Seçilmiş əsərləri

Noyabr, 1968. 

  

 

 

---

 

17

 

QATAR. PIKASSO. LATUR. 1968. 

 

Sonra Məleykə xanımın  əri yenə  mənə elə baxdı ki, elə bil həm qorxudurdu 

məni, həm də yalvarırdı; həm də çox gülünc bir vəziyyətdə idi. 

Bələdçi arvad dedi ki, ötürənlər aşağı düşsünlər, qatar indicə tərpənəcək. 

Məleykə xanımın  əri arvadının yanağından öpdü, sonra da dedi ki, Moskvaya 

çatan kimi dərhal telefonla zəng eləsin; həm də tapşırdı ki, yolu necə başa 

vurduğunu söyləsin. Bunu lap xüsusi dedi, yəni ki, qızım, sənə deyirəm, gəlinim, sən 

eşit. 

Əlbəttə, bu saat mən onu sakitləşdirə bilərdim, deyərdim ki, əzizim, dostum, heç 

nigaran qalma; arvadına heç nə olmaz yolda, çünki sənin arvadında qətiyyən gözüm 

yoxdur; baxma ki, bir kupedə ikimizik, yol da uzun – arxayın ol və get arxayın da 

yat – əgər özün tək yatacaqsansa. Bunları deyərdim, amma demədim – bu da onun 

baxışları müqabilində  mənim tərəfimdən kiçicik bir intiqam idi, çünki Mirzə  Cəlil 

yaxşı deyib ki, dünyada bu nigarançılıqdan da pis şey yoxdur. 

Qatar tərpənəndə Məleykə xanım pəncərədən ərinə əl elədi, əri də aşağıdan ona 

əl elədi, amma zalımın gözü elə məndə idi; nə isə, dünyada bu nigarançılıqdan da pis 

şey yoxdur. 

Sonra bələdçi arvad gəlib biletlərimizi aldı, peşəkar nəzərlərlə bir mənə, bir də 

Məleykə xanıma baxdı, yəni ki, məsələ məlumdur. 

Əvvəlcə  mən kupedən çıxdım, Məleykə xanım paltarını  dəyişdi, sonra o, 

kupedən çıxdı, mən paltarımı dəyişdim, sonra da kupedə oturub Abşeron gecəsinin 

qış mənzərəsinə tamaşa eləməyə başladıq, hərçənd elə bir mənzərə yox idi. 

Bələdçi qadın gəlib bizdən adama bir manat yorğan-döşək pulu aldı və soruşdu 

ki, çay içəcəyik, ya yox? Ikimiz də dedik ki, içəcəyik. Sonra mən paltomun cibindən 

«Ədəbiyyat və incəsənət» qəzetinin bugünkü nömrəsini çıxarıb vərəqləməyə 

başladım. Sənətşünasların Moskvada açılacaq beynəlxalq müşavirəsi barədə  də 

məlumat var idi, mənimlə Məleykə xanımın məruzə edəcəyimiz də yazılmışdı, bircə 

şəklimiz yox idi: mənimlə  Məleykə xanım, fonda da Məleykə xanımın  ərinin 

qorxunc və məlul baxışları. 

Məleykə xanım soruşdu ki, deyəsən, satirik yazı oxuyursunuz? Mən də dedim 

ki, bəli, maraqlı şerdir. Sonra Məleykə xanım dedi ki, çayınızı soyutmayın. Mən də 

dedim ki, çox sağ olun, içərəm; guya ki, ev sahibəsi idi və məni qonaq edirdi. 

Mən təyyarəyə minmirəm; ona görə yox ki, təyyarədən qorxuram, ona görə ki, 

təyyarədən bir ləzzət almıram – hərçənd ömründə təyyarəyə minməmişəm – amma 

bunu hiss edirəm. 

Məleykə xanımın da ürəyi təyyarə götürmür. 

Məleykə xanım gülümsəyib dedi ki, bilmirəm, bunu sizə deyiblər, ya yox, amma 

yaman qaradinməz adamsınız. Dedim ki, siz hələ  mənim danışmağımı 

görməmisiniz. Dedi ki, görməmişəm və təsəvvür də etmirəm, çünki neçə ildir sizinlə 

bir institutda işləyirik, həmkarıq, amma indiyəcən bütün söhbətimizi lentə 

yazsaydılar, heç iyirmi metr olmazdı, əksəriyyəti də salam-əleyküm, əleyküm-salam. 

---

 

18

Mən bozluğuma salıb deyə bilərdim ki, əzizim Məleykə xanım, tıq-tıq xanım, 

şıq-şıq xanım, axı, mənim sizinlə  nə söhbətim; biz söhbətləşsək də söhbətimiz 

tutmaz, boş  və  mənasız olar, çünki mən sizi adicə meşşan hesab edirəm, hərçənd 

əskik bir işinizi görməmişəm, amma mən belə hiss edirəm; biz elə yad adamlarıq ki, 

şükür iyirmi metrlik maqnitofon lentinə.  Əlbəttə, bunları deyə bilərdim, amma 

demədim, çünki bunları demək də elə bir söhbət idi, mən isə, Məleykə xanımla 

söhbət etmək ehtiyacından yüz faiz azad idim, necə ki, Safura xanımla söhbət etmək 

ehtiyacından, necə ki, Səmədlə söhbət etmək ehtiyacından, necə ki, Məliklə, 

Sənubərlə, Kərimlə,  əmioğlu Bəylərlə, xalaqızı  Mədinəylə, day nə bilim kimlə, 

kimlə, kimlə söhbət etmək ehtiyacından. 

Insanı başa düşəcək yeganə adam – o özüdür. 

Məleykə xanım gözlərini pəncərəyə zillədi və dedi ki, özünüz bilən yaxşıdır, 

amma bu cür qaradinməzlik də bir şey deyil. Mən cavab vermədim və özüm özümlə 

zarafat elədim ki, sakit ol, əzizim, əsəbiləşmə. 

Bələdçi qadın gəlib soruşdu ki, yenə çay içəcəksiniz? Dedik ki, yox, 

içməyəcəyik. O da üzr istədi ki, daha gəlib bizi narahat eləməyəcək, sonra da gizli iş 

görən adam kimi, ehmallıca kupenin qapısını örtüb getdi.  

Məleykə xanım gözünü zülmət pəncərəyə dikdi, mən də  «Ədəbiyyat və 

incəsənət» qəzetinə. Məleykə xanım pəncərədə öz fikirlərinə baxırdı, çünki bu 

zülmətdə başqa bir şey görünməzdi, hərçənd məncə Adəm və  Həvvadan bəri  ən 

şəffaf bir şey varsa, o da Məleykə xanımın və  Məleykə xanımların fikri və 

düşüncəsidir: bu tərəfdən baxanda o tərəfi görünür, çünki ortada heç nə yoxdur. 

Məleykə xanımlar çoxdur. 

Məleykə xanım gözlərini pəncərədən çəkməyib fikirli-fikirli dedi ki, görünür, 

qatarda sərnişinlərin bir-birini sorğu-suala tutması  səbəbsiz deyil: görünür, 

pəncərənin bu eyni zülməti, bu aramsız hərəkət, təkərlərin bu çıqqaçuku insanlarda 

bir ünsiyyət ehtiyacı doğurur; görünür, yol insanları tənhalığa aparır, insanlar isə bu 

tənhalıqdan qaçırlar. 

Sonra Məleykə xanım mənə baxdı. 

Əlbəttə, mən yenə  də danışmaya bilərdim, çünki bu yol – pəncərənin bu eyni 

zülməti, aramsız hərəkət, təkərlərin bu əbədiymiş kimi çıqqaçuku məni hansı 

mücərrəd bir tənhalığa isə aparmırdı, aparsaydı da, mən bu tənhalıqdan qaçmazdım. 

Mən tənhalıqdan qorxmuram. Mən belə fikirləşirəm: tənhalıq – təkbətəklikdir, 

insanın özü ilə özü arasındakı təkbətəklik; mən bu təkbətəklikdən zövq alıram, çünki 

mənim ən yaxşı müsahibim mən özüməm; çünki özümdən başqa heç kim məni başa 

düşməz, necə ki, mən başqalarını özləri kimi başa düşə bilmirəm; tənhalıq deyilən 

anlayış insan ömrünün tələbatıdır – bunu dərk etmədikdə faciə baş verir, dərk 

etdikdə isə hər şey öz qaydasına düşür.  

Bax, elə  Məleykə xanım. Bizim hisslərimizdə, həyəcanlarımızda, 

düşüncələrimizdə  nə yaxınlıq ola bilər – heç nə – biz yadıq. Ümumiyyətlə, hansı 

mənadasa hamı bir-birinə yaddır və bu yadlığa öyrəşmək lazımdır. 

Bu, mənim əqidəmdir ki, başqası ilə söhbətdə heç zaman dərinə getmək lazım 

deyil, hissləri, həyəcanları başqalarının yanında çılpaqlaşdırmaq lazım deyil, çünki 

bunun  əhəmiyyəti yoxdur, üzdə olmasa da, daxilən sənə gülə bilərlər,  ələ sala 

bilərlər, inanmaya bilərlər – bu hisslər, həyəcanlar, yalnız sənin özünə mənsubdur, 

onlar həqiqətdə yalnız sənin özün üçün doğmadır. 

---

 

19

Bütün bunlara görə  də  mən Məleykə xanıma cavab verməyə bilərdim, amma 

onun mənə baxan gözlərində bir istehza hiss etdim, daha doğrusu, bu, istehza 

deyildi, Məleykə xanım bu baxışlarla elə bil mənim halıma acıyırdı. Bu cür baxışları 

birinci dəfə deyildi ki, öz üzərimdə hiss edirdim. Nə vaxtsa Səməd də beləcə 

baxmışdı  mənə, nə vaxtsa Bəylər də beləcə baxmışdı  mənə, haçansa Nəcibə  də, 

Həsən də, Osman da beləcə baxmışdılar mənə – çox adam. Bu cür baxışlar bir an, 

cəmi bircə an məni daxilən sarsıdırdı  və  məndə, bir növ, intiqam hissi oyadırdı, 

amma mən bu sarsıntının doğurduğu hissin də üstündən ötüb keçirdim, çünki 

bilirdim – kifayət edər. 

Amma indi, necə oldusa, mən həmişəki kimi bu sarsıntının da, bu hissin də 

üstündən ötüb keçə bilmədim. Heç özüm də bilmirəm niyə bütün həyatım boyu 

başıma gələn ən qəribə və indiyəcən heç kimə danışmadığım bir hadisəni Məleykə 

xanıma danışdım. Bəlkə də ona görə danışdım ki, iyirmi metrlik maqnitofon lentinin 

uzunluğuna heyrət etsin. 

Məleykə xanıma dedim ki, Pikassonun «Kasıbların süfrəsi» qrafikası 

yadınızdadırmı?  

Məleykə xanım dedi ki, bəli, yadımdadır, «mavi dövrün» bəhrəsidir: kişi ilə 

qadın yeməkxananın bir küncündə oturublar, qarşılarında içi boş boşqab, bir tikə 

çörək, iki stəkan və bir şüşə var; kişi sol əlini qadının çiyninə qoyub, sağ əlini onun 

qoluna söykəyib; ayrı-ayrı səmtə baxırlar, fikirlidirlər. Sonra Məleykə xanım mənə 

elə baxdı, yəni ki, indi gördünüzmü «Kasıbların süfrəsi» yadımdadır, ya yox? Mən 

bu təkəbbürlü baxışları cavabsız qoydum və dedim ki, yaxşı hafizəniz var, tamamilə 

doğrudur, mən həmin əsəri nəzərdə tuturam. 

Bir gün – sentyabr təzəcə girmişdi – evdə köhnə kağız-kuğuzlarımı sahmana 

salırdım. Bu köhnə kağızlar arasında «Kasıbların süfrəsi»nin nə vaxtsa aldığım bir 

reproduksiyası gözümə  dəydi. Çoxdan idi bu şəkli görmürdüm, bir az baxıb  şəkli 

yazı masamın siyirtməsinə qoydum. 

O gün xeyli işim var idi və gecə  bərk yorğun idim və yuxum gəlirdi, amma 

yerimə girən kimi «Kasıbların süfrəsi» birdən-birə gözlərimin qabağına gəldi. Bir az 

bu  şəkil barədə fikirləşdim, sonra fikirləri başımdan eləyib yatmaq istədim, amma 

yata bilmədim, bu şəkil gözlərimin qabağından getmirdi. Gözlərimi yumurdum, 

açırdım, yerimdə yüz dəfə o tərəf-bu tərəfə çevrilirdimsə  də, «Kasıbların 

süfrəsi»ndəki kişi ilə qadın bir an belə məndən əl çəkmirdi. 

Durub əl-üzümü yudum, eyvana çıxıb bir az təmiz hava aldım, fəqət hamısı əbəs 

idi, bu iki obraz məni tək buraxmırdı; o gecə bircə  dəqiqə belə yuxuya gedə 

bilmədim. Mənim əzablı günlərim də həmin gecədən başladı. 

Oturub işləyəndə  də,  şəhərə  çıxıb gəzişəndə  də, kinoya baxanda da, musiqiyə 

qulaq asanda da – hər yerdə və daima bu iki fiqur gözlərimin qarşısından getmirdi, 

onların baxışları  hər an məni təqib edirdi. Mənə elə  gəlirdi ki, onlar bir yerdə 

oturmuşlarsa da, bu an daxilən bir-birilərindən ayrıdırlar; onlar bir-birilərini 

sevirdilər, fəqət qarşılarındakı bu süfrə bu sevgini darmadağın edir; vaxtiylə  ən 

yaxın,  ən istəkli adamlar idilər, indi isə, hər  şeyə olduğu kimi, bir-birilərinə  də 

biganədirlər.  Əgər yeməkxananın başqa bir küncündə oturmuş harın bir alverçi bu 

dəqiqə bu qadına gözü ilə işarə edərsə, o neçə frankdan ötrüsə qalxıb onunla gedər, 

özü də hissiz, həyəcansız – biganə; kişi isə, qadın getdikdən sonra, ancaq onu edə 

bilər ki, tanışı qarsona yalvarsın, qarson yenə  də ona nisyə ucuz çaxır versin və o 

içib keflənsin, sonra da başını mizin üstünə qoyub sərxoş-sərxoş ağlasın. 

---

 

20

Mən yemək yeyə bilmirdim, mənə elə  gəlirdi ki, hər tikəni udduqca, hər 

qurtumu içdikcə, bu iki insana xəyanət edirəm, çünki mənim üçün onlar artıq bir 

surət deyil, varlıq idi; mən hər hərəkətimdə – ya bazarlıq edəndə, ya taksiyə 

minəndə, ya başqa bir iş görəndə – cinayət hiss edirdim və bu hiss, müdhiş hiss 

vəziyyəti o yerə gətirib çıxartmışdı ki, artıq adam kimi yaşamaq mümkün deyildi. 

Bu cür davam edə bilməzdi, nə isə olmalı idi. Bu «nə isə»ni fikirləşdikcə dəhşət 

məni bürüyürdü. Məni bir xof basmışdı və bu xof bütün içimi, fikrimi, düşüncəmi 

uçundururdu. 

Həmin gün gecə, yəni sentyabrın iyirmi üçündə yerimdə uzanıb əzab çəkirdim, 

neçə gündən bəri olduğu kimi, yuxuya gedə bilmirdim, mənə elə gəlirdi ki, bu saat 

nə isə sehrli bir hadisə baş verəcək, məsəlçün, bu saat tavan ikiyə bölünəcək, göydən 

böyük bir zənbil enəcək, necə olacaqsa mən durub bu zənbilin içində oturacağam və 

hara isə gedəcəyəm,  əbədi gedəcəyəm; bir boşluğa, bir heçliyə gedəcəyəm, 

«Kasıbların süfrəsi»nin təqibi qovub aparacaq məni; hiss edirdim ki, bu kişinin və 

bu qadının bu cür baxışları müqabilində  mən  əvvəlki tək heç nə olmayıbmış kimi 

yaşaya bilməyəcəyəm. 

Qalxıb mizüstü lampanı yandırdım, saat üçə on dəqiqə qalırdı, vanna otağına 

gedib yuyundum, öz-özümə ürək-dirək vermək istəyirdim ki, keçib-gedəcək, axır 

vaxtlar çox işlədiyimə görə  əsəblərim gərginləşib, müvəqqəti psixoloji sarsıntıdır, 

bir azdan hər şey öz qaydasına düşəcək, fəqət bir şey çıxmırdı, görürdüm ki, özüm 

özümü aldadıram. 

Zəng səsi eşitdim, bayır qapısının zəngi idi. Zəng bir də çalındı. Uşaqlar 

oyanmasın deyə cəld qapıya yaxınlaşıb yavaşca soruşdum ki, kimdir? 

Çox tanış bir səs cavab verdi ki, mənəm, açın. 

Qapını açdım: qarşımda ucaboylu, arıq, qəribə görkəmli bir adam dayanmışdı. 

Mən onu hardansa tanıyırdım, amma kim olduğunu xatırlaya bilmirdim. Onun 

başında Çaplinin silindri kimi bir silindr, əynində gödəkcə, boynunda şərf var idi. 

Nədənsə, mənə elə  gəldi ki, bu adam artistdir və elə bil bu hiss, gecə yarısı onun 

mənim evimə gəlməsini qanunauyğunlaşdırdı. 

– Olarmı, müsyö. 

– Buyurun, – dedim və onun müraciətində də bir qəribəlik hiss etdim, fəqət bu 

qəribəlik nədə idi – bilmirdim. 

Iş otağımın işığını yandırdım və onunla birlikdə otağa girdim. Ona yer 

göstərdim, oturdu və mən qəflətən, bu adamın kim olduğunu tanıdım. Məni soyuq 

tər basdı: bu adam «Kasıbların süfrəsi»ndəki kişi idi. 

Gözlərimi ona zilləmişdimsə  də, heç nə barədə fikirləşmirdim, heç nə 

düşünmürdüm, çünki fikirləşmək, düşünmək bacarığında deyildim. O, qeyri-adi 

dərəcədə uzun barmaqlı, qupquru – sümük və dəri – əlini mənə uzatdı: 

– Biz bir-birimizi tanısaq da, şəxsən tanış deyilik. Mənim adım Etyen 

Rasnyordur, müsyö. 

Ovcumdakı bu əl məni özümə gətirdi: bu, şeytan əli deyildi, bu, insan əli idi və 

bu  əlin sahibi möcüzələr aləmindən gələ bilməzdi; bu qupquru əldə bir insan 

hərarəti, insan iztirabı, həyəcanı duydum və bu duyğu məni nisbətən sakitləşdirdi. 

O, silindri başından çıxartdı, sonra qupquru almacıqlarını ovuşdurub sinədən 

gələn kal bir səslə dedi: 

---

 

21

– Müsyö, mən üzr istəyirəm ki, gecə vaxtı sizin istirahətinizi pozdum, amma bu 

saat elə bir vəziyyətdəyəm... – O, uzun barmaqlarını  sındıra-sındıra çox çətinliklə 

danışırdı, hiss olunurdu ki, həyəcanlıdır. – Bilirsinizmi, müsyö, Tereza əbədi olaraq 

məndən ayrılır... O bunu demir, bəlkə də heç bilmir, lakin mən hiss edirəm, müsyö, 

bütün dəhşəti ilə hiss edirəm... 

Onun sözünü kəsmədim, mənim üçün aydın idi ki, Tereza yeməkxanada onunla 

birlikdə əyləşmiş qadının adıdır. 

– Hər  şeyi sizə ardıcıl söyləyim. Biz, yəni mənimlə Tereza müsyö Pikasso ilə 

Medrano sirkində tanış olmuşuq. Mən canbazam, daha doğrusu, canbaz idim... – O 

sol əlini qaldırıb nifrətlə qoluna baxdı. – Lənətə gəlmiş bu qolum sındı, canbazlığım 

da bununla qurtarıb getdi. Siz mənim bu əyri qolumu görməmisiniz, müsyö Pikasso 

bu qolumu Terezanın çiyninə qoyub. – Etyen Rasnyor keçən günləri xatırlayırmış 

kimi gülümsündü, sonra gözlərini qoluna zilləyib bir neçə an susdu. 

Mən bu görüşün reallığına artıq qətiyyən  şübhə etmirdim, bu, xəstə bir 

təfəkkürün şairanə uydurması deyildi, bizim bu görüşümüz yuxu da deyildi, mənim 

qarşımda canlı insan oturmuşdu – cənab Rasnyor. Onun varlığı bir gerçəklik idi ki, 

necə ki, dünyada mən var idim, necə ki, indi bu saat biz sizinlə qatarda gedirik. 

Etyen Rasnyor barmaqlarını sındırırdı. Mən hiss edirdim ki, o, daxili iztirablar 

keçirir və bu iztirab onu danışmağa qoymur. Bu sıxıntılı sükutu pozmaq üçün 

soruşdum ki, Azərbaycan dilini haradan bilir. 

O, təəccüblə mənə baxıb dedi ki, mən fransız dilindən başqa bir dil bilmirəm. 

– Necə başqa dil bilmirsiniz? Məgər siz indi azərbaycanca danışmırsınız? 

– Mən fransızca danışıram, müsyö. 

– Bəs... mən nə dildə danışıram? 

– Siz də fransızca danışırsınız, müsyö, əlbəttə. 

Onun təəccübü yalançı  təəccüb deyildi və  mən hiss etdim ki, onun sözləri də 

həqiqətdir: biz hərəmiz öz dilimizlə danışırdıq, fəqət mən onu azərbaycanca 

eşidirdim, o isə  məni fransızca eşidirdi və bizim yanımızda ilahi bir tərcüməçi də 

yox idi; bu, ilahi bir qüvvə deyil, bizim müvəqqəti ünsiyyətimiz üçün yaranmış bir 

labüdlük idi. 

– Indi neçənci ildir, cənab Rasnyor? 

O, yenə də təəccüblə mənə baxdı: 

– 1904-cü ilin sentyabrıdır, müsyö. 

– Və biz Parisdəyik, elə deyilmi? 

– Əlbəttə, elədir, müsyö! 

Etyen Rasnyor üçün 1904-cü ilin sentyabrı idi və biz gecə yarısı Parisdə oturub 

söhbət edirik; mənim üçün isə aydın məsələdir ki, 1968-ci ilin sentyabrı idi, biz 

Bakıda, mənim otağımda oturub söhbət edirdik və bütün bunlar qanunauyğun bir 

gerçəklik idi, çünki daxili bir ehtiyac, daxili bir tələbat bizi görüşdürmüşdü. 

Etyen Rasnyor çox çətinliklə danışmağa başladı: 

– Müsyö, gecə vaxtı istirahətinizi pozduğuma görə, bəlkə  də  qəzəblənirsiniz, 

lakin... lakin mənim başqa  əlacım yox idi... Mənim üçün Terezasız həyat yoxdur, 

müsyö... Mən onsuz yaşaya bilmərəm, o isə  məndən ayrılır, qeyri-iradi ayrılır... O 

hələlik cismən mənimlə olsa da, mənən uzaqlaşır, tamam... Bizim güzəranımız onu 

məndən ayırır, müsyö. Ancaq, xahiş edirəm, məni düzgün başa düşəsiniz və Tereza 

barədə pis fikirdə olmayasınız. O bezib, başa düşürsünüzmü, artıq hər şeyə biganə 

olub, onda həvəs ölüb, ölüb, ya da ölməkdədir. O özü də özündən ayrılır, özü özünə 

xəyanət edir, özü bilmədən edir, müsyö... Mənim bu sınıq qolum... 

---

 

22

Etyen Rasnyora qulaq asırdım, fəqət mənə elə  gəlirdi ki, bütün bunların 

hamısını  əvvəldən də bilirəm və  mən bu əzablı günlər  ərzində Etyen Rasnyora əl 

tutmaq, müvəqqəti də olsa iztirablarını azaltmaq üçün, məhz bu görüşü gözləmişəm; 

ürəyimə dammış  həmin «nə isə»də heç bir müdhişlik yox idi, «nə isə» bizim bu 

görüşümüz idi. 

– Mən hiss edirəm ki, bütün bunlar müvəqqətidir... Əgər on gün, on beş gün biz 

insan kimi yaşaya bilsək, daha həmişə Tereza ilə birgə olacağıq, lap acından ölsək 

də... Bu, böhrandır, müsyö, müvəqqəti böhran, lakin bu müvəqqəti böhran əbədi 

olaraq bizi bir-birimizdən ayıra bilər. Tereza da daha əbədi olaraq Tereza olmaz, 

müsyö, bu ondan asılı deyil... 

Bizim evdəki televizorumuz çox köhnə idi: «Temp-2». Köhnə idi deyəndə, indi 

də elə həmin televizordur. Yoldaşımla birlikdə bir az pul düzəltmişdik ki, nəhayət, 

bu televizoru dəyişək, daha uşaqlar futbola baxmaqdan ötrü qonşulara qaçmasın. 

«Elektron-2» almaq istəyirdik. «Elektron-2» dörd yüz neçə manatadır. Pul mənim 

yazı masamın siyirtməsində idi. Qalxıb pulun hamısını götürdüm və dinməzcə Etyen 

Rasnyora uzatdım. O yenə də çox çətinliklə dedi:  

– Mən məğrur adamam, müsyö... Siz hələ  məni yaxından tanımırsınız. Müsyö 

Pikasso çox gəncdir, onun cəmi iyirmi üç yaşı var, Ispaniyadan yenicə  gəlib... O 

bizim dostumuzdur, lakin lap dərindən tanımır bizi... Mən məğrur adamam, müsyö, 

ancaq mən bu pulları sizdən götürəcəyəm, özü də borc kimi götürəcəyəm. Mən bunu 

Tereza üçün edirəm, Terezanın öz-özünə  xəyanət etməməsi üçün. Siz mənə bir 

dilənçi kimi baxmayın, müsyö. Bu mənim borcumdur. 

O, pulları cibinə qoydu. Mən ona manat vermişdim, o isə,  şübhəsiz ki, cibinə 

frank qoydu. Sonra ayağa qalxdı. Silindri başına qoydu. Heç bir söz demədən 

qupquru əli ilə əlimi sıxdı, bir dost kimi sıxdı və cəld addımlarla otaqdan çıxdı. 

Etyen Rasnyorun ardınca bayır qapısını bağladım və otağa qayıtdım. 

Bəlkə Etyen Rasnyor, doğrudan da, məğrur adamdır və bu pulları məndən qəbul 

etmək onun üçün ən əzablı bir iş idi. Əgər bu cürdürsə, eşq olsun Etyen Rasnyora, o, 

başqa insan üçün öz məğrurluğunu belə qurban verir – hər adam buna qadir deyil. 

Bəlkə Etyen Rasnyor utandığı üçün belə deyirdi, o, məğrur deyil, bu pulları alıb 

cibinə qoyarkən sevinc içində idi, bəlkə ürəyində  mənim sadəlövhlüyümə gülürdü 

də – insanları tanımaq olmur. Əgər həqiqət beləydisə  də, mən təəssüflənmirdim, 

çünki mən «Kasıbların süfrəsi»nə baxdığım gündən özüm də bilmədən bu görüşün 

həsrətində idim və hərgah Etyen Rasnyor bu gecə mənim otağıma gəlməsəydi, bəlkə 

mən də öz əvvəlki «mən»imdən  əbədi uzaqlaşacaqdım; öz iradəmin gücünə, öz 

həyat eşqimin gücünə  həftələrdən, aylardan, lap illərdən sonra, «Kasıbların 

süfrəsi»ni başımdan çıxaracaqdım, rahatlaşacaqdım və bununla da özüm özümə 

xəyanət edəcəkdim. 

Qeyri-iradi mizə yaxınlaşıb «Kasıbların süfrəsi»ni götürdüm və baxdım və... elə 

bil ürəyim dayandı. Etyen Rasnyor ilə Tereza dünyanın  ən xoşbəxt adamıydı: 

qucaqlaşmışdılar. Gülürdülər, bir-birini sevirdilər və  həmişə  də sevəcəkdilər: 

qarşılarındakı süfrə elə bol idi ki, nə desən, varıydı – toyuqdan tutmuş  əla  şəraba 

kimi. 

Pikassonun bu rəsmi yalnız məndədir, mənim köhnə reproduksiyamdan başqa 

heç kimdə belə bir şəkil yoxdur. Bütün başqa köçürtmələrdə «Kasıbların süfrəsi» 

əslində olduğu kimidir. Mənim köçürtməm isə bir nüsxədir. 

Əslində bu, Pikassonun rəsmi deyil. 

Bu rəsmi bizim – mənim və Etyen Rasnyorun – gecə görüşü yaratmışdı. 

---

 

23

Mən bu hadisəni heç kimə danışmamışam, çünki bunun əhəmiyyəti yoxdur; 

çünki heç kim buna inanmaz; çünki insanın  ən böyük sirdaşı,  ən yaxşı müsahibi, 

insanın hiss-həyəcanları üçün ən doğma adam özüdür. Mən bu hadisəni öz 

yoldaşıma belə danışmamışam. «Elektron-2»nin pulunun necə olması barədə bir 

əhvalat quraşdırıb demişəm və o inanıb. 

Ən yaxın insanlar belə yalana daha tez inanırlar, çünki əslində özlərindən asılı 

olmayaraq onlar yaddırlar. 

Indi görürsünüzmü iyirmi metrlik maqnitofon lenti bir o qədər də az deyil. 

Əlbəttə, Məleykə xanım, siz də indi ürəyinizdə  mənə inanmırsınız, bəlkə  də  məni 

lap xəstə hesab edirsiniz, amma mən o köçürtməni özümlə götürsəydim, sizə 

göstərərdim və siz də buna inanardınız. Mən sizə söz verirəm ki, Bakıya qayıdandan 

sonra bir dəfə həmin köçürtməni sizə göstərəcəyəm, hərçənd indiyə qədər heç kimə 

göstərməmişəm. 

Məleykə xanım güclə pıçıldadı: 

– Mən sizə inanıram. 

Məleykə xanım bu sözləri çox qəribə tələffüz etdi və mən yalnız indi hiss etdim 

ki, Məleykə xanım özündə deyil, elə bil daxili bir sarsıntı içindədir və elə bil bu 

sarsıntı onun bütün bədənini uçundururdu. Bu, yalnız mənim danışdığım hekayətin 

təsiri deyildi. 

– Mən sizə inanıram. Göstərməsəniz də inanıram. Siz... siz Laturun «Müqəddəs 

Sebastyan üçün ağlayan müqəddəs Irina» əsərini xatırlayırsınız, elə deyilmi? 

Mən əvvəlcədən nə isə tükürpədici bir şey hiss edirəmmiş kimi dedim ki, bəli, 

xatırlayıram. 

Mən, doğurdan da, Laturun çəkdiyi bu şəkli xatırlayırdım: gecənin qaranlığı 

içində bir məşəltək yanan şam işığında köksünə ox sancılmış müqəddəs Sebastyanın 

cəsədi qarşısında ağlayan dörd qadın fiquru. 

– Siz xatırlayırsınızmı... xatırlayırsınızmı Sebastyan necə  də narahat yerə 

sərilmişdi... Onun vəziyyəti necə də qeyri-təbii idi... Bu qeyri-təbiilik necə də əzablı 

idi... Bu əzablı ölümü xatırlayırsınızmı?.. Indi... məndəki köçürtmədə belə deyil... 

Mən... mən... Sebastyanın köksündəki oxu çıxartmışam. Budur. 

Məleykə xanım həyəcandan titrəyən  əllərilə  tələsik yol çantasını açdı  və 

təxminən qarışyarımlıq bir ox çıxartdı. Bu, kiçik olsa da, həqiqi ox idi. Bu, 

həqiqətən, müqəddəs Sebastyanın köksündən çıxarılmış ox idi – bunu bütün 

varlığımla hiss etdim.  

Mən də sizin kimi əzab çəkirdim, bu şəklin köçürtməsinə baxandan sonra sizin 

kimi özümə yer tapa bilmirdim. Mən... mən dəhşət içində idim. Sebastyanın narahat 

bədəni, onun bu cür qeyri-təbii ölümü bircə an belə gözlərimin qabağından 

çəkilmirdi. Bir gecə  mən... yerimdən qalxıb heç özüm də bilmədim ki, necə oldu 

əlimi həmin köçürtməyə atdım və Sebastyanın köksündəki oxu çəkib çıxartdım... 

Indi məndəki  şəkildə Sebastyan o cür narahat deyil, bədəni də  əzab içində 

qovrulmur, köksündəki oxun yeri də qalmayıb... Mən bu əhvalatı indiyəcən heç 

kimə danışmamışam. Bu oxu da həmişə özümdə  gəzdirirəm. Qorxuram yoldaşım 

görər, mən isə onu başa sala bilmərəm. Bu oxu tullaya da bilmirəm, mənə elə gəlir 

ki, əgər oxu tullasam nə isə ən ali, ən ülvi bir şeyə xəyanət edərəm...  

Məleykə xanım oxu çantaya qoydu və havasızlıqdan darıxırmış kimi qalxıb 

kupedən çıxdı.  

---

 

24

Mən özümü çox sakit hiss edirdim, ürəyim də döyünmürdü, gözlərim də 

qaralmırdı, məni soyuq tər də basmırdı, fəqət mənim beynim çatlayırdı, beynim az 

qalırdı dağılsın. 

Nə üçün mən öz həyat yoldaşıma yalan quraşdırıb deyirəm? Mən sadəcə olaraq 

hər şeyi ona danışa bilərdim və o da, sadəcə olaraq, hər şeyi başa düşə bilərdi. Bəlkə 

mənim bu söhbətim onun üçün də, Məleykə xanım kimi, doğma olardı, bəlkə onun 

da başına elə bir iş gəlib ki, heç kimə danışmır, mənə də danışmır, elə bilir ki, onsuz 

da, heç kim inanmayacaq? 

Nə üçün Məleykə xanım bu oxu həmişə özüylə gəzdirir, nə üçün qorxur ki, əri 

görər və o, ərini başa sala bilməz. Bəlkə onun ərinin başına daha qəribə bir iş gəlib 

və o da indiyə qədər bunu heç kimə danışmayıb? 

Günlər, aylar, illər keçəcək. Məleykə xanım bu balaca oxu özüylə gəzdirməkdən 

bezəcək, tullayacaq bu oxu zibil yeşiyinə, xəyanət edəcək Məleykə xanım, çünki o, 

bu oxu heç kimə göstərə bilmir. Nə üçün? 

Nə üçün bizə elə  gəlir ki, ən yaxşı müsahibimiz, ən yaxın, doğma adamımız 

özümüzük? 

Sonra Məleykə xanım kupeyə girdi. Bir azdan mən yerimə qalxıb bu sualları 

başımdan elədim və yatdım.