədən 85 musiqi məktəbi, onlarla rəsm qalereyası, istirahət parkı, teatrlar və konsert zalları erməni qəsbkarları tərəfmdən dağıdılmışdır. Bütün postsovet məkanında yeganə olan Ağdam Çörək Muzeyi darmadağın edilmişdir. Kəlbəcər muzeyinin 13 min, Laçın Tarix Diyarşünaslıq Muzeyinin isə 45 min qiymətli eksponatı Ermənistana 10
daşınmışdır. Habelə Şuşa Tarix Muzeyinin 500, Azərbaycan Dövlət Xalçaçılıq və Xalq Yaradıcılıq Muzeyinin Şuşa filialının eksponatları, Qarabağ Tarix Muzeyinin 1000, dahi Azərbaycan bəstəkarı Üzeyir Hacıbəyovun muzeyinin 300, vokal sənətinin görkəmli nümayəndəsi Bülbülün muzeyinin 400, görkəmli musiqiçi və rəssam Mir Möhsün Nəvvabın muzeyinin 100, Ağdam Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyinin 2000, Qubadlı Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyinin 3000, Zəngilan Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyinin 6000 eksponatı qarət edilmişdir. Ağdamda Qurban Pirimovun muzeyi və Rahib Məmmədovun hərbi muzeyi məhv edilmişdir. Azərbaycan mədəniyyətinin görkəmli nümayəndələrindən olan Vaqifin, Natəvanın, Ü. Hacıbəyovun, Bülbülün, əmək qəhrəmanı S. Vəzirovun, müharibə qəhrəmanı L. Vəzirovun abidələri dağıdılmışdır. 982 kitabxana və 5 kitab fondunun 6 milyon nümunəsi yandırılmışdır. Bir əsr bundan əvvəl güclü havadarları tərəfindən müsəlmanlara qarşı dəhşətli silah kimi düşünülmüş erməni terrorizmi heç bir sərhəd tanımır. Bu silah tək Azərbaycanda deyil, bir çox başqa ölkələrdə də yüzlərlə günahsız insanların ömürlərini qırıb. Bu silah zaman-zaman mülki təyyarələrə və vertolyotlara, sərnişin qatarlarına, avtobuslara, gəmilərə, metro vaqonlarına yönəlib, əhalinin sıx olduğu ictimai yerlərdə, müəssisələrdə, evlərdə, diplomatik nümayəndəliklərdə bu silah işə salınıb. Erməni terror təşkilatlarının törətmiş olduqları terror aksiyalarına tarixi ardıcıllıqla qısa şəkildə nəzər salaq: 16 sentyabr 1989-cu il - "Tbilisi-Bakı" sərnişin avtobusu partladılmış, 5 nəfər həlak olmuş, 25 nəfər yaralanmışdır; 10 avqust 1990-cı il - "Tbilisi-Ağdam" sərnişin avtobusu partladılmış, 20 nəfər həlak olmuşdur; 30 may 1991-ci il - Rusiya Federasiyası Dağıstan Respublikasının Xasavyurd stansiyası yaxınlığında "Moskva-Bakı" sərnişin qatarı partladılmış, 11 nəfər həlak olmuş, 22 nəfər yaralanmışdır; 31 iyul 1991-ci il - Dağıstan Respublikasının Temirtau stansiyası yaxınlığında "Moskva-Bakı" sərnişin qatarı partladılmış, 16 nəfər həlak olmuş, 20 nəfər yaralanmışdır; 8 yanvar 1992-ci il - Krasnovodsk-Bakı marşrutu ilə sərnişin daşıyan gəmi-bərədə törədilmiş terror aktı nəticəsində 25 nəfər həlak olmuş, 88 nəfər yaralanmışdır; 1992-ci il fevralın 26-da isə tarix qarşısında dəhşətli cinayət törədilmişdir - Xocalı şəhərinin 2 mindən artıq dinc sakini hərbi canilər tərəfindən soyuqqanlılıqla güllələnmiş, yaralanmış və əsir götürülmüşdür. 10 minə yaxın adamın evləri dağıdılmış, onların sahibləri qaçqın kimi başqa yerlərə səpələnmişdir. 28 fevral 1992-ci il - Rusiyanın Şimali Qafqaz ərazisində Qubermes stansiyası yaxınlığında "Kislovodsk-Bakı" sərnişin qatarı partladılmış, 1 nəfər həlak olmuş, 18 nəfər yaralanmışdır; 2 iyun 1993- cü il - Bakı dəmir yolu vağzalında sərnişin qatarının vaqonu partladılmış, dövlətə külli miqdarda maddi ziyan dəymişdir; 1 fevral 1994-cü il - Bakı dəmir yolu vağzalında "Kislovodsk-Bakı" sərnişin qatarında terror aktı törədilmiş, 3 nəfər hə-lak olmuş, 20 nəfər yaralanmışdır; 2 fevral 1994-cü il - Azərbaycan Respublikasının Xudat stansiyasında ehtiyat yolda dayanan yük vaqonu partladılmış, dövlətə külli miqdarda ziyan dəymişdir; 19 mart 1994-cü il - Bakı Metropoliteni "20 Yanvar" stansiyasında törədilmiş partlayış nəticəsində 14 nəfər həlak olmuş, 49 nəfər yaralanmışdır; 13 aprel 1994-cü il - Dağıstan Respublikasının "Daqestanskie oqni" stansiyası yaxınlığında "Moskva-Bakı" sərnişin qatarı partladılmış, 6 nəfər həlak olmuş, 3 nəfər yaralanmışdır; 3 iyul 1994-cü il - Bakı Metropoliteninin "28 May" və "Gənclik" stansiyaları arasında qatarda partlayış törədilmiş, 14 nəfər həlak olmuş, 54 nəfər müxtəlif dərəcəli bədən xəsarəti almışdır. Bu siyahını kifayət qədər uzatmaq olar. Yüklə 1,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|