Sayali sadiqova

2.6. “HƏDİSİ-ƏRBƏİN” ƏSƏRİNİN
LEKSİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Həzininin "Hədisi-ərbəin" tərcüməsinin dil-üslub xüsusiy-
yətlərinin təhlilinə başlamazdan öncə qeyd etmək lazımdır ki, dil 
tarixi mütəxəssislərinin fikrincə orta yüzilliklərə (əsasən, XIIl-
XVI əsrlərə) aid anadilli Azərbaycan bədii ədəbiyyat nümunələri 
dil-üslub baxımından iki növə bölünür: folklor-danışıq üslubun-
da yazılan əsərlər, klassik-kitab üslubunda qələmə alınan əsər-
lər
1
. Folklor-danışıq üslubunda yazılan əsərlər üçün canlı 
ümumxalq danışıq üslubuna yaxınlıq və dil sadəliyi, klassik-ki-
tab üslubunda qələmə alınan əsərlər üçün isə yüksək bədii sənət-
karlıq, dəbdəbəli və təmtəraqlı dil ən başlıca və səciyyəvi xüsu-
siyyət hesab olunur. Həzininin "Hədisi-ərbəin" tərcüməsini dil-
üslub xüsusiyyətləri baxımından birinci növ əsərlərə aid etmək 
olar. Ümumiyyətlə götürdükdə, Həzininin tərcüməsi dil-üslub 
xüsusiyyətlərinə görə sələfi Əhmədinin "Əsrarnamə" tərcüməsi 
ilə səsləşir və ona daha yaxındır. Bu məsələdə hər iki əsərdə qar-
şıya qoyulan başlıca məqsəd və qayə də önəmli rol oynamışdır. 
Belə ki, hər iki klassik bədii tərcümə nümunəsi ilk növbədə xalq 
arasında dini, əxlaqi-tərbiyəvi və irfani- sufi fikirləri yaymaq 
məqsədilə qələmə alınmışdır.
Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, Həzini "Hədisi-ərbəin"i "
bir 
məclisdəki din ərlərinin
" xahişi ilə qələmə almış və xalq arasın-
da dini, əxlaqi-tərbiyəvi fikirləri yaymağı qarşısına başlıca məq-
səd qoymuşdur. Bu məsələyə diqqət yetirən Ə.Qaraxan yazır ki, 
ərəbcə qırx hədis kitablarının türkcəyə orta əsr tərcümələrində 
"
ön planda rol oynayan heç de senet endişesi olmamışdır. Bi-
leks, mühüm gözüken ve her zaman göz önünden ayrılmayan di-
ni talkin ve didaktik hürriyyetdir
"
2
. Deməli, bu və bu kimi əsər-
lərdə başlıca diqqət xalq arasında dini fikirləri, islam əxlaqı və 
1
Dəmirçizadə Ə. Azərbaycan ədəbi dili tarixi. I hissə, Bakı, 1979, səh.208
2
Karahan A. Turk edebiyatında arapçadan nakledilmiş kirk hadis terciime ve 
şerhleri. -TDED, cilt 5, 1953, səh.84 

---

184 
tərbiyə məsələlərini təlqin etməyə, yaymağa yönəlmişdir. Bu isə 
dolayısı ilə o deməkdir ki, Həzini "Hədisi-ərbəin" tərcüməsində 
ilk növbədə ümumxalq danışıq dilinə söykənməli, bu zəngin və 
tükənmək bilməyən qaynağa üz tutmalı, məhz ondan bəhrələn-
məli idi. Tərcümənin dil-üslub xüsusiyyətləri üzərindəki müşa-
hidələr bu fikrin tamamilə doğruluğunu əyani şəkildə sübut edir. 
Həzini "Hədisi-ərbəin" tərcüməsində müəyyən məqamlarda 
mövzu ilə bağlı çoxlu ərəb və fars sözləri, izafət tərkibləri işlətsə 
də, bütövlükdə götürdükdə tərcüməni olduqca sadə bir dillə, 
xalq danışıq dilinə yaxın bir üslubda qələmə almışdır. Tərcümə-
nin həcmcə əsas hissəsini təşkil edən hədislərə qoşulan mənzum 
hekayətlərin dil-üslub xüsusiyyətləri üzərindəki müşahidələr 
göstərir ki, şair-mütərcim tərcümə üzərində işlərkən başlıca ola-
raq ana dilinin zəngin söz xəzinəsinə, canlı ümumxalq danışıq 
dilinə üz tutmuş, bu qaynaqdan ustalıqla və yetərincə bəhrələn-
mişdir. Məsələn, aşağıdakı nümunədə o, şırf xalq danışıq dilində 
olan bir ifadədən bacarıqla istifadə etmişdir: 
 
Pəs dedi kim, anıŋ içün ağladım,
Bağrımı həsrət odilə dağladım
. 
Beytin ikinci misrası xalq danışıq dilində işlənən "bağrı 
həsrət odu ilə dağlamaq "sabit söz birləşməsinin tam eynidir. 
Tərcümənin dilində işlənən ayrı-ayrı atalar sözləri, xalq de-
yim və ifadələri Həzininin şifahi xalq ədəbiyyatına, ana dilinin 
zəngin söz sənətinə, onun çeşidli çalarlarına, rəngarəng incəlik-
lərinə yetərincə bələdliyindən xəbər verir. Fikrimizə sübut ola-
raq aşağıdakı nümunələrə nəzər salaq: 
 
Olmazam qəmgin aŋa həm sərnigün,
El ilən olan qəra gündür dügün... 
Yaxşı fe 'lin ol yamanı məhv edər,
Pəs yaman, yaxşı gələn yerdən gedər... 

---

185 
Birinci nümunənin ikinci misrası müasir ədəbi dilimizdə iş-
lənən: "Elnən gələn qara gün toy - bayramdı" atalar sözünə tam 
uyğun gəlir. Göründüyü kimi, burada yeganə fərq misradakı 
"olan" sözünün əvəzinə atalar sözündə "gələn" sözünün və 
"gün" sözünün əvəzinə "toy - bayram" sözünün işlənməsidir. 
İkinci nümunədə işlənən: "Yaman, yaxşı gələn yerdən gedər" 
ifadəsi də hikmətli məzmunu ilə seçilir və atalar sözü təsirini ba-
ğışlayır. Misrada 
yaman
və 
yaxşı
antonimlərinin işlənməsi də 
diqqəti çəkir. 
Aşağıdakı nümunələrdə də Həzini xalq danışıq dili üçün sə-
ciyyəvi olan deyimlərdən uğurla istifadə etmişdir: 
 
Deyələr qılma bizə şox sərzəniş,
Gəldi bizim başimizə uşbu iş... 
Kufədə dedi nəgahin bir gecə,
Bir isim düşdi nəgahin, ey xacə ... 
Bir kişiyə vardı anam, ey ulu,
Heç məni aŋmadı, qaldım qayğulu
. 
İlk nümunədəki sonuncu misra hazırda xalq dilində işlənən 
bu deyimə uyğun gəlir: "Gör başımıza nələr gəldi?!" İkinci nü-
munədə işlənmiş "bir işim düşdi" ifadəsi də xalq dilindən alın-
mışdır və indi də dilimizdə işlənir. Sonuncu nümunədəki "bir ki-
şiyə vardı anam" deyimi də sırf xalq dilinə məxsus ifadədir. 
Müasir dilimizdə bu ifadədəki "vardı" sözünün əvəzində onun 
sinonimi olan "getdi" sözü işlənir. Beytdə işlənən bütün sözlərin 
türkmənşəli olması da diqqətçəkici məqamlar sırasındadır. 
Tərcümənin dilində sırf türkmənşəli sözlər üzərində qurulan 
misra və beytlər çoxdur. Qeyd edək ki, bu qəbildən olan nümu-
nələrdə müasir ədəbi dilimizdə ümumişlək xüsusiyyətini itirən 
arxaik sözlərə də rast gəlirik. Məsələn, aşağıdakı nümunədə ol-
duğu kimi: 
 
Üç gün, üç dün qarşularında durub,
Qıldı tapu, yüzini yerə urub. 

---

186 
Bu nümunədəki bütün sözlər türkmənşəli olsalar da, onlar-
dan ikisi -"dün" (gecə) və "tapu" (səcdə, sitayiş) müasir ədəbi di-
limiz üçün arxaik səciyyə daşıyan leksemlərdir. 
Tərcümə bütün əsər boyu dilinin sadəliyi və türkmənşəli 
sözlərin bolluğu ilə seçilir. Nümunə olaraq tərcümədəki altıncı 
hədisdən götürülmüş aşağıdakı kiçik parçaya nəzər salaq: 
Maliki - Dinar vəqtində məgər,
İki qərdaş var idi, ey mö 'təbər.
Oda daparlar idi anlar sübhü şam,
Biri səksən üç yaşamışdı təmam.
Otuz üç idi kiçisiniŋ yaşi,
Oda dapmağ idi munlaruŋ işi.
Dedi bir gün kiçisi kim, ey əxi, 
Biz bu odı sınayalım gəl axı,
Bizə bu hörmət qılurmi görəlüm, 
Biz bu işiŋ mə 'nisinə irəlüm.
Bizə dəxi dapmayanlar kimi ol,
Görəlim yandurmağə eylərmi yol? 
Gər bizi yandurməz isə biləlüm,
Aŋa dəxi yaxşı xizmət qıləlüm.
Yox əgər yandursə, tərk etmək gərək,
Özgə taŋrı istəyü getmək gərək. 
 
Səkkiz beytlik bu şeir parçasındakı yalnız bir neçə söz və 
ya ifadə ərəb və fars mənşəlidir (
vəqt, mötəbər, sübhü şam, tə-
mam, əxi, hörmət, mə'ni, xizmət, tərk
), digərləri isə türkmənşəli-
dir. Göründüyü kimi, nümunə həm də xalq danışıq üslubunda 
qələmə alınması ilə diqqəti cəlb edir. 
Tərcümənin dili üzərindəki müşahidələr göstərir ki, Həzini 
istər klassik Şərq ədəbiyyatına, istərsə də Azərbaycan-türk şifahi 
xalq yaradıcılığına yetərincə bələd olmuş, hər iki qaynaqdan 
uğurla və bacarıqla bəhrələnmişdir. Tərcümənin dili sadəliyi və 
anlaşıqlığı ilə yanaşı, səlisliyi və axıcılığı, yüksək poetik xüsu-
siyyətləri ilə də diqqəti çəkir. Orta yüzilliklərdə folklor-danışıq 

---

187 
üslubunda qələmə alınan əsərlərdə, xüsusilə də XV əsr şairi-mü-
tərcimi Şirazinin "Gülşəni-raz" tərcüməsində (1426-cı il) olduğu 
kimi, Həzininin tərcüməsində də