Scientific works

 
ƏDƏBİYYAT 
1.Rəşid  Göyüşov.  Qarabağın  keçmişinə  səyahət. 83 s, Azərbaycan  Dövlət  Nəşriyyatı,   
Bakı,  1993   
2.İsmayılov  Q.S.Quruçay  və Köndələnçay  vadisində  qədim  mədəniyyət  izləri.Bakı:  Elm,1981,  64 s.  
3.X.D.Xəlilov.  Qarabağın  elat dünyası.119  s. Bakı,  Azərnəşr,  1992 
4.R.Yüzbaşov.  Dağlıq  Qarabağ  Muxtar  Vilayətinin  toponimikası.  Azərbaycan  SSR  EA  xəbərləri.  Yer 
haqqında  elmlər  seriyası.  1969.  №2,  s. 86-92.   
5.Q.Ə.Qeybullayev.  Qarabağ / Etnik  və siyasi  tarixinə  dair.   248 s. Bakı,  1990   
6.İ.P.  Petruşevski.  Xristianlığa  qədər  Dağlıq  Qarabağ  kəndlisinin  etiqadları.  Azərbaycan  dilində.  38  s. 
Bakı,  1930 
8.Y.Mahmudov  “Dədə Qorqud   Kitabı”-xalqın  yaratdığı  və yaşatdığı  tarix.  Bakı ,2004 
 
ABSTRACT 
E.Aslanov 
In  the  article  has  been  given  information  about  the  ancient  tribes  and  nations  of  the 
Karabakh  .It  was  justified  on  the  basis  of  historical  facts  these  territories  belong  to  the  ancient  turkic 
tribes.  It has  been talked  the  origin  of the  ancient  tribes  living  in  these  areas in  the article. 

 
 
- 72 - 
 
РЕЗЮМЕ 
Е.Асланов 
В  статье  раскрываются  основные  понятия  о  древних  племенах  и  народах 
тюрков  проживающих  на  территории  Карабаха.Основываясь  на  факты  показана 
принадлежность  этих  территорий  древним  тюркам.  Сделан  вывод  о  принадлежности 
этих  территорий  только  Азербаджанскому  (тюркам)  народу  так  как  притязания  армян 
на эти  территории  никакими  историческими  фактами  не подтверждаетс 
 
   
NDU-nun  Elmi  Şurasının  30  mart  2015-ci  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa  tövsiyə 
olunmuşdur  (protokol  № 08) 
         Məqaləni  çapa təqdim  etdi:  Dosent N.Əlizadə 
 
НАХЧЫВАН  ДЮВЛЯТ   УНИВЕРСИТ ЕТ И.  ЕЛМИ  ЯСЯРЛЯР,  2015,  № 2 (67) 
 
NAKHCHIVAN ST AT E UNIVERSIT Y
.
  С ЖЫЕНТЫФЫЖ  WО РКС ,  2015,  № 2 (67) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТ ЕТ .  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2015,  № 2 (67) 
 
ARZU  ABDULLAYEV 
Naxçıvan Dövlət Universiteti 
[e-mail] 
UOT:  930 
NAXÇIVANDA  SƏNƏTKARLIĞIN  TARİXİ  COĞRAFİYASI 
(XVIII  ƏSRİN İKİNCİ YARISI  — XIX ƏSRİN BİRİNCİ YARISI) 
 
 
Açar  sözlər: Sənətkarlıq, maldarlıq, ticarət, primitiv, duluzçuluq, xammal. 
 
Key words:  Trade, crafts, animal husbandry, crude, primitive, pottery. 
 
Ключевые слова: Скотоводство, гончарного ремесла, торговли, примитивно, и 
сырья. 
 
        
Azərbaycanda,  o  cümlədən  Naxçıvan  diyarında  qədim  zamanlardan  əhalinin  ənənəvi 
məşğuliyyət  sahələrindən  biri  də  sənətkarlıq  olmuşdur.  Naxçıvan  diyarında  sənətkarlığın  inkişafı 
onun  ayrı-ayrı  sahələrinin  həm  istehsal  etdiyi  mallara  olan  tələbatı,  həm  də  ticarət  əlaqələrinin 
səviyyəsi  ilə  şərtlənmişdir.  Başqa  şəkildə  desək,  sənətkarlıq  və  onun  ayrı-ayrı  sahələri  bir  tərəfdən, 
cəmiyyətin  iqtisadi  inkişaf  səviyyəsinin,  digər  tərəfdən,  ölkənin  xarici  iqtisadi  əlaqələrinin 
göstəricisi  kimi  çıxış  edirdi.  Öyrəndiyimiz  dövrdə  Naxçıvan  diyarının  əsas  şəhərləri  olan  istər 
Naxçıvan,  istərsə  də  Ordubadda  sənətkarlıq  o  qədər  də  yüksək  səviyyədə  olmamışdır.  Bununla  belə 
sənətkarlıq  bir  çox  orta  əsr  şəhərlərində  olduğu  kimi,  Naxçıvan  və  Ordubadın  da  sənayesinin 
özəyini  təşkil  edirdi.  Yeri  gəlmişkən  onu  da  qeyd  edək  ki,  sənətkarlığı  təkcə  şəhərlərə  aid  etmək 
səhv  olardı.  Çünki  kənd  yerlərində  ilkin  tələbatı  kənd  sənətkarları  —  xüsusilə  dəmirçilər, 
nalbəndlər,  dulusçular  və  bu  kimi  sənətkarlar  təmin  edirdilər.  Kənd  yerlərində  sənətkarlığın 
inkişafında  aztorpaqlı  kəndlilərin  rolu  daha  böyük  idi.  Çünki  az  olan  məhsulu  yığdıqdan  və  kiçik 
torpaq  sahəsini  əkdikdən  sonra  bekar  qalan  kəndlilər  istər-istəməz  sənətkarlıqla  məşğul  olurdular. 
Kəndlilər  qış  dövründə  sənətkarlıqla  (1,səh  793)  daha  çox  məşğul  olurdular.  Belə  hallar  qışı  sərt 
keçən  Naxçıvan  xanlığında  daha  çox  gözə  çarpırdı.  Çox  cəhətli  təsərrüfatla  məşğul  olan  kəndlilər 
ilk  növbədə  öz  ailələrinin  və  təsərrüfatlarının  ehtiyaclarını  nəzərə  alırdılar.  Belə  ki,  kəndli  ailələri 
çörək  bişirir,  ipək  lifləri  açır,  yunu  darayır,  yun  sapları  əyirir,  rəngləyir,  geyim  paltarları  tikir,  dəri 
aşılayır,  çarıq  tikir,  xalça  toxumaqla  məşğul  olur,  əl  dəyirmanlarında  un  üyüdür.  yaşayış  evi  və  tövlə 
inşa  edir,  əmək  alətləri  hazırlayır,  dülgərlik  və  dəmirçiliklə  də  məşğul  olurdular.  Naxçıvan 
xanlığında  elə  bir  kənd  yox  idi  ki,  orada  sənətkarlıqla  məşğul  olunmasın.  Lakin  kəndlərdə 
sənətkarlıq  müəyyən  qədər  inkişaf  etsə  də,  sənətkarlıq  şəhərlərdə,  xüsusilə  Naxçıvan  xanlığının 

 
 
- 73 - 
siyasi  və  iqtisadi  mərkəzi  olan  Naxçıvan  şəhərində  mərkəzləşmişdi.  XVIII  əsrdə  Azərbaycan 
şəhərlərində,  o  cümlədən  Naxçıvanda  aşağıdakı  sənət  və  peşə  mövcud  idi:  dərzi,  papaqçı  (börkçi), 
çəkməçi  (başmaqçı),  zərgər,  sərrac,  dəmirçi,  miskər,  toxucu,  boyaqçı,  qəssab,  çörəkçi,  bənna,  xarrat, 
dülgər,  şüşəsaz,  keçəçi,  palançı,  dabbaq,  bəzzad,  kababçı  və  s.  Sənətkarlıqda  primitiv  texnikadan 
istifadə  edildiyindən  hər  bir sənətkardan  yüksək  ustalıq  tələb  olunurdu. 
    
Yuxarıda  sadalanan  sənət  növlərindən  Naxçıvan  xanlığında  toxuculuq,  xüsusilə  pambıq 
parça  toxumaq  sənətinin  daha  geniş  yayılmasını  mübaliğəsiz  qeyd  etmək  olar.  Toxuculuqla  məşğul 
olan  hər  bir  ailədə,  demək  olar  ki,  primitiv  da  olsa  əyirici  və  toxucu  dəzgahı  (mancanaq)  var  idi.  Bu 
barədə  İ.  Şopenin  əsərində  oxuyuruq:  «Buradakı  sənətkarların  əksəriyyətini  toxucular  təşkil  edirlər. 
Hər  ailənin  öz  dəzgahı  vardı  ki,  bu  dəzgahlarda  da  qadınlar  iplərdən  bez  toxuyur  və  pambıq  parça 
hazırlayırlar»(2,səh  795)  Mütəxəssislərin  verdiyi  məlumata  görə,  təkcə  Naxçıvan  şəhərində  40 
ailədə  bez  parça  toxunurdu.  Toxuculuq  məhsulları  əsasən  ilk  növbədə  hop  bir  ailənin  öz  təsərrüfat-
məişət  tələbatını  ödəyirdi.  Naxçıvanda  boyaqçılığın  inkişafına  da  diqqət  yetirilirdi.  Yunun  və 
müxtəlif  ev  əşyalarının  boyanılmasında  təbii  bitkilərdən  istifadə  olunurdu.  (3,  səh  50-51)  Naxçıvan 
şəhərində  şüşəsazlıq  inkişaf  etmiş  sənət  sahələrindən  biri  idi.  Burada  hasil  olunan  adi  şüşələrlə 
yanaşı  şəbəkələrin  hazırlanmasında  istifadə  olunan  al-əlvan  şüşələr  də  hazırlanırdı.  «Mətndarən»da 
(«Matenadaran»)  saxlanılan  mənbələrin  birindən  məlum  olur  ki,  İrəvan  xanlığının  hakimi  Hüseyn 
Əli  xan  Naxçıvana  məktub  göndərərək  Kalb  Əlİ  xandan  xahiş  edir  ki,  İrəvan  şəhərində  tikdirdiyi 
hamamın  pəncərə  şəbəkəsi  üçün  400  ədəd  müxtəlif  rəngli  şüşə  göndərsin.  (4,səh  102-103)  Yeri 
gəlmişkən  qeyd  etməliyik  ki,  son  zamanlara  kimi  elə  təsəvvür  yaranmışdı  ki,  Azərbaycanda  al-əlvan 
şəbəkə  şüşələri  yalnız  Şəki  xanlığında  mövcud  idi.  Lakin  yuxarıda  gətirilən  misaldan  aydın  olur  ki, 
şəbəkənin  coğrafiyası  təkcə  Şəki  xanlığı  ilə  məhdudlaşmırdı.  Digər  tərəfdən,  onu  da  qeyd  etməliyik 
ki,  şüşə  hazırlamaq  o  qədər  də  asan  peşə  deyildi.  Beləliklə,  elə  qənaətə  gəlmək  olar  ki,  Naxçıvanın 
şüşə  istehsal  edən  sənətkarları  öz  məhsullarını  xaricə  göndərmək  iqtidarında  idilər.  Bu  isə  həmin 
sənətkarların  yüksək  iş  qabiliyyətinə  malik  olmalarına  işarədir.  Sənətkar  emalatxanaları  —  dükanlar 
əsasən  bazar  meydanlarında  cəmləşirdi.  Bu  isə  başlıca  olaraq  yerli,  xarici  və  tranzit  ticarətlə  bağlı 
idi.  Naxçıvan  bazarında  irili-xırdalı  138  dükan  vardı.  (5,səh  88)  Onlardan  yeddisi  papaqçı,  on  biri 
çəkməçi,  ikisi  zərgər,  beşi  yəhər  hazırlayan,  biri  qalayçı  və  digər  sənətkara  məxsus  idi.(6,  səh  642)  
Naxçıvan  bazarında  dükansız  fəaliyyət  göstərən  peşə  sahibləri  də  var  idi  ki,  onları  peşələri  üzrə  bu 
və  ya  digər  yerlərdə  işləmək  üçün  dəvət  edirdilər.  Həmin  peşə  sahiblərinə  daşyonan  (daşkəsən), 
bənna,  xarrat,  dülgər  və  b.  daxil  idilər.  (7,səh  72)  Naxçıvan  diyarında  maldarlığın  inkişafı  burada 
gön  və  dəri  işləmə  üzrə  sənətkarlığın  inkişafı  üçün    əlverişli  zəmin  yaratmışdı.  Şəhərdə  bu  sahədə 
on  dükan  (emalatxana)  fəaliyyət  göstərirdi.  Naxçıvan  diyarında  qoyunçuluğun  inkişafı  sayəsində 
əldə  edilən  yun  xalçaları  lazımi  qədər  xammalla  təmin  edirdi.  Naxçıvan  xalçaçılarının  hazırladıqları 
gəbə,  palaz,  xalça,  cecim,  məfrəc  evin  otaqlarını  bəzəmək  üçün,  xurcun  və  çuval  yola  çıxanlar  üçün 
istifadə  olunurdu.  Naxçıvan  diyarında  əhəmiyyətinə  görə  ikinci  şəhər  sayılan  Ordubadda  da 
sənətkarlıq  inkişaf  etmişdi.  Lakin  Naxçıvan  şəhərinə  görə  Ordubad  sənətkarlarının  fəaliyyəti 
müəyyən  qədər  məhdud  idi.  Ordubadda  boyaqçılıq,  dəri  aşılama  və  dulusçuluq  başqa  sənət 
sahələrinə  nisbətən  daha  geniş  yayılmışdı.  Burada  səkkiz  dəri  aşılayan  dükan,  iki  keçəçi  dükanı,  bir 
boyaqxana  və  bir  də  dulusçu  dükanı  fəaliyyət  göstərirdi.  Ümumiyyətlə,  Ordubad  şəhərində  otuz 
sənətkar  dükanı  var  idi  ki,  onlarda  yuxarıda  adını  çəkdiyimiz  sənətlərdən  savayı  dərzilər, 
çəkməçilər,  dəmirçilər,  dəlləklər  öz  peşələri  ilə  məşğul  olurdular.  Ordubadda  Naxçıvandan  fərqli 
olaraq  qadınlar  ev  şəraitində  ipək  parça  toxuyur  və  ipək  saplar  hazırlayırdılar.  Toxuculuq  sənətində 
Ordubadın  xalçaçıları  və  bez  parça  hazırlayanları  ustalıq  baxımından  heç  də  Naxçıvan 
sənətkarlarından  geridə  qalmırdılar.  Ordubad  və  ümumiyyətlə,  Naxçıvan  diyarında  toxunan 
parçalara  xarici  bazarda  da  böyük  ehtiyac  duyulurdu.  Naxçıvan  diyarında  şəhərlərdən  savayı, 
Dərələyəz  mahalında  başqa  kənd  yerlərindən  fərqli  olaraq  əhali  sənətkarlığın  müxtəlif  sahələri  ilə 
məşğul  olurdu.  Bu  mahalda  toxuculuq  daha  çox  inkişaf  etmişdi.  Burada  da,  əsasən,  xalça,  ipək  və 
bez  parçalar  toxunardı.  Naxçıvan  diyarında  toxunan  və  xarici  bazarda  ən  çox  satılan  parçalardan 
qeyd  edildiyi  kimi,  qırmızı  rəngli  bez  parça  olmuşdur.  Bez  parça  çox  zaman  daha  artıq  ehtiyac 
duyulan  Qarabağ və İrəvan  xanlıqlarına  satmağa  aparılırdı.  (8.səh  94) 

 
 
- 74 - 
Naxçıvan  diyarında  toxunmuş  pambıq  parçaları  yerli  tacirlər  Türkiyə  şəhərlərinə,  o  cümlədən 
Qarsa,  Bəyazidə,  habelə  Gürcüstana  aparırdılar.  Əldə  edilən  məlumata  görə,  bir  ildə  Türkiyənin 
Qars  və  Bəyazid  şəhərlərinə  Naxçıvan  diyarından  15  min  puda  qədər  pambıq  parça  aparılırmışdı. 
(9.  səh342)  Ordubad  şəhərində  pambıq  parçalarla  yanaşı,  xarici  bazara  ən  çox  ehtiyac  duyulan  ipək 
parçalar  da ixrac  edilirdi.  (10.səh  879)  
    
Yuxarıda  deyilənlərdən  elə  nəticəyə  gəlmək  olar  ki,  Naxçıvan  diyarında  sənətkarlığın 
coğrafiyası  əsas  etibarilə  ölkənin  iqlim  şəraitindən  və  təbii  sərvətlərindən  asılı  idi.  Heç  də  təsadüfi 
deyildir  ki,  əhalisinin  böyük  bir  hissəsi  maldarlıqla  məşğul  olduğu  üçün  burada  yundan  hazırlanmış 
məmulat  sənətkarlar  tərəfindən  hazırlanan  əşyalar  arasında  ümdə  yerlərdən  birini  tuturdu.  Bez  və 
digər  pambıq  parçaların  sənətkarlar  tərəfindən  hazırlanması  da  bilavasitə  kənd  təsərrüfatı  ilə, 
xüsusilə  pambıqçılıqla  əlaqədar  idi.  Lakin  bu  o  demək  deyildir  ki,  Naxçıvan  diyarında  sənətkarlığın 
digər  növləri  olmamışdır.  Doğrudur,  Naxçıvan  diyarında  ustalar  sənətkarlığın  başqa  sahələri 
sahəsində  da çalışırdılar.  Lakin  həmin  sənətkarların  taleyi  əsas etibarilə  gəlmə  xammaldan  asılı  idi. 
 
 
 
ƏDƏBİYYAT   
 
1.  И.  Шопен.  Исторический  памятник  состояния  Армянской  области  в  эпоху  ее 
присоединения к Российском империи – СПб.,1852. 793. 
2. Yenə  orada, s. 795. 
3. NƏST, s. 103. 
4 Yenə  orada. 
5  А.  С.  Сумбатзаде.  Промышленность  Азербайджана,  с.  9;  Г.  Б.  Абдуллаев.  Азербайджан  в 
XVIII  в. и взаимоотношения с Россией. – Баку:  1965,с. 129. 
6. И. Шопен. Göstərilən  əsəri,  s. 851. 
7.  Məhəmməd  Müslüm.  İrəvanlı  Hüseyn  Əli  xanın  məktubları  (1789  —  1791).—  «Matenadaran», 
233-cü  sənəd,  vərəq  21.  həmin  mənbəni  fars  dilindən  Azərbaycan  dilinə  t.  e.  n.  H.  Ə.  Dəlili 
çevirmiş  və  Azərbaycan  EA  A.  Bakıxanov  adına  Tarix  İnstitutunun  Elmi  arxivinə  təqdim  etmişdir. 
Biz  həmin  tərcümədən  istifadə  etmişik.  80 NƏST, s. 96. 
8. Yenə  orada, s. 94, 96,   
9. Ə. Sumbatzadə.  Промышленность.., Азербайджана, с. 849. 
10. И. Шопен. Göstərilən  əsəri,  s. 945. 
 
 
ABSTRACT 
 
 
In  Azerbaijan,  including  in  the  Nakhchivan  region  since  ancient  times  was  a  traditional 
activity  of  the  population  and  one  of  the  crafts  field.  In  the  XVIII  century  in  Azerbaijan,  including 
in  Nakhchivan  cities  following  the  arts  and  crafts  existed:  Tailors,  shoemakers  (başmaqçı),  jewelers, 
butcher,  the  baker,  mason,  smith,  weavers,  dyes,  joiner,  carpenter,  kechachi,  skinner,  makers,  etc, 
misker,  saddler,  capper  (börkçi).  The  above  it  can  be  concluded  that  the  geography  of  art  in  the 
Nakhchivan  region  of  the country  was mainly  dependent  on natural  resources  and climate. 
 
РЕЗЮМЕ 
 
     
В  азербайджане,  в  том  числе  в  Нахчыван  в  древние  времена традиционных занятий 
населения  одной  из  областей  и  ремесел  были.  В  XVIII  веке  в  Азербайджанских  городах,  В 
том  числе  В  Нахчыване  профессионального  искусства  и  существовали  следующие: 
Сапожник  (başmaqçı),  портной,  кузнец,  ткач,  плотник,  каменщик,  столярная  мастерская 
(börkçi),  ювелир,  шорник,  miskər,  красильные,  мясником,  булочник,  кечачи,  palançı,  даббаг  и 

 
 
- 75 - 
т.д,. Из вышесказанного можно сделать вывод, что география и природные ресурсы страны, в 
основном зависела от климатических условий в Нахичеванском крае и ремесел. 
 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  30  mart  2015-ci  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa  tövsiyə 
olunmuşdur  (protokol  № 08) 
         Məqaləni  çapa təqdim  etdi:  AMEA-nın müxbir üzvü Z.Şahverdiyev 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
НАХЧЫВАН  ДЮВЛЯТ   УНИВЕРСИТ ЕТ И.  ЕЛМИ  ЯСЯРЛЯР,  2015,  № 2 (67) 
 
NAKHCHIVAN ST AT E UNIVERSIT Y
.
  С ЖЫЕНТЫФЫЖ  WО РКС ,  2015,  № 2 (67) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТ ЕТ .  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2015,  № 2 (67) 
 
SİYASİ  ELMLƏR VƏ HÜQUQ 
 
 
MƏMMƏD РЗАЙЕВ 
 
     Нахчыван Дювлят Университети 
 
[e-mail] 
UOT:  141.45 
 
MİLLİ MƏNLİK ŞÜURU VƏ MÜASİR ŞƏXSİYYƏTİN  MAHİYYƏTİ  PROBLEMİ 
 
 
 
Açar  sözlər: Milli  mənlik şüuru, müasir şəxsiyyət, cəmiyyət, mahiyyət 
 
 
 
Keywords:  National self-consciousness,  modern personality, society, nature 
 
 
Ключевые  слова:  Национальное  самосознание,  современного  личности,  общества, 
природы 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Милли  мцстягиллик  дюврцнцн  тарихи  тяжрцбяси  сцбут  едир  ки,  жямиййятдя  баш 
верян  ясаслы  йениляшмяляр  йалныз  о  вахт  юз  адекват  мянасыны  кясб  едир  ки,  юлкя 
ящалисини  тяшкил  едян  миллятлярин  вя  халгларын  нцмайяндяляри  щямин  просеслярдя 
шцурлу  сурятдя  вя  билаваситя  иштирак  едирляр.  Bu  baxımdan,  ижтимаи  щяйатын  бцтцн 
сфераларында  эедян  трансформасийа  просесляри  онларын,  мцвафиг  сурятдя  милли  шцурда 
вя  психолоэийада  да  якс  олунмасыны  тяляб  едир.  Гейд  олунан  мцнасибятдя  милли шцурун 
йцксяк  пиллясини  тяшкил  едян  милли  мянлик  шцуру  (милли  юзцнцдярк)  хцсусиля  мцщцм 
ящямиййятя  маликдир.  Сющбят  милляти  тямсил  едян  инсанларын  юз  миллятинин  щягиги 
варлыьыны щяртяряфли  вя дяриндян анламасындан эедир. 
 
 
Шяхсиййятин  формалашмасы вя инкишафында милли етник  cəhətlərin  артмагда олан 
ролу,  онун  милли  мянлик  шцурунун  йцксялишиндя  юзцнцн  ян  тямяркцзляшмиш ифадясини 
тапыр. 
 
 
Академик  Рамиз  Мещдийев  йазыр:  «Щяр  бир  халг  вя  миллят  цчцн  мцстягиллик 
явязедилмяз  немятдир.  Халгларын  юз  талейини  мцстягил  шякилдя  мцяййян  етмяси, 
суверен  дювлят  щалында  тяшкилатланмасы  онун  милли  потенсиалынын,  мадди  вя 
мяняви  ресурсларынын  там  эцжц  иля  цзя  чыхарылмасына  имкан  йарадыр,  игтисади, 

 
 
- 76 - 
сийаси,  интеллектуал,  мядяни  гцввяляринин  манеясиз  инкишафына  тякан  верир, 
халгын  вя  миллятин  няйя  гадир  олдуьуну  нцмайиш  етдирир.  Халгын  мцстягил дювлят 
щалында  йашамаг  габилиййяти,  милли  тясисатларын  инкишафы,  дцнйа  бирлийиндя 
мцстягил  дювлятин  йери  бу  щалда  бцтцн  яйанилийи  иля  цзя  чыхыр.  Мцстягиллик 
вятянпярвярлик  идейаларынын  вя  дуйьуларынын  эцжлянмясиня  имкан  йаратмагла 
йанашы,  щям  дя  бунлары жидди сынаьа чякир, милли вя цмумбяшяри дяйярлярин даща 
дцзэцн вя дольун уйьунлашдырылмасыны  тямин едир» (1, с.584-585).  
Инзибати-амирлик  идаряетмя  системиня  ясасланан  тоталитар  жямиййятдя  шяхсиййятин 
бцтювлцкдя  мянлик  шцуру  кими,  онун  милли  формасы  да  мящдудлашдырылыр  вя 
тязйигляря  мяруз  галырды.  Империйанын  башында  отуран  даиряляр  беля  щесаб  едирдиляр 
ки,  ССРИ  яразисиндя  мяскунлашмыш  бцтцн  миллятлярин  вя  халгларын  нцмайяндяляри 
йухарыдан  эялян  эюстяриш  вя  ямрлярин  автоматик  ижрачысы  олмалыдырлар.  Милли 
мянлик шцуру етник сферада бу гябилдян олан стереотиплярин гярарлашдырылмасында ясас 
манеялярдян  бири  кими  гялямя  верилир  вя  буна  эюря  дя  онун  инкишафы  щяр  вяжщля 
сыхышдырылырды.  Диэяр  постсовет  республикаларында  олдуьу  кими  Азярбайжанда  да 
шяхсиййятин  милли  мянлик  шцурунунун  формалашмасы  вя  инкишафы  мцстягиллик  ялдя 
едилдикдян  сонра  йени  сосиал  зямин  цзяриндя  баш  верди.  Ялбяття,  бу  факт яввялки дювр-
лярдя  щямин  сащядя  ялдя  едилмиш  янянялярин  вя  формаларын  ролуну  щечя  ендирмир. 
Сющбят  ондан  эедир  ки,  халгымызын  ХЫХ  ясрин  сонларындан  етибарян  бу  сащядя 
газандыьы  тяжрцбя  милли  мцстягиллик  ялдя  едилдикдян  сонра  даща  да  инкишаф  едяряк, 
зянэинляшди, принсипжя йени мигйаслар кясб етди.  
 
 
Яввялжя  ону  гейд  едяк  ки,  шяхсиййятин  милли  мянлик  шцуру  дедикдя  онун  мянсуб 
олдуьу  миллятин  мцасир  варлдыьыны дярк етмяси, тарихи янянялярини анламасы вя дцнйа 
халглары  системиндя  эяляжяк  перспективлярини  адекват  мяналандырмаг  мящаряти  баша 
дцшцлцр. 
 
 
Нязярдя  тутулмалыдыр  ки,  мювжуд  фялсяфи-сосиолоjи  ядябиййатда  шяхсиййятин 
милли  мянлик  шцуру  problemi  geniş  təhlil  edilməmişdir.  Буна  эюря  дя  онун  мащиййяти  вя 
мязмуну  щаггында  дягиг  мцяййян  олунмуш  фикир  демяк  олар  ки,  формалашмамышдыр.  Бу 
истигамятдя  мцяййян  ахтарышлар  апарылса  вя  онларын  нятижясиндя  бязи  налиййятляр 
газанылса  да,  дискуссийа  вя  мцбащисяляр  bu  gün    дя  давам  етмякдядир.  Бунунла  ялагядар 
эюстярилмялидир  ки,  шяхсиййятин  милли  мянлик  шцуру  чох  эениш  мязмуна  вя  мцряккяб 
дахили  структура  малик  хцсуси  мяняви  щадисядир.  Problemi    тящлил  едяркян  бir  мягам 
мцтляг  нязяря  алынмалы  вя  эюстярилмялидир  ки,  онун  мащиййятини  милли 
эюстярижилярин  емпирик  мяжмусуна  мцнжяр  етмяк доьру олмазды. Ейниля дя диэяр ифрат 
щядд, йяни шяхсиййятин милли мянлик шцуруну милли варлыьын мцжярряд вя цмумнязяри 
схематик  сявиййядя  якс  олунмасы  кими  мяналандырмаг  йолверилмяздир.  Она  елми 
йанашмаг  бу  феномени  шяхсиййятин  милли  щяйатын  инкишаф  ганунауйьунлуглары 
щаггында  нязяри  биликлярини,  тяжрцбянин  вя  эцндялик  щяйатда  ялдя  edilən  ади  милли-
психолоjи  кейфиййятлярин  вя  тясяввцрлярин  цзвц  синтези кими нязярдян кечирмяйи тяляб 
едир. 
 
 
Шяхсиййятин милли мянлик шцуру бир чох амилляр системинин бирэя тясири алтында 
формалашыр. Онларын сырасында шяхсиййятин юз фярди кейфиййятляри, пешя фяалиййяти, 
тящсил вя шцурлулуг сявиййяси, фяаллыг дяряжяси иля йанашы, онун мянсуб олдуьу миллятин 
инкишаф хцсусиййятляри, онун щяйаты, яняняляри, мядяниййяти чох мцщцм йер тутур. 
 
 
Шяхсиййятин  милли  мянлик  шцуру  мцряккяб  вя  чохструктурлу  тясисатдыр.  Онун 
мязмунунда  шяхсиййятин  елементар  милли  щиссляри  вя  ящвал-рущиййяси,  емосионал-
психолоjи  сявиййяси,  юз  миллятинин  щягиги  варлыьыны,  онун  милли  мцнасибятляр 
системиндя  вя  бцтювлцкдя  жямиййятдя  йерини,  милли  ляйагятиниn  адекват  мяналандыр-
масыны  ифадя  едян  нязяри  биликляр,  онун мяняви ясасларыны ачан бахышлар цзви вящдят 
щалында  бирляшир.  Бу  мянада  милли  мянлик  шцуруну  миллятин  юз  сосиал  тяжрцбясини 
малик  олдуьу  бцтцн  милли  хцсусиййятляр    иля  бирликдя  дярк  етмяси  кими 
сяжиййяляндирян мцяллифлярля разылашмаг  олар (3, с. 25). 

 
 
- 77 - 
 
 
Шяхсиййятин  милли  мянлик  шцуру  онун  щяйат  фяалиййятинин  йцксяк  сявиййяли 
шцурлу  тянзимляйижиси  олмагла,  бу  фяалиййятин  бцтцн  сащяляриндя  даим  артмагда  олан 
рол  ойнайыр.  Беля  ки,  бу  феномен  шяхсиййят  тяряфиндян  онун  мянсуб  олдуьу  миллятин 
спесифик  милли  мянафеляри  вя  марагларыныn  ня  дяряжядя  дярк  edildiyi,  юз 
дцнйаэюрцшцндя,  дяйярляр  системиндя  вя  реал  давранышында  онлара  ня  дяряжядя  ямял 
olunduğunun  чох  мцщцм  эюстярижисидир.  Бу  эюстярижидя  шяхсиййятин  юз  шяхси  варлыьы 
иля милли варлыьы арасында гаршылыглы мцнасибятлярин анлашылмасы сявиййяси вя буна 
уйьун  формалашан  щяйат  мювгейи  юзцнцн  ян  тямяркцзляшмиш  ифадясини  тапыр.  О, 
бцтювлцкдя  шяхсиййятин  мяняви  дцнйасынын  тякмилляшмя  сявиййясини  ифадя  едир, 
миллятин мцтяшяккиллийинин вя бирлийинин артмасына вя цмумиликдя юз потенсиалыны 
дольун шякилдя  реаллашдырмасына  эцжлц мцсбят тясир эюстярир. 
 
 
Мювжуд  сосиал  практика  вя  тарихи  тяжрцбя  сцбут  едир  ки,  ижтимаи  инкишафын 
дюнцш  мягамларында  айры-айры  шяхсляр  чох  вахт  конкрет  шяраитин  тясири  алтында  юз 
йахын  мянафелярини  щяйата  кечирмяйя  цстцнлцк  верирляр.  Бу  просесдя  онлар  бязян 
щисслярин,  емосийа  вя  ещтирасларын  диктяси  алтында  щярякят  едирляр.  Бу  вязиййят 
шяхсиййятдя  дягиг  мцяййян  олунмуш  милли  мянлик  шцурунун  олмамасындан,  юзцнцн, 
милляти  иля  олан  мцнасибятлярини,  щабеля  бу  миллятин  сосиал  мцнасибятляр  иля 
ялагялярини  садялювщлцкля гаврамасындан иряли эялир вя бязян мянфи, арзуолунмаз няти-
жяляря  эятириб  чыхарыр.  Бу,  тякжя  конкрет  шяхсиййятин  дейил,  щям  дя  беля 
шяхсиййятлярин  мяжмусу  олан  миллятин  конкрет  вязиййятдя  давранышына  мянфи  тясир 
едир,  онун  эцжцнц  вя  енерjисини  йарадыжы  истигамятя  дейил,  даьыдыжылыга  йюнялдя 
билир.  Мясялян,  90-жы  иллярин  яввяляриндя  Азярбайжанда  аналоjи  вязиййят 
гярарлашмышды  вя  бцтювлцкдя  ижтимаи  щяйатда  сабитсизлик  щюкм  сцрцрдц.  Айры-айры 
лидерляр  юз  популист  шцарлары  иля  миллятин  ряьбятини  газанмаьа  чалышыр  вя  онун 
нящянэ  енерjисиндян  юз  шяхси  амбисийаларыны  реаллашдырмаг  цчцн  истифадя  етмяйя 
жящд  эюстярирдиляр. 
 
 
Təhlillər    бир  даща  сцбут  едир  ки,  фярдляр  юз  миллятинин  ясл  мащиййятини,  онун 
щягиги  варлыьыны,  сосиумда  йерини  вя  ляйагятини  йалныз  юз  милли  мянлик  шцурунун 
инкишафы  сайясиндя  адекват  дярк  едя  билярляр.  Одур  ки,  бу  кейфиййят  онларын  тарихи 
просесин  ясл  шцурлу  субйекти  кими  фяалиййятини  тямин  едян  амилляр  системиндя 
мцстясна дяряжядя  бюйцк рол ойнайыр. 
 
 
Шяхсиййятин  милли  мянлик  шцуру  онун  мянсуб  олдуьу  миллятин  тарихи 
яняняляриндян  вя  милли  мядяниййятиндян  айрылмаздыр.  Бу  мянада  эюстярилмялидир  ки, 
Азярбайжан  халгынын  гядим  вя  зянэин тарихи, ориjинал мядяни ирси онун нцмайяндяляри 
олан  шяхсиййятлярин  милли  мянлик  шцурунун  юзцлц  ролуну  ойнайыр.  Щямин  юзцл  мцс-
тягиллик  илляриндя  милли  инкишаф  бахымындан  ялдя  едилмиш  мисилсиз  имканлар 
сайясиндя  даща  да  тякмилляшир.  Халгымыз  юзцнцн  чохясрлик  тарихи  бойу  щуманист, 
етник  вя  дини  толерантлыг  хисляти  иля  сяжиййялянмишдир.  Онун  юзэцр  мядяниййяти 
вардыр  вя  щяссаслыг,  оптимизм,  торпаьа  вя  вятяня  баьлылыг  кими  кейфиййятляря 
маликдир.  
 
 
Шяхсиййятин милли мянлик шцуру онун дцнйаэюрцшц сявиййяси, дяйярляр системи 
вя  орийентасийалары  иля  сых  баьлыдыр.  Бу  бахымдан  эюстярилмялидир  ки,  елми-фялсяфи 
дцнйаэюрцшя  малик  олан  шяхсиййят  дцнйаны,  тябияти  вя  жямиййятдя  эедян  просесляри 
дцзэцн  дярк  едя  вя  онларын  фонунда  юз  миллятинин  варлыьыны  адекват  мяналандыра 
билир.  Онун  милли  мянлик  шцуру  елмя  ясасланыр,  юзцндя  мядянилик,  динамиклик  вя 
тянгиди  йанашма  кими  мцсбят  хассяляри  ящатя  едир.  Bурада щягигят, ядалят, хейирхащлыг, 
эюзяллик, щуманизм кими цмумбяшяри дяйярляр (конкрет милли реаллыг призмасындан якс 
олунмагла)  мцщцм йер тутур. 
 
 
Мцасир  шяраитдя  Азярбайжанда  шяхсиййятин  милли  мянлик  шцурунун  формалаш-
масы  просесиндя  юлкямиздя  щяйата  кечирилмякдя олан ясаслы сийаси, игтисади, сосиал вя 
мядяни ислащатларын милли инкишаф бахымындан позитив мяналандырылмасы мцщцм йер 
тутур.  Шяхсиййят  юз  тяжрцбяси,  билийи  вя  мцшащидяси  сайясиндя мцяййян едир ки, ачыг 

 
 
- 78 - 
жямиййятя  кечид  вязифяляринин  щялли  эедишиндя юлкядя милли мцнасибятляр сащясиндя 
тоталитар реjимдян мирас галмыш бир чох проблемляр тядрижян арадан галдырылыр, милли 
инкишафа  вя  миллятлярарасы  мцнасибятлярдя  ямякдашлыьын  мющкямлянмясиня  реал  шя-
раит  йараныр.  Гыса  мцддят  ярзиндя  сийаси,  игтисади,  сосиал  вя  мяняви  сфераларда  баш 
верян  ясаслы  дяйишикликляр,  демократийанын  эенишлянмяси,  вятяндаш  жямиййяти  вя 
щцгуги  дювлят  гуружулуьу  йолунда  атылан  аддымлар,  юлкядя  сийаси сабитлийин мющкям-
ляндирилмяси,  щабеля  харижи  сийасят  сащясиндя  газанылан  уьурлар,  мцстягил 
Азярбайжанын  дцнйа  бирлийи  юлкяляри  иля  даим  артан  ялагяляри,  щяр  бир  инсанда  бу 
миллятя  мянсуб  олмасына  эюря  йцксяк  гцрур  щисси  вя  фяхарят  йарадыр  ки,  бцтцн  бунлар 
онун  милли  мянлик  шцуруну  йени  мязмунла  зянэинляшдирир.  Мцасир  шяхсиййятин 
сярянжамында  олан  мисилсиз  елми-техники  имканлар  мцкяммял  информасийа 
васитяляринин эениш шябякяси  бу ишдя она йахындан кюмяк  едир. 
 
 
Шяхсиййятин  йцксяк  милли  мянлик  шцурунун  формалашмасына  тясир  эюстярян 
амилляри  арашдыраркян,  юлкядя  дцзэцн  милли  сийасят  йеридилмясини  хцсуси  гейд  етмяк 
lazımdır.  Бунунла  ялагядар  мцстягиллик  дюврцндя  милли  мцнасибятляр  сферасында 
ядалятин  бяргярар  олмасы  вя  демократикляшмянин  эенишляндирилмяси  кими  стратеjи 
истигамятлярин  реаллашдырылмасы  хцсуси  ящямиййятя  маликдир.  Бу  дюврдя  щяйата 
кечирилян  милли  сийасят  юлкямиздя  мяскунлашмыш  миллятляр  вя  етник  бирликляр 
арасында  достлуг  вя  ямякдашлыг  мцнасибятляри  йаратмага  istiqamətlənir.  Щямин  сийасятин 
айрылмаз  тяркиб  щиссясини  азлыгда  галан  етник  бирлик  формаларынын  дилиня, 
мядяниййятиня вя тарихи яняняляриня гайьы вя диггятля йанашылмасы тяшкил  едир. 
 
 
Милли  мянлик  шцуру  миллятин  юзцнцдярк  етмяси,  ону  ящатя  едян  мядяни,  сосиал-
сийаси  вя  игтисади  мцщити  адекват  мяналандырмасы  демякдир.  Шяхсиййят  мящз  милли 
мянлик  шцуру  васитяси  iля  юзцнцн  миллятиня  вя  вятяниня  баьлылыьыны  ифадя  едян 
щиссляри  вя  идейалары  юз  дахили  дцнйасына  вя  юз  «Мян»иня  чевирир.  Гейд  олунан 
вязиййятин  ясасында  ашаьыдакы  мягам  дурур:  щяр  бир  шяхсиййят  фяал  сосиал  мювжудат 
кими  юз  миллятинин  щяйатына  биэаня  дейилдир.  О  юзцнцн  дцнйаэюрцшц  вя  реал 
биликляри,  тяжрцбяси  сявиййясиндян  чыхыш  едяряк милли щяйатда баш верянляри тящлил 
едир,  мяналандырыр  вя  онлары  гиймятляндирир.  Бцтцн  бунлар  онун  давраныш  вя 
фяалиййятиня,  гаршыйа  гойдуьу  мягсядлярин  вя  програмын  щяйата  кечирилмясиня  эцжлц 
тясир  эюстярир,  ону  миллятин  талейи  иля  баьлы  мясялялярин  щяллиня  фяал  мцдахиля 
етмяйя  сювг  едир.  Сюзцэедян  вязиййятдя  шяхсиййятин  милли  контекстдя  емосионал-
психолоjи  фяаллыьы  йцксялир,  онда  дярин  миллилик  вя  вятянпярвярлик  кейфиййятляри 
сцрятля  инкишаф  едир,  миллятиня  олан  дярин  севэиси  ону  бу  истигамятдя  йени -йени 
аддымлар атмаьа вя лазым эялярся, гящряманлыг  эюстярмяйя рущландырыр. 
 
 
Ачыг  жямиййятя  кечид  дюврцндя сюзцн ясл мянасында милли дирчялиш баш верир, 
ижтимаи-сийаси  вя  мядяни  щяйатда  милли  xüsusiyyətlərin    ролу вя ящямиййяти эенишлянир. 
Бцтцн  етник бирликлярин юз тарихи кечмишиня нязяр йетирмяси, ону диггятля юйрян мяси, 
юз милли йаддашыны мющкямляндирмяси просесляри баш верир. Нятижядя онларын малик 
олдуьу  спесифик  хасся  вя  яламятляр  ашкара  чыхарылыр,  онларын  горунуб  сахланылмасына 
гайьы  артыр,  бцтцн  ясас  милли  атрибутлар  бир  нюв  йени  щяйат  вя  няфяс  ялдя  едирляр. 
Бцтцн  бунлар  ися  инсанларын  милли  щисслярини  вя  рцщцнц  йцксялдир,  милли характеря, 
бцтювлцкдя  милли  мяняви  аляминя  зянэинляшдирижи  тясир  эюстярир.  Сюзцэедян  йцксяк 
милли  мяняви  мцщитин  гярарлашмасы  юз  нювбясиндя  миллятин  нцмайяндяляри  олан 
фярдлярин  сосиал  симасыны  вя  тябиятини  стимуллашдырыр,  онлар  тяряфиндян  щяйатын 
бцтцн  атрибутларына  фяал  мцнасибят  бяслянилмясини  вя  онларын  дцзэцн  гиймят-
ляндирилмясини тямин едир. 
 
 
Дейилянлярдян  айдын  олур  ки, милли мянлик шцуру бу вя йа диэяр шяхсиййятин юз 
миллятинин  ясас  хасся  вя  кейфиййятлярини,  милли  ляйагятини  дяриндян  дярк  етмякдя  вя 
онлары билаваситя юз дцнйаэюрцшц вя шцур актына чевирмякдя бюйцк рол ойнайыр. Онун 
шяхсиййятин  инкишафы  бахымындан  мцщцм  ящямиййяти  щям  дя  бунда  тязащцр  едир  ки, 
дярк  олунмуш  милли  зярурят,  шяхсиййяти  бу  зяруряти  реаллашдырмаьа  йюнялян  конкрет 

 
 
- 79 - 
истигамятлярдя  фяалиййят  эюстярмяйя  рущландырыр.  Юзцнцн  ясас  милли  вязифялярини 
дцзэцн  баша  дцшмяйян  вя  юзцнц  онлары  йериня  йетирмяйя  сяфярбяр  етмяйян  шяхсиййят 
ижтимаи  щяйатда  там  дольунлуьу  иля  фяалиййят  эюстяря  билмяз.  Ялбяття,  сющбят  сюзцн 
ясл  мянасында  милли  инкишафа  йюнялмиш  фяалиййятдян  эедир.  Бу  мягамы  хцсуси  гейд 
етмяк  она  эюря  важибдир  ки,  бязян  ижтимаи-сийаси  щярякатларын  вя  партийаларын 
лидерляри  сюздя  миллятин  мянафейиндян  чыхыш  етдийини  бяйан  едир,  она  дярин  севэи 
бяслядийини  вя  йолунда  жанындан  беля  кечмяйя  щазыр  олдуьуну  билдирир.  Юзляринин 
реал  фяалиййятиндя  ися  онлар  чох  вахт  милли  мараг  вя вязифяляри, цмумиликдя юз милли 
боржларыны  унудурлар.  Бу  щалда  онлар  кцтля  психолоэийасынын  садялювщлцйцндян  вя 
кцтляви  шцурун  ашаьы  сявиййядя  олмасындан  истифадя  едяряк,  милли  мянлик  шцуруну 
спекулйасийа  обйектиня  чевирир,  халгын  милли  щиссляриндян  вя  емосийаларындан 
екстремал ситуасийаларда юз егоист мягсядлярини реаллашдырмаг  цчцн истиадя едирляр. 
 
 
Шяхсиййят  милли  мянлик  шцуру  васитясиля юзцнцн милли варлыьыны дярк етдийи 
цчцн  бу  амил  онун  бирлийинин  вя  суверенлийинин  мющкямляндирилмясиндя  чох  мцщцм 
рол  ойнайыр.  Бу,  инкишаф  етдикжя,  щям  дя  миллятин бцтцн цзвляринин дцнйаэюрцшцндя 
даща  мющкям  йер  тутур.  Нятижядя  шяхсиййят  юз  милли  мянсубиййяти  иля  баьлы 
мясяляляри дяриндян анлайыр, милли ляйагятин бцтцн чаларларына нцфуз едир. 
 
 
Милли  мянлик  шцуру  иля  шяхсиййятин  инкишафы  икитяряфли  ващид  просес  кими 
чыхыш  едир.  Беля  ки,  бир  тяряфдян  шяхсиййятин  инкишафына милли мянлик шцуру эцжлц 
тясир  эюстярир.  Бу  башлыжа  олараг  ашаьыдакында  ифадя  олунур:  шяхсиййят  юзцнцн 
милляти иля вя бцтювлцкдя жямиййят иля чохтяряфли ялагялярини милли мянлик шцурунун 
фяалиййят механизимляри иля сых ялагядя щяйата кечирир. Сонра милли мянлик шцуру аид 
олдуьу  миллятин  нцмайяндяляри  олан  шяхсиййятлярин  бирляшмясиндя  вя  цмуммилли 
вязифялярин  йериня  йетирилмясиня  сяфярбяр  олунмасында  мцщцм  рол  ойнайыр.  Диэяр 
тяряфдян  ися  милли  мянлик  шцурунун  функсийаларынын  щяйата  кечирилмяси  просеси, 
онун интенсивлик дяряжяси конкрет шяхсиййятлярдян, онларын цмуми йеткинлик эюстяри -
жиляриндян,  щабеля  дцнйаэюрцшцндян  вя  мядяни  инкишаф  сявиййясиндян чох асылыдыр. 
Дейилянлярдян  айдын  олур  ки,  милли  мянлик  шцуру  вя  шяхсиййят  айрылмаз  гаршылыглы 
тясирдя олмагла, бири диэярини зянэинляшдирир вя тякмилляшдирир. 
 
 
Милли  мянлик  шцуру  миллятин  характерини  вя  милли  психолоэийасыны,  щабеля 
диэяр  спесифик  хассялярини  тямяркцзляшмиш  шякилдя  ифадя  етдирдийи  цчцн  щямин 
милляти  тяшкил  едян  щяр  бир  шяхсиййятин  фяалиййяти  вя  давранышыны  ващид  сосиал 
истигамятя йюнялдир, онлары гяти шякилдя мцяййянляшдирир вя дягигляшдирир. Бу просес 
онларын  милли  борж,  милли  мясулиййят,  милли  ифтихар  щисси  кими  шяхси 
кейфиййятляринин  формалашмасына  сцрятляндирижи  тясир эюстярир. Онларын инкишафы 
ися  юз  нювбясиндя  шяхсиййятлярарасы  мцнасибятлярин  нормаллашмасында,  шяхсиййят-
жямиййят  ялагяляринин  мющкямлянмясиндя,  миллятин  цмуми  потенсиалынын  ващид 
истигамятя  йюнялдилмясиндя  чох  мцщцм  рол  ойнайыр.  Bu  вязиййят  тарихи  инкишафын 
дюнцш  характерли  мягамларында  даща  айдын  нязяря  чарпыр.  Инди  жямиййятимиз  мящз 
беля bir дюврц  йашадыьы цчцн бурада йухарыдакы  амиллярин ящямиййяти даща  да артыр. 
 
 
Мцасир  шяраитдя  милли  мянлик  шцурунун  инкишафы  цчцн  мисли  эюрцнмямиш 
имканлар  ачылыр.  Буну  шяртляндирян  амилляр сырасында ашаьыдакылар хцсусиля мцщцм-
дир:  милли  мцстягиллийин  вя  суверенлийин  ялдя  едилмяси,  ачыг  демократик  жямиййятин 
формалашмасы;  милли  йаддашын  бярпа  олунмасы;  Азярбайжан  халгынын  юз  тарихи 
кечмиши  иля  баьлы  бцтцн  мясяляляри  обйектив  вя  щяртяряфли  юйрянмясиня  шяраит 
йаранмасы;  милли  мядяниййятин  вя  дилин  инкишафына  дяриндян  вя  щяртяряфли  гайьы 
эюстярилмяси  вя  саир.  Бцтцн  бунлар  вя  диэяр  сябябляр  халгымызын  милли  мянлик 
шцурунун  ойанмасына эцжлц тякан верир, онун юзцнцдярки просесини сцрятляндирир. 
Мцстягил милли дювлятчилийин щяйата кечирилдийи индики шяраитдя шяхсиййятин милли 
мянлик  шцуру  даща  дольун  шякилдя  ифадя  олунур.  Йени  мязмунла  зянэинляшян  вя 
тамамланан  бу  анлайыш  юзцндя  сырф  милли  amil  иля  йанашы,  щям  дя  бцтювлцкдя 
жямиййятя  вя  бяшяриййятя  мянсуб  олманы  ифадя  едян  жящятляр  ялдя  едир.  Буна  эюря  дя 

 
 
- 80 - 
шяхсиййятин  милли  мцяййянлийи  вя  милли  шцуру  миллинин  индивидуаллашмасынын, 
милли  дяйярлярин  мцхтялиф  сфераларда  милли  яняняляр  системинин,  адятлярин, 
мярасимлəрин  вя  сосиал  символларын шяхсиййятин микроструктуруна нежя вя ня дяряжядя 
дахил олмасынын эюстярижисидир (4, с. 16). 
 
 
Бурадан  айдын  олур  ки,  инсанларда  милли  характери  вя  милли  психолоэийаны 
сяжиййяляндирян  кейфиййятлярин,  милли  ифтихар  щиссинин  –  бир  сюзля,  дягиг  милли 
мцяййянлийин  формалашдырылмасы  сон  дяряжя  зяруридир.  Милли  мцяййянлийя,  милли 
мянлик  шцуруна  малик  олан  шяхсиййят  юз  миллятинин  вя  вятянинin  щягиги  vətənpərvəri  
кими  щярякят  едя  билир.  О,  миллят  щаггында  бясит  щисслярдян  вя  тясяввцрлярдян  азад 
олур,  mühüm  ящямиййят  кясб едян идейалары ясас эютцрцр, даим юз халгынын гайьысына 
галыр.  Миллятин  вя  вятянин  ады  иля  баьлы  олан  щяр  шей  беля  субйект  цчцн  мцгяддяс 
сайылыр.  О,  милли  щяйатын  щяр  жцр  щадисяляриня  вя  инжяликляриня  мараг  эюстярир, 
онларын  щяллиндя  фяал  иштирак  етмяйя  чалышыр.  Беля  шяхсиййятин  мяняви  дцнйасы 
йцксяк  яхлагы  кейфиййятлярля  зянэинляшир  ки,  онлар  шяхсиййяти  конкрет  фяалиййятя 
тящрик  едян гцдрятли амилляр ролуну ойнайырлар. 
 
 
Йцксяк  милли  мянлик  шцуруна  малик  шяхсиййят  эцндялик  щяйатын  тясири  иля 
формалашан  елементар  милли  тясяввцрлярдян  азад  олур,  о  милли  щяйатын  щадися  вя 
просеслярини  дяриндян  анлайа  билир.  Милли  мянлик шцурунун шяхсиййятин инкишафына 
мцсбят  тясири  щям  дя  бунда  тязащцр  едир  ки,  о  шяхсиййят  тяряфиндян  милли  мцнасибят-
лярин инкишафынын динамизмини, дахили мащиййятини вя ганунауйьунлугларыны, щабеля 
бу просеслярдя юзцнц эюстярян зиддиййятлярин адекват мяналандырылмасыны тямин едир. 
Милли  мянлик  шцуру  шяхсиййятдя  милли  щяйат  реаллыгларыны  дцзэцн  гиймятляндирмяк 
кейфиййяти,  защири  жялбедижи  формалар  архасында  эизлянян  дярин  дахили  мязмуну  дярк 
етмяк габилиййяти ашылайыр. 
 
 
Шяхсиййятин  милли  мянлик  шцуру,  щям  дя  онун  диэяр  етник  биrликлярин  нцма-
йяндяляри  иля  нормал  мцнасибятляр  йаратмасында  мцщцм  ящямиййятя маликдир. Беля ки, 
йалныз  юз  миллятинин  мянафелярини  мцдафия  етмякля  мящдудлашмайан  вя  милли  егоиз-
мин  щцдудларыны  ашмаьы  бажаран  шяхсиййят,  сюзцн  ясл  мянасында  вятяндаш  щесаб 
олуна  биляр.  Буна  эюря  дя  милли  мянлик  шцуру  шяхсиййятдя вятянпярвярлик, мясулиййят, 
ижтимаи  борж,  мяняви  сафлыг  кими  цмуми  кейфиййятлярин  формалашмасына 
сцрятляндирижи  тясир  эюстярир.  Бурадан  айдындыр  ки,  шяхсиййятин  мяняви  дцн йасы 
тякмилляшдикжя,  милли  мянлик  шцуру  инкишаф  етдикжя,  юз  миллятинин  варлыьы  вя 
ляйагяти  щаггында  дцзэцн  тясяввцрлярля  йанашы,  онда  бейнялмилялчилик,  халглар 
достлуьу,  милли толерантлыг кими кейфиййятляр дя формалашыр.   
 
 
Шяхсиййятин  ясл  милли  мянлик  шцуру  онун  щяйат  фяалиййятинин  бцтцн 
сащяляринин  йцксяк  мяняви  принсипляри  цзря  тяшкил  олунмасына  кюмяк  едир.  Нятижядя 
онун  диэяр  фярдлярля  сосиал  ялагяляринин  вя  цмумиликдя  шяхсиййятлярарасы 
мцнасибятлярин  мяняви-яхлаги  ясаслары  даща  да  мющкямлянир.  Бунунла  ялагядар  гейд 
едяк  ки,  мцасир  сосиал  просеслярдя  инсан  амилинин  ролунун  дурмадан  артмасы,  онларын 
шяхсиййятин  инкишафы  мейарларындан  чыхыш  едяряк  мяналандырылмасы  мейли 
эенишлянмякдядир.  Етик  юлчцлярин  универсал  мигйас  кясб  етдийини  эюстярян  бу  просес, 
юз ифадясини щям дя милли мянлик шцурунун мязмунунда тапыр. Ижтимаи щяйатын бцтцн 
сфера  вя  тяряфляриндя  олдуьу  кими,  бурада  да  марагларын  етикляшмяси  мцшащидя олунур, 
чцнки шяхсиййятин яхлаги шцуру, онун дцнйаэюрцш характерли ясас дяйярляриня дяриндян 
сирайят едир           (5, с. 38).  
 
 
 
 
Нятижядя  етник  субйектин  мянлик  шцурунда  цмуми  бяшяри  мянафелярин 
реаллашмасында  яхлаги  принсиплярин  артмагда  олан  ролу  щаггында  адекват  тясяввцрляр 
йараныр.  Бу  ися  тякжя  миллят  дахилиндя  дейил,  миллятлярарасы  мцнасибятлярдя  дя 
ямякдашлыьын  вя ядалятин гярарлашмасына  тякан верир. 
 
 
Постсовет  республикаларында  олдуьу  кими  Азярбайжанда  да    şəxsiyyətin  милли 
мянлик  шцурунунун  формалашмасы  вя  инкишафы  мцстягиллик ялдя едилдикдян сонра йени 
сосиал  зямин  цзяриндя  баш  вермишдир.  Ялбяття, бу яввялки дюврлярдя щямин сащядя ялдя 

 
 
- 81 - 
едилмиш  янянялярин  вя  формаларын  ролуну  щечя  ендирмир.  Гейд  етмяк  лазымдыр  ки, 
халгымызын  ХЫХ  ясрин  сонларындан  етибарян  бу  сащядя  газандыьы  тяжрцбя  милли  мцс-
тягиллик  ялдя  едилдикдян  сонра  даща  да  инкишаф  едяряк  зянэинляшмиш,  принсипжя  йени 
мигйаслар кясб  етмишдир.  
 
 
Азярбайжан  МЕА-нын  мцхбир  цзвц,  профессор  Сялащяддин  Хялилов  щаглы  олараг 
йазыр:  «Милли  рущу  горумаг,  инкишаф  етдирмяк вя йени нясилляря чатдырмаг цчцн ян 
йахшы  мцщит  милли  дювлятчилик  шяраитиндя  йараныр.  Милли  дювлят  анжаг 
яразинин,  мадди  сярвятлярин  дейил,  щям  дя  милли-мяняви  дяйярлярин  горунмасына 
хидмят едир вя бу заман милли рущ щяйат тярзиня чеврилир» (2, с.39). 
Бу  эцн  Азярбайжан  insanının  милли  мянлик  шцуру  кейфиййятжя  йени  ясасда  формалашмаьа 
башламышдыр.  Юлкямиздя  йеридилян  дцзэцн  милли  сийасят,  халгын  тарихинин, 
мядяниййятинин  дилинин  вя  дининин  горунмасына  даими  гайьы  эюстярилмясини  ифадя 
едян  тядбирлярин  щяйата  кечирилмяси  милли  шцурун  формалашмасына  сцрятляндирижи 
тясир  эюстярир.  Республикамызын  милли  дювлят  гуружулуьу  йолунда  атдыьы  уьурлу 
аддымлар гейд олунан просесин интенсив эетмясиня ялверишли шяраит йарадыр.