Sayali sadiqova
Yüklə 3,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
cinas qafiyələrdən
bol-bol is- tifadə olunmuşdur. Maraqlıdır ki, Həzininin işlətdiyi cinas qafi- yələrin çoxu doğma türk dilinin özünə məxsus sözlərindən iba- rətdir. Həzininin bu qəbildən olan cinas qafiyələr işlətdiyi aşağı- dakı iki beytə nəzər salaq: Biri dəxi atdı bir oxı yenə , Yəni bu ayətdürür, oxı yenə ... Ərş ayağına gələ ol dəm yenə , Pəs rəvan anda Büraqdan yenə . Həzini birinci nümunənin ilk misrasında "ox" ismini təsirlik halda - "oxı" şəklində, ikinci misrada isə "oxumaq" felini əmr şəklində - "oxı" kimi işlətməklə uğurlu cinas yaratmışdır. İkinci nümunədə qafiyə yerində işlənən "yenə" sözlərinin birincisi zərfdir, "bir daha" anlamındadır; ikinci misradakı "yenə" sözü isə "yenmək" (enmək) felinin arzu şəklidir. Göründüyü kimi, Həzini birinci beytdə isə qafiyə yerində işlənən "yenə" sözləri- nin hər ikisini "bir daha" anlamında işlətmişdir. Qeyd edək ki, hər iki beytdə qafiyə yerində işlənən cinas sözlər türkmənşəli sözlərdir. Şair-mütərcim aşağıdakı beytlərdə də cinas qafiyələr işlət- mişdir: Der birinə dəx yüziniŋ nurin al , Zərd ola ta çehrəsi, qalmaya al ... Bir dəxi ki, içməmişəm badə mən , Vermədim anıŋla ömri badə mən . Birinci nümunədəki qafiyə yerində işlənən "al" sözləri də cinasdır: ilk misrada o, feil kimi, ikinci misrada isə sifət kimi- "qırmızı" mənasında işlənmişdir. İkinci nümunədəki "badə mən" 188 cinasının birincisindəki "badə" (qədəh) sözü isimdir, ikincisində isə frazeoloji birləşmənin tərkib hissəsidir: "ömrü bada vermək". Nəzmlə qələmə alınmış əsərlərin leksikası vəzn və qafiyə- nin doğurduğ məhdudiyyətlər üzündən nəsr əsərlərinə nisbətən çox da zəngin hesab olunmur. Lakin bu məsələdə, sözsüz ki, poetik əsərlərin hamısına eyni gözlə baxmaq doğru olmazdı. Be- lə ki, türk dillərində klassik üslubda qələmə alınmış lirik şeirlər- lə danışıq dilinə yaxın bir üslubda yazılmış məsnəvilər arasında bu baxımdan mövcud olan fərq nəzərə çarpacaq dərəcədədir. Bu da təbiidir, çünki lirik şeirlərdə sənətkarlıq məsələlərinə daha çox üstünlük verildiyi halda, türkdilli məsnəvilərin çoxunda baş- lıca diqqət əxlaqi-tərbiyəvi məsələlərə, didaktikaya yönəlmişdir. Bu amil, eləcə də lirik şeirlərdə mövzu əhatəsinin darlığı və ək- sinə, məsnəvilərdə genişliyi, aydındır ki, sonuncuların dilinə də öz güclü təsirini göstərməyə bilməzdi. Bu mənada, sözsüz ki, li- rik əsərlərlə müqayisədə məsnəvilərdə xalq danışıq dilinə yaxın- lıq və ondan bəhrələnmə, qidalanma meyilləri daha güclüdür. Təsadüfi deyil ki, ilk anadilli abidələrimizdən olan "Dastani-Əh- məd Hərami", Yusif Məddahın "Vərqa və Gülşah", Suli Fəqihin və Mustafa Zəririn "Yusif və Züleyxa", Əhmədinin "Əsrarnamə" məsnəvilərinin tədqiqatçıları həmin əsərlərin bu səciyyəvi xüsu- siyyətini ayrıca olaraq qeyd edirlər. Həzininin "Hədisi-ərbəin" tərcüməsini də bu baxımdan həmin məsnəvilərlə bir sıraya qoş- maq olar. Qeyd etməliyik ki, Həzini tərcüməsinin nümunəsində bu məsələdə, sözsüz ki, əsərin amacı, qayəsi, ideyası, hansı məqsədlə qələmə alınması da mühüm rol oynamışdır. Belə olan halda, aydındır ki, həmin əsər mümkün qədər sadə şəkildə − nə- zərdə tutulduğu geniş xalq kütlələrinin başa düşüləcəyi bir dildə yazılmalı idi. Bu isə öz-özlüyündə tərcümənin leksikasının zən- ginliyi, lüğət tərkibinin rəngarəngliyi deməkdir. Yuxarıda adlarını çəkdiyimiz məsnəvilər kimi, Həzini tər- cüməsinin də lüğət tərkibinin əsasını türkmənşəli sözlər təşkil edir. Bu sözlərin böyük əksəriyyəti müasir ədəbi dilimizdə, de- mək olar ki, heç bir dəyişikliyə uğramadan və ya cüzi fonetik dəyişikliklə işlənir. Lakin onların içərisində elələri də vardır ki, 189 zaman keçdikcə unudulmuş və yavaş-yavaş ədəbi dildə işləklik xüsusiyyətini itirmişdir. Bu sözlərdən bəziləri isə zaman keçdik- cə istər şəkilcə, istərsə də mənaca müəyyən dəyişiklərə uğradıq- ları üçün həmin sözlərin müasir ədəbi dilimizdəki şəkillərindən müəyyən qədər fərqlənirlər. Bu qəbildən olan sözlər dilçilik ədə- biyyatında "arxaizmlər" adı altında öyrənilsə də, unutmaq olmaz ki, "müasir dil üçün arxaik sayılan bir söz əvvəlki dövrlər üçün aktiv lüğət vahidi hesab edilir" 1 . Bundan əlavə, dilin inkişafının müəyyən dövrlərində unudulan ayrı-ayrı sözlər sonralar yenidən dilə qayıdaraq vətəndaşlıq hüququ qazanır. Hazırda mətbuatda, radio və televiziyada işlənən “altun”, “gizir”, “çavuş”, “tapın- maq”, “suçlamaq”, “ismarlamaq” və s. kimi sözlər buna misal ola bilər. Tərcümədə işlənmiş və hazırda ədəbi dilimiz üçün arxaik səciyyə daşıyan türkmənşəli sözlərin çoxuna orta yüzilliklərə aid digər Azərbaycan yazılı abidələrində də rast gəlirik. Lakin bu qəbildən olan leksik vahidlər içərisində elələri də vardır ki, onla- ra yazılı abidələrimizdə ya ümumiyyətlə təsadüf olunmur, ya da nadir hallarda rast gəlinir. Öncə həmin sözləri nəzərdən keçirək: Yüklə 3,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|