Sbornik materialov dlya opisaniya mestnostey I plemyon kavkaza dergiSİ Üzerine bir araştirma

(517.) Tersk Oblastı Efsane, Hikâye ve Masalları
143
 Ye. Z. Baranov bu yazıda Tersk 
Oblastı’nda  derlediği  materyalleri  aktarır.  Yazıda  ilk  iki  bölümde  sırasıya  kuşlar  ve  bitkiler 
hakkında  efsanelere  yer  verilir.  Sonra  Tersk  Oblastı  Nalçik  Okrugu’nda  derlenmiş  Dağlı-
Tatarların aşağıdaki sözlü edebiyat ürünleri aktarılır: 
1. İlyaçin-kaya. (hikâye) 
2. Aptal insana zenginlikten ne hayır gelir. (masal) 
3. Efendi ve Tacir. (masal) 
“Aptal  insana zenginlikten ne hayır  gelir” başlığını taşıyan masalda fakir bir adamın 
Tanrı’ya yakarması sonucunda kıymetli bir taş elde etmesi, ancak kendi aptallığından taşla ne 
yapacağını bilemeyip onu paramparça edişi işlenir. 
Efendi ve Tacir masalında yapılan bir iyiliğin Tanrı nezdinde karşılıksız kalmayacağı 
ve öbür dünyada mükâfatının alınacağı konusu işlenir. 
(393.)  Güney  Kafkasya’da  Tatar  Sözlü  Edebiyatı
144
  adlı  yazıda  halk  edebiyatı 
ürünleri tasnif edilerek verilir. Yazının ikinci  kısmı masallara ayrılmıştır. Masalların nerede 
ve kimden derlendiği metinlerin sonunda verilmektedir. Metinlerin tamamı Rusçadır. 
Masallar ve aktarıcıları aşağıdaki gibidir: 
a. Kuş ve Agil hakkında masal – Gaci-Kerim-Saniyev. 
b. Batur gelin – Aga-Cabrailov. 
c. Gurur –T. Kulabekov. 
ç. Ali-han – Mamed-bek Melik-Yeganov. 
d. Yahudi ve onun kızı – Karim-bek-İzmailov. 
e. Rahim ve Namaz hakkında – Musa Kuliyev. 
f. Şehzade Can-şah ve Hayatannufuse Sultan hakkında – M. Efendiyev. 
g. Şamil - Mamed-bek Melik-Yeganov. 
ğ. Çoban İbrahim – Rustam Melik-Aslanov 
ı. Yetim İbrahim ve cimri bakkal – aynı. 
i. Batur İbrahim – Ziyad Şerifov. 
j. Bağdatlı Cafer hakkında masal – Abbas Minasazov. 
k. Şehzade Gazanfer – Dadaş Mamedov 
l. Salim-han – Camil-bek Ahundov 
                                                 
143
  
Ye. Z. Baranov, ss.1-41., 34. Sayı, 2. Kısım, 1904. 
144
  
[Muhtelif], ss.11-166., 26. Sayı, 2. Kısım, 1899. 

112 
 
1. 1. 2. 3. Halk Hikâyesi 
Göçebeliğin  terk  edilip  yerleşik  hayata  geçilmesiyle  kahramanlık  konulu  anlatılar 
yavaş  yavaş  yerini  aşk  konulu  anlatılara  bırakmıştır.  Halk  hikâyelerinin  tanımında  önemle 
vurgulanan hususların başında bu gelir.  
Ali  Berat  Alptekin  “halk  hikâyesini”,  “Göçebelikten  yerleşik  hayata  geçişin  ilk 
mahsullerinden olup; aşk, kahramanlık,  vb. gibi konuları  işleyen;  kaynağı  Türk, Arap-İslam 
ve Hint-İran olan, büyük ölçüde âşıklar ve meddahlar tarafından anlatılan nazım nesir karışımı 
anlatılardır.” şeklinde tanımlar (Alptekin, 2011, 18). 
SMOMPK’de  halk  edebiyatı  ürünlerinin  adlandırılması  bügünden  bakıldığında  biraz 
karmaşıktır.  Bugün  için  Türkiye’de  “halk  hikâyesi”  denildiğinde  manzum  ve  mensur 
kısımların  bir  arada  olduğu,  aşk  ve  kahramanlık  konulu,  bütün  olağanüstülüklere  rağmen 
gerçekçi husular arz eden anlatılar anlaşılmaktadır. Oysa SMOMPK’de nazmın ve nesrin bir 
arada  görülmediği  efsane,  menkabe,  masal  ve  fıkra  türünde  anlatılara  da  rivayet,  efsane, 
hikâye  anlamlarına  gelen  ‘предание’  [predaniye]  veya  efsane  demek  olan  ‘легенда’ 
[legenda]  denilmiştir.  Bu  yüzden  SMOMPK’deki  pek  çok  yazının  başlığında  “efsane”, 
“masal”, “hikâye” ve “hurafe” kelimeleri bir arada kullanılmıştır. Anlatıların türü her zaman 
açıkça ifade edilmemiştir. 
SMOMPK’de  aşk  konusunun  ağır  bastığı  Âşık  Kerem’in  hikâyesine  (164.)  Ermeni 
Masal, Hikâye ve Efsaneleri
145
 başlıklı yazıda yer verilir. Yine bir başka aşk konulu hikâye 
olan  Âşık  Garip  hikâyesi  ise  (169.)  Âşık-Kerib  (Hikâye  ve  Aşık-Kerib’in  Şarkılarının 
Tatarca Metinleri)
146
 adlı yazıda aktarılmıştır.  
Kahramanlık  konusunun  ağır  bastığı  Köroğlu  hikâyesine  (569.)  Truhmen  Halk 
Şiirinden
147
  başlıklı  yazıda  yer  verilmektedir.  Köroğlu’yla  ilgili  bir  başka  yazı  ise  (106.) 
Eşkıya Kör-Oğlu Hikâyesi
148
 başlığını taşır.  
Ermeni  halk  anlatılarına  yer  verilen  (164.)  Ermeni  Masal,  Hikâye  ve  Efsaneleri
149
 
adlı yazıda Âşık Kerem’in hikâyesine yer verilmiştir. 
Bu yazıda aktarılan metinler ile naşirleri aşağıdadır: 
1. Dev-Arhe Hakkında Hikâye – A. Marzoyev. 
                                                 
145
  
[Muhtelif], ss. 75-140, 13. Sayı, 2. Kısım, 1892. 
 
146
  
Mahmedbekov, ss. 173-229., 13. Sayı, 2. Kısım, 1892. 
147
  
A. A. Volodin, ss. 49-57., 38. Sayı, 2. Kısım, 1908. 
148
  
Mirza-Veli-Zade, ss. 121-126., 9. Sayı, 2. Kısım, 1890. 
149
  
[Muhtelif], ss. 75-140, 13. Sayı, 2. Kısım, 1892. 

113 
 
2. Çar-Çoban - G. Osipov. 
3. Nankörlük – G. Osipov. 
4. Byuropatik veya bir bine – G. Osipov. 
5. Keşiş-Oglı – G. Osipov. 
6. Şeytanın İnsanın İçine Nasıl Girdiği Hakkında – G. Osipov. 
7. Âdem’in Çiçeği – İ. Novruzov. 
8. Dervişe Verilen Prens – A. Babalyan. 
9. Hır-Hır-Köse – A. Babalyan. 
10. Baba Vasiyeti – A. Babalyan. 
11. Âşık Karam – G. İzrayelov. 
12. Tilki – A. Mirzoyev. 
“Âşık Karam”, Âşık Kerem hikâyesinin masallaşmış Ermeni varyantıdır. Bu anlatıda 
bilinmeyen  zamanda  bir  şehirde  bir  papaz  ve  bir  molla  yaşar.  İkisinin  de  çocuğu 
olmamaktadır.  Pek  çok  hekime  ve  dervişe  gitseler  de  fayda  etmez.  Bir  gün  Tanrı’ya  dua 
ederler. Birinin kızı öbürünün de oğlu olursa çocuklarını evlendireceklerine yemin ederler. Bir 
sene sonra papazın bir kızı, mollanın da bir oğlu dünyaya gelir. Çocuklar büyür, evlilik yaşına 
gelir. Ancak papaz kızını bir “Tatar”a vermek istemez. Anlatı böylece sürer. 
Kasapet  Okulu  gözetmeni  G.  İzrayelov’un  neşrettiği  metin  Rusça  ve  mensurdur. 
Metnin kimden, ne zaman ve nerede derlendiğine ilişkin bilgi yoktur. 
Ali Duymaz çalışmasında Kerem ile Aslı hikâyesinin bu varyantına değinerek metnin 
masal özelliği gösterdiğini söyler (Duymaz, 2001, 34). 
Köroğlu  hikâyesi  1889  yılında  hazırlanan  (106.)  Eşkıya  Kör-Oğlu  Hikâyesi
150
  adlı 
yazıyla  neşredilmiştir.  Burada  aktarılan  metin;  Tiflis  Uyezdi,  Gacalar  köyünde  âşıklardan  
dinlenen  hikâyeye  dayanmaktadır.  Yazıda  önce  Köroğlu’nun  kim  olduğunu  anlatılmakta, 
sonra da Köroğlu şiirleriyle ilgili bilgiler veriliyor.  
Yazıda  aktarıldığına  göre  Eşkıya  Köroğlu  bir  seyisin  oğludur.  Seyisin  seçtiği  aygırı 
beğenmeyen han, seyisin gözlerini oydurur. Yazarın belirttiğine göre Köroğlu ismi de buradan 
gelir. Köroğlu şarkılarının “âşuk” denen şarkıcılarca “balalayka” eşliğinde söylendiğini ifade 
eden yazar Köroğlu’nun üç şiirini aktarır. 
                                                 
150
  
Mirza-Veli-Zade, ss. 121-126., 9. Sayı, 2. Kısım, 1890. 

114 
 
Şah  İsmail  hikâyesi  SMOMPK’de  (91.)  Bakü  Guberniyası,  Şemahin  Uyezdinde 
Derlenen  Ermeni  Masalları
151
  adlı  yazıda  neşredilmiştir.  Bu  yazıda  aktarılan  12  anlatı 
arasında ilk sırada Şah İsmail hikâyesine “masal” vasfıyla yer verilir. 
Şah İsmail adlı anlatı çocuksuzluk ve elma motifleriyle başlar. Aslan Paşa adlı zengin 
ve  güçlü  bir  hükümdarın  çocuğu  olmaz.  Günlerden  bir  gün  eşiyle  beraber  gezmeye 
gittiklerinde  bir  pınarın  fiskiyesinden  elma  düşer.  Aslan  Paşa  ve  eşi  elmayı,  kabuğunu  da 
yanlarındaki kısrak yer. Bir süre sonra Aslan Paşa'nın eşi bir çocuk dünyaya getirir. Kısrağın 
da bir tayı doğar. Doğan çocuğa Şah İsmail, taya "Gır At" ismi verilir. 
Bu yazıda masal olarak tanıtılan Şah İsmail hikâyesinin başka bir varyantının özeti Ali 
Berat Alptekin çalışmasında verilir. Bu varyantta Kandehar şahının çocuğu olmaz. Şah ve eşi 
bir dervişin verdiği elmayı yer, kabuğunu da yanlarındaki kısrağa yedirirler (Alptekin, 1997, 
206-207). 
“Şah İsmail” için düşülen dipnotta masalı karşılaştırmak için SMOMPK’nin 3. sayı 2. 
kısımdaki 131-134 sayfalarındaki “Şah İsmail” ve 6. sayı 2. kısımdaki 124-140 sayfalarındaki 
“Güzeller Güzeli Prenses Masalı”na bakılabileceği söylenmektedir. 
(167.)  Bakü  Şehrinde  Kaydedilen  Hikâye  ve  Efsaneler
152
  adlı  yazı  Zakavkaz 
Öğretmen  Semineri  Eğitmcisi  A.  Balyants  tarafından  hazırlanmıştır.  Yazının  başlığına 
düşülen  dipnotta  ilk  altı  anlatının  Bahiş  Bagram  ve  sonuncunun  Sedrak  Saruhan’dan 
derlendiği belirtilmektedir. Aktarılan hikâye ve efsaneler şunlardır:  
1. Ata İbrahim. 
2. Bilge Süleyman. 
3. Büyük Petro ( 1. Büyük Petro ve Sultan Ahmet Han, 2. I. Petro ve Şah Nadir). 
4. Şah Abbas ( 1. Şah Abbas’ın Tiflis’te Cami ve Kilisesi, 2. Şah Abbas ve Müteahhit, 
3. Şah Abbas ve Güzel). 
(168.) Şah-Abbas ve Faric
153
  adlı anlatıda Şah Abbas’ın bir  gece tebdil-i  kıyafet  ile 
halkın arasına çıkması  anlatılır. Fakir bir derviş kılığında şehrin dışına kadar  giden Şah, bir 
evden gelen müzik seslerini duyar. Şah Abbas eve yaklaşır. Pencereden baktığında evin fakir 
birine ait olduğunu görür. Bu ev Faric’indir. Şah Abbas ev girer. Evde müzisyenler ve Faric 
vardır. Ev sahibinden kendisini  misafir etmesini isteyen şah, ev sahibine  fakirliğine rağmen 
müzisyen tutmasının hikmetini sorar. Böylece anlatı gelişir. 
                                                 
151
  
N. Kalaşev, ss. 141-231., 7. Sayı, 2. Kısım, 1889. 
152
  
A. Babalyants, ss. 156-166., 13. Sayı, 2. Kısım, 1892. 
153
  
N. Kiyasbekov, ss. 167-172., 13. Sayı, 2. Kısım, 1892. 

115 
 
1. 1. 2. 4. Efsane  
Efsaneyi  Ali  Berat  Alptekin  kısaca  “Dinî,  inandırıcı,  kısa,  nesir  şeklindeki  halk 
anlatılarıdır.”  şeklinde  tanımlayarak  efsane  kavramı  yerine  bazen  “rivayet”  ve  “hikâye” 
kelimelerinin de kullanıldığını belirtir. (Alptekin, 2012, 15). 
Efsaneler  umumiyetle  şahıs,  yer  ve  hadiseler  hakkında  anlatılan,  inandırıcılık  vasfı 
olan  ve  tabiatüstülük  taşıyan  anlatılardır.
154
  Efsanelerin  taşıdığı  bu  hususlardan  hareketle 
SMOMPK’de “anlatı” veya “halk hikâyesi” tabiriyle adlandırılan bazı metinler de bu kısımda 
yer almıştır. 
SMOMPK’de Kafkasya ve Kafkas Ötesi’ndeki Türk boylarının, Ali Berat Alptekin’in 
2012’de  yayımlanan  çalışmasında  birinci  bölümde  belirtilen  taş  kesilme,  dağlar  ve  tepeler, 
göller, su, yerleşim merkezleri ve hayvanlarla ilgili efsanelerine rastalanır. Bu efsanelerin yer 
aldığı yazılar bu kısımda incelenecektir.  
(18.) Erivan Guberniyası, Nahçıvan Uyezdi’nde Halk Anlatıları
155
 adlı yazıda bazı 
coğrafi oluşumların adlarına yönlik efsaneler aktarılır. Yazıda efsane ve hikâye tabiri bir arada 
kullanılsa da derlenen metinler efsane hususlarını arz eder. 
Nahçıvan Şehir Okulu  müfettiş  öğretmenlerinden K. Nikitin  tarafından  1881 tarihinde 
hazırlanan  bu  yazıda  aşağıda  verilecek  olan  üç  başlık  altında  Nahçıvan’daki  “halk  anlatıları” 
ele  alınmıştır.  Yazıda,  halk  anlatıları  olarak  tabir  edilen  efsanelerin  metinleri  doğrudan 
verilmemiştir.  Bunun  yerine  yazar  efsanelerin  özünü  kendi  ağzıyla  anlatmakta  ve 
değerlendirmelerde bulunmaktadır. 
1. İlan Dağ hakkında Efsane. 
2. Ashab-ı Kehf Dağı hakkında Efsane. 
3. Cimri Kara-Çörek ve Yezit Tepesi hakkında hikâyeler. 
İlan Dağ, Ashab-ı Kehf Dağı ve Nagacir Dağ Nahçıvan şehrinin kuzey doğusunda Aras 
Nehri’nin ovasında bulunan birbirine yakın üç dağdır. Yazarın ifadesine göre bu dağlarla ilgili 
Nahçıvan Ermenileri arasında pek çok efsane vardır. Bu efsanelerin geçmişleriyse çok eskiye, 
insanların  kendilerini  çevreleyen  evreni  anlama  çabalarıyla  ortaya  çıkan  mitlere  kadar 
uzanmaktadır. 
İlan  Dağ’la  ilgili  efsanelerin  pek  çoğunun  çıkış  noktası  dağın  volkanik  yapısıyla 
ilgilidir.  Bir  efsaneye  göre  bu  dağda  yılanların  hükümdarı  yaşamaktadır.  Günlerden  bir  gün 
                                                 
154
  
Efsaneler hakkında ayrıntılı bilgi için bk.: Alptekin (2012). 
155
  
K. A. Nikitin, s. 107-120, 2. Sayı, 2. Kısım, 1882. 

116 
 
yılanların  hükümdarı  yanan  bir  çember  içinde  dolaşmaya  çıkar.  Çemberiyle  dağın  üzerinden 
geçer ve dağ iki yarılır. 
İlan Dağ’la ilgili bir başka efsane Tufan’la ilgilidir. Hz. Nuh gemisi bir gece vakti dağa 
çarpar ve dağ ikiye yarılır. Gemi de büyük zarar görür. Hz. Nuh buna çok kızar, dağı lanetler ve 
oraya  yılanların,  ejderhaların  atılmasını  emreder.  Dağın  adı  da  “İlan  Dağ”  yani  “yılan  dağ” 
olarak kalır. 
Müslümanlar  arasında  yaygın  olan  bir  efsaneye  göre  Hz.  Nuh’un  gemisi  dağı  ikiye 
böldükten sonra Hz. Nuh ironiyle Tatarca “İnan ki bu da dağ!” demiştir. Zamanla da dağın ismi 
“İnan  Dağ”  olup  çıkmıştır.  Yazarın  belirttiğine  göre  1830-1840  yıllarındaki  haritalarda  dağın 
adı “İnan Dağ” şeklindedir. 
K. Nikitin son kısımda Ashab-ı Kehf Dağı hakkında uzun bir efsane yer verir. Efsaneyi 
anlatmaya  başlamadan  önce  de  dağın  adının  nereden  geldiğini  açıklar.  Yazar  “Ashab”  ve 
“kehf”  kelimelerinin  Arapça  olduğunu  söyler.  “Ashab”  kelimesi  “Tanrı’ya  yakın  kişi  veya 
“evliya”,  “kehf”  de  mağara  anlamına  gelir.  Efsanede  bir  mağarada  310  sene  uyuyan  yedi 
kişinin başından geçenler anlatılır. 
Yazının  üçüncü  kısmında  Cimri  Kara-Çörek  ve  Yezit  Tepesi  hakkında  birer  hikâyeye 
yer  verilir.  Bunlardan  ilki  Kara-Çörek  adındaki  cimri  bir  Ermeni’yle  ilgilidir.  İkincisi  de 
Yezit’in soyundan gelen bir kişinin mezarının bulunduğu tepeyle ilgilidir. 
(90.)  İki  Tatar  Evliyanın  Ortaya  Çıkışıyla  İlgili  Efsaneler
156
  adını  taşıyan  Şemah 
şehrinden Öğretmen Aleksandr Kalaşev’in 1888 tarihli bu yazısında iki Tatar evliyanın ortaya 
çıkışı anlatıyor. Bu efsaneler şunlardır: 1. Kutlu Çömlek, 2. “Pir”in Mezarı. 
Kutlu Çömlek efsaneler gerçek olaylara dayandırılmaktadır. Olayın gerçekleştiği tarih 
1867’dir.  Bu  efsanede  petrol  ticareti  yapan  iki  kardeş,  Hüseyin  ve  Pir-Guli’nin  başından 
geçen bir olay anlatılıyor. Çömlekteki petrolün tükenmediğini düşünen halk Guli’yi bir “pir” 
kabul etmeye başlar. 
“Pir”in Mezarı’yla ilgili efsanede bir adamın canından çok sevdiği köpeği ölür. Adam 
ona bir mezar yapar. Mezara bir de söğüt dalı diker. Zaman geçer ve söğüt büyür. Sonra, halk 
arasında mezarın bir pire ait olduğuyla ilgili inanış ortaya çıkar. 
(104.)  Rus  Armasında  Niye  İki  Başlı  Kartal  Olduğunda  Dair  Tatar  Efsanesi
157
 
adlı  yazıda  Tangerud  köyünde  Garib-Han  oğlu  Asad’dan  derlenen  bir  efsane  anlatılır. 
                                                 
156
  
Aleksandr Kalaşev, s. 136-140. 7. Sayı, 2. Kısım, 1889. 
157
  
Surkov, ss. 113-113., 9. Sayı, 2. Kısım, 1890. 

117 
 
Efsanede Fransız-Rus savaşı sırasında iki başlı bir kartalın görünmesi ve sonrasında Rusların 
savaşı kazanması anlatılır. 
(20.) Dağıstan’ın Bazı Bölgelerinden Efsaneler
158
 adlı yazıda T. H. Şurinskiy okulu 
öğretmenlerinden  Aleksey  Barsov,  adı  geçen  okuldaki  iki  öğrenciden  derlediği  efsaneleri 
aktarmaktadır. Bu kısa efsanelerde bazı yerlerin isimlerinin nereden geldiği ve hikâyelerinin 
neler olduğu anlatılmaktadır. Bu efsaneler şunlardır: 1. Deulerıy, 2. Ciut Gatta, 3. Giik-su, 4. 
Ermeni-bulag, 5. Taş goyları. 
Deulerıy, Harakan auluna yakın bir yerdeki mağaralara verilen addır. Anlatılanlara göre 
bu  mağaralarda  devler  yaşarmış.  Bu  sebeple  Derbent  ve  Gimari  aulu  arasındaki  bölgeye 
“deustan”  yani  “devistan”  denmeye  başlamıştır.  “Deustan”  da  zamanla  “dağıstan”a 
dönüşmüştür. 
Ciut  Gatta  ise  Yahudilere  ait  eski  eserlerin  bulunduğu  bir  yerdir.  “Ciut”,  Yahudi 
anlamına gelir. “Gatta” ise Filistin’de bir yer adıdır. Anlatıda Kafkas Yahudilerinin Pers kralı 
tarafından Babil’den sürülmesi anlatılır. 
Giik-su,  Kazaniş  aulu  yakınlarında  suyunun  romatizmayı  iyileştirdiği  düşünülen  bir 
kaynaktır. Anlatıya göre bir avcının vurduğu yaralı kurt bu suya girer ve avcı da kurdun  peşi 
sıra  suya  girer.  Romatizmadan  mustarip  olan  avcı  suya  girince  iyileşir.  Suyun  adı  da  “kurt 
suyu” anlamına gelen “giik-su” olarak kalır. 
Ermeni-bulag,  Karabudah’ın  sahil  şeridindeki  yolu  üzerinde  bir  atlının  heykelidir. 
Anlatıyla  göre  Müslümanların  saldırısından  kaçan  bir  Ermeni  Tanrı’ya  kendisini  taşa 
dönüştürmesi için dua eder. Tanrı da onu ve atını taşa dönüştürür. 
Kayakent  yakınlarında bir çoban ile sürüsünü andıran taşlar vardır. Anlatıyla  göre, bu 
çobana bir gün misafir gelir. Çoban cimriliğinden misafire köpek kesip ikram eder. Ertesi sabah 
misafir yoluna devam eder. Çobanı ise Tanrı, sürüsüyle beraber taşa dönüştürür. 
(36.)  Dağıstan  Efsane  ve  Hurafeleri
159
  adlı  yazıda  beş  kısa  efsaneye  yer 
verilmektedir. 
T. H. Şurinskiy progimnaziyası
160
  mezunlarından,  düzensiz  atlı  alayında  binici  Gadci-
Magoma  Debirov  tarafından  1882  tarihinde  hazırlanmış  bu  yazıda  verilen  efsaneler  Rusça 
tercüme hâlindedir. Efsanelerin isimleri şöyledir: 1. İyileştirici Su, 2. Domuz Kadı, 3. Aydınlık 
                                                 
158
  
A. Barsov, s. 138-140. 2. Sayı, 2. Kısım, 1882. 
159
  
Gaci-Magoma Debirov, ss. 25-33., 4. Sayı, 2. Kısım, 1884. 
160
  
Progimnaziya:  Rusya’da  1917  yılına  kadar  faaliyet  gösteren  4-10  yaş  arasındaki  çocukların  eğitim 
gördüğü okul (Yefremova). 

118 
 
Gece,  4.  Harkas,  5.  Kadar.  Bu  kısa  efsanelerden  sonra  yazar  “Kumuklarda  Evlilik  ve  Sınıf” 
başlığı altında Kumuk Türklerinin hayatlarına dair bilgiler vermektedir. 
İyileştirici  Su  efsanesi  hasta  bir  çocuğun  hastalığının  şiddetine  dayanamayıp  koşmaya 
başlaması ve rastgele girdiği suda iyileşmesiyle ilgilidir. 
Domuz Kadı hikâyesi, Otemiş aulundaki adaletsiz bir kadıyla ilgilidir. Kadı kararlarını 
hep zenginler lehine verirmiş. Öldüğünde geceleri domuz kılığında dolaşmaya çıkar, çocukları 
yermiş.  
Aydınlık Gece, Ramazan ayının onuncu veya on sekizinci gününe denk gelen bir günle 
ilgili  bir  efsanedir.  Bu  gün  tam  gece  yarısında  edilirse  üç  dua  kabul  olurmuş.  Hikâyede  bu 
geceyle ilgili bir kadının başına gelen olaylar anlatılır. 
Harkas,  halkının  yarısı  Müslüman  yarısı  da  Hristiyan  bir  auldur.  İki  kesim  birbiriyle 
sürekli  kavga  hâlindedir.  Müslüman  olan  kesim  kendilerini  zafere  ulaştırması  için  şeyhleri 
Aselder’in yardımını ister. Efsanebunun üzerine gelişen olaylarla devam eder. 
Kadar, bir Rus şehri olan T. H. Şurinskiy’e  yakın bir auldur. Yazarın belirttiğine göre 
bölgedeki bütün aullarda Kumukça konuşulur. Onlardan büsbütün farklı bir aul ise Kadar’dır. 
Efsanede Aksak Timur’un yedi yaşında yetim kalarak ninesiyle beraber Kadar aulunda yaşadığı 
anlatılır. Aksak Timur çobanlık  yaparak  geçimini sağlamaktadır. Günlerden bir gün sürüsünü 
bırakarak  Derbent’ten  gelen  bir  pazarcıya  Derbent’e  gitmesi  üzerine  gelişen  olaylarla  efsane 
devam eder. 
Coğrafi oluşumlarla ilgili bir efsaneye (80.) Yelisavetpol Guberniyası, Nuhin Uyezdi 
Halk Anlatılarına Göre Nour veya Novur Gölü
161
 adlı yazıda yer verilir. 
Kutkaşin  köy  okulu  öğretmeni  Efendiyev  tarafından  hazırlan  bu  yazıda  Kutaşkin  ve 
Vandam  köyleri  arasındaki  Nour  Gölüyle  ilgili  bir  anlatıyla  ve  bu  anlatı  etrafında  gelişen 
inançlara  yer  verilmektedir.  Efendiyev  öncelikle  “Nour”  kelimesinin  kökeni  ve  anlamına 
ilişkin görüşlere yer veriyor. Sonra anlatıyı aktarıyor. 
Tarihlik  bir  şahsiyet  etrafında  gelişen  efsaneye  (87.)  Zakatel  Okrugu  Tatarlarının 
Anlatılarında Çariçe Tamara
162
 adlı yazıda yer verilir. 
İosif Galacev, Zakatel’in güney doğusundaki kale ve kilise harabeleri etrafında gelişen 
kısa bir anlatıyı  aktarmaktadır. Bu harabelerde eskiden Peri-Hanım veya Tamara  adında bir 
sultanın  yaşadığına  inanılmaktadır.  Anlatıya  göre  sultan  hiç  evlenmeden  yalnız  bir  hayat 
                                                 
161
  
Efendiyev, ss. 71-72. 7. sayı, 2. kısım, 1889. 
162
  
İosif Galacev, ss. 96-97., 7. Sayı, 2. Kısım, 1889 

119 
 
sürüyor. Pers hükümdarı Şah-Abbas güzelliği dillere destan sultanla evlenmeyi kafaya koyar. 
Anlatıda bunun üzerine gelişen olaylar anlatılır. 
Yelisavetpol  Meslek  Lisesi  Öğretmeni  V.  Yemelyanov  tarfından  1895  yılında 
hazırlanan    (301.)  Ornitolojik  Manada  Yelisavetpol  ve  Çevresi,  Tatar  Halkın  Kuşlarla 
İlgili  Anlatılarıyla  Beraber
163
  adlı  bu  yazıda  yöredeki  kuşlar  ve  o  kuşlar  etrafında 
“Tatarların” efsaneleri ve inanışları ele alınır. Yazıda kuş isimlerinin Türkçe ve Latince adları 
verilir.  Yazıda geçen kuşların Türkçe adları: turagay, drır, sari-könak, serçe, zörd, kara-tovuk, 
bül-bül,  opop/  şana-dum/  Fatıma-bacı,  agac  delen,  tagan,  segsagan,  çalagan,  terlan,  nerik, 
yapalag/beykuş, bildirçin, yelba, kırgavul, çil, keklik, turaç, gögörçin, ogein, cüng,  
“Karankuc”  (ev  kırlangıcı)  ile  ilgili  efsane:  Allah  Hz.  İbrahim’e  Mekke’de  Hz. 
Musa’nın  Kudüs’te  inşa  ettiği  “tapınağın”  aynısını  yapmasını  emreder.  İnşaatı  duyan  Ad 
kavminin  hükümdarı  onu  yıktırmak  için  askerlerini  gönderir.  “Tapınağı”  yıkmaya  gelen 
askerlerin  üzerine  kırlangıçlar  birer  taş  bırakır.  Kurtulan  tek  asker  de  hükümdara  olayı 
anlattığı sırasında gelen bir kırlangıcın bıraktığı taş ile ölür.  
Bu  anlatıyla  beraber  bir  kırlangıcı  öldürenin  Allah  tarafından  ölümle 
cezalandırılacağına inanılmıştır. 
İbibik kuşuyla ilgili efsanedeyse değişme motifiyle karşılaşılır: Usub ve Nasib adlı iki 
kardeşin  Fatıma  adında  kız  kardeşleri  vardır.  Fatıma  başında  hep  tarakla  dolaşmayı  huy 
edinmiştir. Bir gün kardeşleri kaybolan atlarını aramaya dışarı çıkarlar. Epey zaman geçince 
Fatıma  telaşa  kapılır,  kardeşlerini  aramaya  çıkar.  Kardeşlerini  daha  kolay  bulmak  için 
Allah’tan kendisini kuşa döndürmesini ister. O günden beri ibibik kuşu “Opop gül tap, Usub, 
Nasib süddi aş!” diye ötermiş.
164
 
Yazıda baykuşa dönüşmeyle ilgili iki kısa efsane de vardır. 
Kafkas Sıradağları’yla ilgili olup efsane hususları arz eden anlatıların yer aldığı (299.)