Sədi Şirazi GÜLÜstan

 
 
Sədi Şirazi  
 
GÜLÜSTAN 
 
 
 
1
 
 
 
Sədi Şirazi  
 
Gülüstan 
 
 
Bakı-2004 

 
2 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Farscadan tər-
cümə edənlər:  
Şərh:  
Rəssam:
Məmmədağa Soltan –şerlər 
Rəhim Sultanov və İsmayıl Şəms – nəsr 
Şamil Cəmşid 
Mikayıl Abdullayev
 
Sədi Şirazi  
Gülüstan –3-cü nəşr. –… 
 
Firdovsi, Xəyyam, Hafiz, Nizami, Fizuli kimi Sədi  Şirazi də dünya 
mədəniyyət xəzinəsində özünə  məxsus yer tutan cahanşünas və görkəmli 
şairlərdəndir. 
Faydalı  nəsihəətlər, zərbüməsəllər, nəcib duyğularla zəngin olan inun 
«Gülüstan» və «Büstan» əsərləri Yaxın və Orta Şərq xalqları rasında xüsusi 
şöhrətə malikdir. 
Sədinin «Gülüstan» əsəri 1962-ci ildə görkəmli Azərbaycan şərqşünas 
alimləri R.Sultanov və M.Sultanov tərəfindən tərgüm və  nəsr edilmişdir. 
Oxucuların rəğbətini qazanmış bu əsəri müəlliflər onun elmi-tənqidi mətni 
əsasında daha da təkmilləəşdirən 1987-ci ildə yenidən nəşr etdirmişlər. 
Oxuculara təqdim olunan yeni üçüncü nəşri qabaqkı nəşrdə yol verilən 
bəzi çatışmamazlıqlar (çətin fars və  ərəb sözlərinin lüğət bəhsinə  əlavəsi, 
günün təlbinə uyğun bir sıra ifadə  və tarixi rəqəmlərin düzəlişi) aradan 
qaldırılmışdır. 
 
1
 
Sədi Şirazi və onun «Gülüstan» əsəri 
 
Sədi  Şirazi  Şərq  ədəbiyyatının  ən görkəmli nümayəndələrindən 
Firdovsi Xəyyam, Nizami, Hafiz və Füzuli kimi əsərləri bütün dünya 
mədəniyyəti xəzinəsinə daxil olan şairlərdəndir. O, hələ öz zəmanə-
sində Hindistandan tutmuş Misrə qədər Yaxın və Orta Şərqin bütün 
xalqları arasında böyük şöhrət qazanmışdır. Sədi «Gülüstan» əsərinin 
müqəddiməsində
1
 «öz adının dillərdə  əzbər olduğunu, sözlərinin 
bütün dünyanı tutduğunu» qeyd edir. 
Sədi Şirazinin tərcümeyi–halı haqqında qısaca olaraq aşağıdakı-
ları demək olar: 
Müşərrəf ibn. Müsləhəddin Abdulla, «Sədi» təxəllüsünü  Şiraz 
hakimi Atabəy Əbubəkr Səd ibn Zənginin
2
 adı ilə əlaqədar qəbul et-
mişdir. Sədi təqribən 1184–cü miladi ilində İranın qədim mədəniyyət 
mərkəzlərindən biri olan Şiraz şəhərində bir ruhani ailəsində anadan 
olmuşdur. Bəzi mənbələrin göstərdvyinə görə, məşhur münəccim və 
böyük alim Qütbəddin Şirazi Sədinin dayısıdır. Sədi kiçik yaşlarında 
ikən atası Müsləhəddin vəfat etmişdir. Atasının ölümü Sədiyə böyük 
təsir etmiş, onun kədərlənməsinə  səbəb olmuşdur. O, atasının 
xatirəsini uzun zaman unuda bilməmişdir. «Bustan» və «Gülüstan»da 
atasına həsr edilmiş bir sıra təsirli  şerlər bunu açıq sübut edir. Sədi 
hələ gənc yaşlarında ikən monqol hücumları başlamış və bütün Yaxın 
Şərq, o cümlədən  şairin vətəni olan Şiraz da təcavüzlərə  məruz 
qalmışdır. Bu dövrdə şair öz vətənini tərk edib İraqi–Ərəbə, Bağdada 
getmiş, orada məşhur «Nizamiyyə» məktəbində öz dövrünün böyük 
alimləri  Əbu  İshaq  Şirazi,  Əbülfərəc  Əbdürrəhman ibn Cövzi və 
sonra  Şəhabəddin Söhrvərdidən dərs almış,  ərəb dilini və öz 
dövrünün başqa elmlərini mükəmməl öyrənmişdir. Coşğun qəlbə 
malik olan bu istedadlı gənc, müəllimlərinin təlimi və Bağdadın ab–
havasilə kifayətlənməyib Yaxın və Orta Şərq ölkələrini diyar–diyar 
dolaşmaq qərarına gəlmiş, Azərbaycan, Kiçik Asiya, Həbəşistan, Mi-
sir, Suriya, Fələstin, Hindistan və  İran torpağını  əksərən piyada sə-
yahət etmiş, Xəlici–fars, Ümman dənizi, Hind okeanı  və Aralıq də-
nizini ticarət gəmilərində keçmişdir. 
Buna görə  də  bəzi mənbələr Sədini eyni zamanda orta əsrin 
böyük səyyahlarından biri hesab etmişlər. 
Sədi öz səyahəti zamanı müxtəlif vəziyyətlərə düşmüş, gah dər-

 
2 
viş libasında yazdığı şerləri oxuyaraq, xalqa xeyri–şəri başa salmağa 
çalışmış, gah şeyxlərə, sufilərə qoşulmuş, gah azadixahlarla oturub 
durmuş, bəzən karvana qoşulmuş, bəzən muzdla xurma dərmiş, su 
paylamış., bir sözlə o, müxtəlif sənətə malik olan şəxslərlə, alim və 
avamlarla, dövlətli və yoxsullarla, mülkədar və  kəndlilərlə oturub 
durmuş, onlarla yaxından tanış olmuşdur. Bu səyahət Sədinin dünya-
görüşündə böyük dəyişiklik yaratmışdır. Şairin itigörən nəzəri xalqlar 
arasında mövcud olan əlaqələri, bu xalqların adət və  ənənələrini 
bütün dərinliyi ilə görmüş, əsərlərində onlardan yeri gəldikcə istifadə 
etmiş  və hikmətli nəticələr çıxarmışdır. Sədi səyahətləri zamanı 
Şərqdə davam edən səlib müharibələrindən birində iştirak edərək əsir 
alınmış və bir təsadüf nəticəsində ölümdən xilas olmuşdur. 
Vətənini qızğın məhəbbətlə sevən, həmişə vətən həsrətilə yanan 
şair deyir: «Mən istərdim ki, Bəsrədə  və ya Bağdadda qalım, lakin 
Rüknabad suyu və Şiraz torpağı məni özünə tərəf çəkir». 
Arasıkəsilməz səyahətdən yorulan Sədi nəhayət XIII əsrin orta-
larında vətəni Şiraza döndükdə artıq böyük həyat təcrübəsinə malik, 
kamil bir şair idi. Bu zaman monqol istilasının ağır, dağıdıcı hücum-
ları sakitləşmiş
;
 Atabəy  Əbubəkr Səd ibn Zəngi  Şirazda hakimiyyət 
başında qalmışdı. O, monqol sərkərdələrinə bac–xərac verib, ölkəni 
və əhalini qətl və qarətdən xilas etmiş və beləliklə, çoxlarının; o cüm-
lədən vətənpərvər  şairin də  rəğbətini qazanmışdı. Buna görə  də  şair 
özünün məşhur «Gülüstan» əsərini ona ithaf etmişdir. 
Sədi tarix üçün misilsiz qiymətə malik olan əsərlər yadigar qoy-
muşdur. O, şahların qəzəbindən, hökmdarların zülmündən qorxmaya-
raq öz əsərlərində müstəbidlərə qarşı  çıxmış, məzlumların tərəfini 
saxlamış, ədaləti tərənnüm etmiş, heç bir bəxşiş və mükafat qarşısın-
da həyatının sonuna qədər bu mövqeyini, əldən verməmişdir. Onun 
qəsidələri də  əsasən  şahlara və böyüklərə  nəsihət və  məsləhətdən 
ibarət olmuşdur. 
Sədi ömrünün son günlərini kuşənişinliklə keçirərək, Şirazın şi-
mal–qərbində bir dağ  ətəyindəki xanəqahda yaşamış  və ölməz  əsər-
lər, qəzəllər, qitə və rübailər yazıb yaratmışdır. Təsadüfi deyildir ki, 
onun  şairlik  şöhrətini eşidən böyük şəxsiyyətlər uzaq vilayətlərdən 
Sədinin ziyarətinə gəlmiş, ona qiymətli hədiyyələr gətirmişlər. Lakin 
Sədi dünya malı toplamamış, əksinə, əlinə düşənləri ehtiyacı olanlara 
paylamışdır. Xalq arasında Sədi haqqında belə deyilirdi: «Sədi»nin 
bir qapısından nemət daxil olur, o biri qapısından ehtiyacı olanlara 
 
3
paylanır». Mənbələrin dediyinə görə  Sədi yüz ildən artıq yaşayaraq 
1291–ci miladi ilində vəfat etmişdir. 
Sədinin vəfatından təqribən 30 il sonra onun əsərlərini  Əli ibn 
Əhməd ibn Əbubəkr Bistun adlı bir ədəbiyyatşünas toplayıb nizama 
salmışdır. Bistun topladığı  əsərlərin hamısını «Külliyyat» şəklində 
tərtib edərək ona geniş bir müqəddimə  də yazmışdır. O, Sədinin 
əsərlərini əlifba üsulu ilə düzdüyünü və onu bir necə kitaba ayırdığını 
bu müqəddimədə qeyd edir. Bistunun tərtib etdiyi «Kül–liyyat» 
1791–ci ildə Hindistanın Kəlküttə  şəhərində daş çapı ilə  nəşr 
edilmişdir. Bu «Külliyyat»ın əvvəlində Sədinin müxtəlif mövzuda 6 
risaləsi də vardır. «Külliyyat»da bu risalələrdən sonra Sədinin  ən 
qiymətli və şah əsəri olan «Gülüstan» və «Bustan» gəlir. «Gülüstan» 
8, «Bustan» isə 10 babdan ibarətdir. 
Sədinin bu iki əsəri ona dünya şöhrəti qazandırmışdır. Bu əsərlər 
yeddi  əsrə yaxın bir müddətdə dünyanın bütün mədəni xalqlarının 
sevə–sevə oxuduğu kitablardır. «Gülüstan» latın, ingilis, fransız, 
alman, ərəb, türk, rus və MDB ölkələri xalqlarının əksərinin dillərinə 
təkrar–təkrar tərcümə edilmişdir. «Gülüstan» 100 dəfədən artıq çap 
edilmişdir. Bu əsərlərin sürətlə artan şöhrətini görən  şairlər bu 
kitablara bir çox nəzirələr yazmışlarsa da onlardan heç biri bu 
səviyyəyə qalxa bilməmişlər. Sədinin həmin əsərləri Avropa dillərinə 
tərcümə edildikdən sonra bu ölkələrin bəzi məşhur  şairləri öz 
əsərlərində  Sədinin ifadə  və fikirlərindən istifadə etmişlər. Misal 
olaraq Volter, Lafonten, Göte kimi adı dünya şöhrəti qazanmış böyük 
şairləri köstərmək olar. 
Sədinin «Külliyyat»ında «Gülüstan» və «Bustan» əsərlərindən 
sonra, şairin ərəb və fars dilində yazdığı qəsidələr dərc edilmişdir. Bu 
qəsidələr, yuxarıda deyildiyi kimi, poeziyada klassik ənənənin əksinə 
olaraq, mədhnamədən çox didaktik məzmuna malikdir. Sədinin elə 
bir qəsidəsi yoxdur ki, orada o şahlara və görkəmli saray xadimlərinə 
nəsihətlər verib, onları ədalətə cağırmasın. 
«Külliyyat»da qəsidələrdən sonra Sədinin qəzəliyyatı  gəlir. Bu 
qazəliyyat isə «Təyyibat», «Bədaye», «Xəvatim» və «Qəzəlliyati–
qədim»–deyə dörd hissəyə bolünür. Qəzəliyyatdan sonra Sədinin 
monqol hökmdarı Abağa xanın vəziri olan məşhur Şəmsəddin sahibi–
divanın adı ilə baqlı olaraq yazdığı «Sahibiyyə» (və ya «Sahib 
namə») adlı  şerləri, sonra şairin «Məsnəvilər»i, «Qitələr»i, 
«Rübailər»i və «Müfrədlər»i toplanmışdır. 

 
4 
Sədinin qəzəlləri haqqında da olduqca yüksək fikirlər 
söylənmişdir. Tədqiqatçıların fikrincə  Sədinin qəzəlləri olmasaydı, 
fars  ədəbiyyatında Hafiz Şirazi kimi lirik şairlər yetişə bilməzdi. 
Hafiz özü Sədini qəzəl ustadı adlandırmışdır. XIII əsrin məşhur hind 
şairi  Əmir Xosrov Dəhləvi də öz müasirləri Sədi  Şirazi və Hümam 
Təbrizini qəzəl ustadı adlandırmışdır. Sədinin qəzəlləri özündən 
qabaqkı şairlərə nisbətən daha çox lirik, daha çox insan duyğularını 
tərənnüm edən, bədii  əsərlər idi. Demək olar ki, o, qəzəli  əsl 
mənasında özünə məxsus bir ğövqeyə yüksəltmiş, ona nikbin əhvali–
ruhiyyə vermişdir. Burada təbiət təsvirləri, məhəbbət və  eşqin 
ülviyyəti çox yüksək zövq ilə  tərənnüm edilmişdir. Onun müxtəlif 
şöbələrdə toplanmış olan qəzəlləri  əsas etibarilə bir–birindən 
fərqlənmirlər. Bistunun fikrinə görə, qəzəllərin belə qruplaşması, 
onların müxtpəlif dövrlərdə (gənclik, qocalıq) yazılması ilə 
əlaqədardır. Məzmuna qalinca, Sədinin qəzəllərinin hamısı 
insanpərvər bir duyğu ilə yazılmışdır. Onun qitələri, rubailəri və 
müfrədləri də didaktik mahiyyət daşıyaraq  şairin  əsas dünuagörüşü 
ilə bağlıdır. Təsadüfi deyildir ki, ərəblər Sədini öz dahi şairi  Əl–
Mütənnəbbi, ingilislər isə öz dahi dramaturqu Şekspir ilə müqayisə 
etmişlər. Çünki bu şairlərin əsərlərində də insan müqəddəratı, həqiqət 
əsas yer tutmuşdur.  Şekspirin dramlarda irəli sürdüyü ideyaların 
çoxunu Sədi qısa hekayə və qitələrdə məharətlə ifadə etmişdir. 
Şərq ədəbiyyatında Sədiyə qədər «Bustan»a bənzər əsər tapmaq 
mümkünsə də, «Gülüstan»a oxşar əsər tapmaq çətindir. 
Sədi «Gülüstan»ı son dərəcə mahiranə bir surətdə həm nəsr, həm 
də  şerlə yazmışdır. Demək olar ki, bu, Sədinin öz yaradıcılıq 
ixtirasıdır. «Gülüstan» əsəri elə  məharət və qüdrətlə yazılmışdır ki, 
istər onun nəsr hissəsi, istərsə  Şer hissəsi füsünkar bir qələmin 
məhsulu kimi nəzərə çarpır. Burada dil sadəliyi, məzmun dərinliyi, 
yığcamlıq, zərbəni düz hədəfə vurmaq qabiliyyəti özünü bütün 
parlaqlığı ilə köstərmişdir. «Gülüstan» əsərinin belə aləmşümul 
şöhrət qazanması təkcə onun məzmununa görə deyildir. Bu əsər eyni 
zamanda ustalıqla yazılmış, sadə  və  bədii ifadələri, təşbih, məcaz, 
səc, kinayə, istiarə  və başqa bədii ifadə  tərzləri ilə  də özündən 
qabaqkı va sonrakı əsərlərdən çox fərqlənir. 
Təsadüfi deyildir ki, məhz Sədinin «Gülüstan» əsəri bütün 
dünyada fars dili öyrənmək istəyənlərin ilk dərs kitabı olmuşdur. 
Yaxın  Şərqdə fars dilində  təhsil alan uşaq hər  şeydən qabaq 
 
5
«Gülüstan» əsəri ilə tanış olur və ömrünün sonuna qədər bu kitabdan 
ayrıla bilmirdi. 
Sədi öz nəsihətlərini elə  məharətlə oxuculara aşılayır ki, ondan 
həm hakim, həm məhkum, həm alim, həm cahil, həm zahid, həm də 
rind ibrət dərsi götürə bilir. Buna görə  də sonra gələn  şairlər 
«Gülüstan»a bənzər  əsərlər yazmağa çox çalışmışlar. Məşhur 
Əbdürrəhman Cami «Baharistan», Məcdəddin – «Xaristan», Qaani –
«Pərişan», Sünbüli – «Gəndistan»
3
 adlı əsərlərini «Gülüstan»a nəzirə 
olaraq yazmışlar, lakin onların hər biri «Gülüstan» zirvəsinə yüksələ 
bilməmişdir. 
Təsadüfi deyildir ki, məşhur hind şairi Həsən Dəhləvi 
«Gülüstan» əsəri haqqında demişdir: 
«Həsən Sədinin «Gülüstan»ından bir gül dərib gətirmişdir. 
Çünki məna əhli ancaq bu Gülüstandan gül dərər». 
Sədi ilə yaxından dost olan Azərbaycan şairi Hümam Təbrizi də 
Sədinin şairlik qüdrətini çox yüksək qiymətləndirib onu özünə ustad 
hesab etmişdir. 
Sədinin «Gülüstan» əsərinin getdikcə daha çox yayılmasının, 
müxtəlif dillərə təkrarən tərcümə edilməsinin əsas səbəbi şübhəsiz ki, 
onun insanlar arasında sülhü, dostluğu və proqressiv fikirləri təbliğ 
etməsidir. Sədinin  əsərləri Yaxşı adamlara məhəbbət, pis adamlara 
nifrət, hissilə doludur. Böyük hümanist şair insanın zahiri 
gorünüşünü deyil, onun mənəviyyatını  nəzərə alır.  Şairin fikrincə 
paltar, mal, dövlət, vazifə, rütbə insanlıq  şərəfi deyildir. İnsanlıq 
şərəfi xalqa xeyirli olmaqdadır. 
«Gülüstan» əsəri müqəddimədən və kitabın yazılma səbəbindən 
sonra – hökmdarların rəftarı, dərvişlərin  əxlaqı, qənaətin fəziləti, 
susmağın faydaları, eşq və cavanlıq, zəiflik və qocalıq, tərbiyənin 
təsiri, söhbət qaydaları – başlıqları ilə səkkiz fəslə bölünür. 
«Gülüstan» əsərinin lap birinci fəslində Sədi şahlardan bəhs edir. 
Bu fəsildə Sədinin ictimai və siyasi görüşləri oz ifadəsini tapmışdır. 
O, burada şahlara nəsihət vermiş, onları  ədalətə, düz yola 
çağırmışdır: 
O, bir qitəsində:  
 
«Əmirin, vəzirin və hökmdarın  
Səbəbsiz dolaşma ətrafında sən»... 
 

 
6 
deyərək saraylardan ehtiyat etməyi məsləhət görür» Başqa bir 
Şerində zülmkar şahlara xitab edərək deyir: 
 
Şahlara yaraşmaz zülm etmək bir an,  
Qurddan ola bilməz sürüyə çoban.  
Padşah zülm etsə xalqına əgər,  
Özü öz mülkünü tarümar edər. 
 
Şair qorxmadan şahlara, sultanlara xatırladır ki, onlar öz 
xalqlarına zülm etsələr, xalq da onlardan üz döndərər. 
Şair düzgün dərk edir ki, şahların rəiyyətə etdiyi balaca 
ədalatsizlik böyük fəlakətlərə  səbəb olar. Şah rəiyyət bağından bir 
alma dərsa, onun adamları ağacları kögündən qoparar. 
 
Şah rəiyyət bağından bir alma dərsə, həmən –  
Nökərləri çıxarar ağacları kögündən.  
Beş yumurta alıb şah zülm eyləyən zamanda,  
Qoşunu min toyuğu şişə çəkər bir anda. 
 
Monqol istilasının ağır illərində şahlara nəsihət etmək o qədər də 
asan deyildi. Sədi isə belə bir cəsarətə malik şairlərdən olub onlara 
həqiqəti demakdən, doğru yola dəvət etməkdan qorxmurdu. Çünki 
Sədi özü deyirdi: «O adam şahlara nəsihət verə bilər ki, öz başından 
qorxmasın və şahlardan qızıl ummasın». 
Sədinin nəzərində  şahlar xalqa xidmət üçündür. Xalq şahların 
qulluğunda deyil, şah xalqın qulluğunda durmalıdır. O, bu fikri 
«Gülüstan» əsərinin bir hekayətində çox közəl ifadə etmişdir: 
 
Padişah yoxsulun pasibanıdır,  
Nə qədər olsa da güclü hökmran. 
Qoyunlar çobanın malı deyildir, 
Qoyuna baxmaqçın qoyulur çoban. 
 
Sədi  şahlara,  əmirlərə moizə  və  nəsihətin təsir etmədiyini 
gördüyü zaman onları  məzlumların odlu ahı  və qiyamət gününün 
haqq hesabı ilə qorxudurdu. 
Şahlardan birisi Sədidən ona dua etməsini xahiş etdikdə  Sədi 
demişdir: «Öz xalqına qarşı ədalətli ol ki, düşməndən xilas olasan». 
 
7
Şairin fikrincə: «öz ölkəsində xalqı  ədalətlə idarə edən 
hökmdarın başqa ölkələri müharibə yolu ilə almağa ehtiyacı yoxdur». 
Sədi həmişə sülh tərəfdarı olaraq ölkələri xarabazara çevirən 
muharibələri rədd etmişdir. 
O, deyir: «Bir məsələni ki, sülh ilə həll etmək mümkündür, onu 
müharibə yolu ilə  həll etmək ağılsızlıqdır».  Şairin bu sözü hələ bu 
gün də yüksəkdən səslənməkdədir. 
Sədi hər yerdə, hər  şəraitdə belə  nəsihətlər verməkdən 
çəkinmirdi. Lakin orta əsr feodalizm əsarətinin hökmran olduğu bir 
dövrdə şərin xeyrə qalib kəldiyini görən Sədi, öz zəmanəsindən acı–
acı  şikayət etmişdir. Monqol istilaları  əlindən baş götürüb dünyanı 
diyar–diyar gəzən  şair Yaxın və Orta Şərqin hər yerində  zəhmətkeş 
xalqın ağır və  fəlakətli halına qəlbən açımışdır. Sədi orta əsr 
feodalizm dövründə biri dikərinin hesabına yaşayan sinifləri aydın 
görə bilmirdi. Ona elə gəlirdi ki, şah ağıllı olsa və ya ağıllı adamların 
sözünə baxsa, ölkədə ədalət və firavanlıq hökm sürər. 
Bununla birlikdə  Sədi həmişə öz hekayələrində  zəhmətkeşlərin 
tərəfində olmuşdur. Bu cəhətdən Sədinin insanpərvərliyi və xəlqiliyi 
təqdirə layiqdir. O, əsərinin bir yerində birlik və ittafaq məsələsinə 
böyük  əhəmiyyət vermiş, adi insanlar əl–ələ versə, ağır fəlakətləri 
aradan qaldıra biləcəklərini onlara başa salmağa çalışmışdır. 
Sədi qüvvətli zülmkarlara qarşı birlik, vəhdət, ittifaq və 
qardaşlığın gücünü obrazlı olaraq belə təsvir edir: 
 
Fildə çox olsa da, qüvvət, cəsamət,  
Hünülər birləşsə yıxarlar yəqin.  
İttifaq bağlasa qarıncalar da,  
Dərisin deşərlər qızmış şirlərin. 
 
Sədinin dini əqidəsi də onun belə realist fikirlər söyləməsinə 
mane ola bilməmişdir. Çünki ömrünün böyük və  şüurlu hissəsini 
səyahətdə keçirərək, xalqların acınacaqlı məişətlərini müşahidə edən 
mütəfəkkir şair istər–istəməz onları birliyə çağırmış, həqiqəti olduğu 
kimi dərk etməyə çalışmışdır. O, ölkəni, cəmiyyəti sağlam ağıl və 
idrakla idarə etməyi lazım bilmiş, insanların bərabər hüquqda 
yaşamaq ixtiyarı olduğunu irəli sürmüşdür. Sədi bunun neçə və hansı 
vasitələrdə əldə edilməsini bilməsə də, hər halda o dövr üçün olduqca 
cəsarətli və mütərəqqi bir addım atmışdır. 

 
8 
Sədi  şahların və saray xadimlərinin çirkin sifətlərini aydın 
gördüyü üçün, onların qarşısında qul kimi əli qoynunda durmağı 
pisləmişdir. Bu nöqteyi–nəzərdən «Gülüstan»dakı iki qardaş hekayəti 
çox maraqlıdır. 
«İki qardaş var idi, birisi şah sarayında qulluq edər, o birvsi öz 
zəhmətilə çörək yeyərdi. Bir gün varlı qardaş yoxsul qardaşına dedi 
nə uçün şaha qulluq etmirsən ki, canını  əziyyətdən qurtarasan? 
Qardaşı dedi: «bəs san nə üçün işləmirsən ki, qulluq fəlakətindən 
xilas olasan?..» 
Ümumiyyətlə  Sədi  əməkçi xalqı  cəmiyyətin  ən  şərəfli və  nəcib 
üzvləri hesab edərək, onları ciddi müdafiə etmişdir. 
Onun aşağıdakı kiçik hekayətinə diqqət edin: 
«Hatəmi–Taidən soruşdular: dünyada özündən səxavətli bir 
adam görüb eşitmisənmi? 
Dedi: 
–Bəli, bir gün qırx dəvə qurban kəsib ərəb əmirləri ilə səhranın 
bir guşəsinə çəkilmişdim. Meşədən şələ bağlayıb aparan bir odunçu 
gördüm. Dedim: 
–Nə üçün Hatəmin qonaqlığına getmirsən, bu saat bütün xalq 
onun süfrəsi başına toplanmışdır. 
Dedi: 
 
Kim öz əməyilə dolansa, əlbət,  
Hatəmi–Taidən götürməz minnət. 
 
İnsafla demak lazımdır ki, mən onu özümdən daha səxavətli və 
mərd gördüm». 
Sədi feodalizm dövrünün məhdudiyyətindən yaxa qurtara 
bilməyib təvəkkül, qismət, səbr, tale, bəxt kimi səfsətələrə inanmışsa 
da, eyni zamanda insanın tale və  bəxtə qarşı  fəal rolunu da qəbul 
etmişdir. 
Məsələn, şair deyir: 
 
Mağara içində nə tapar arslan,  
Uçmayan qartala ovmu gələcək? 
Kim evdə oturub ruzi gözləsə,  
Axırda o dönüb olar hörümçək. 
 
 
9
Buna görə  də  Sədi boş–boşuna dolanıb havayı ruzu axtaranları 
cəmiyyətin, xalqın canına daraşmış tüfeyli hesab edir, tüfeyli 
olmamaq uçün isə ancaq elmə, sənətə sahib olmağı irəli sürür. 
Atanın adına və dövlətinə arxalanıb heç bir elm və  sənət 
öyrənməyən oğulları  Sədi çox haqlı olaraq bədbəxt və avara 
adlandırır. O, deyir: 
«Böyük adamların səfeh oğulları  vətəndə bekar qalar, qürbətdə 
avara». Onun bir kiçik hekayəti bu fikri daha çox məharətlə ifadə 
edir: «Bir alim uşaqlarına nəsihət verirdi ki, ey əzizlərim, bir sənət 
öyrəniniz ki, dünyanın mal və dövlətinə arxalanmaq olmaz... sənət 
isə qaynar bulaq və tükənməyən xəzinədir.  Əgər sənət sahibi 
kasıblığa düşsə, qorxusu yoxdur, çünki sənətin özü ona dövlətdir. 
Sənət sahibi haraya getsə hörmət görər... sənəti olmayan isə hara 
getsə gədalıq edib çətinlik çəgər...» 
 
Qitə 
 
Nakanan Şamda bir iğtişaş düşdü,  
Hərə baş götürüb qaçdı bir yana.  
Elmli, kamallı kəndli övladı,  
Gedib vəzir oldu şaha, sultana.  
Lakin fərasətsiz vəzir balası,  
Kəndlərdə diləndi hey yana–yana. 
 
Sədi bilik və  ləyaqətə  də  şəxsi məsələ kimi baxmır, onun 
fikrincə, cəmiyyətin ləyaqətli üzvü olan hər kəs özünə  səadət təmin 
etdiyi kimi, cəmiyyətə  də xeyir verməlidir. Çünki, özünü 
sevməyənlər, öz həyatını qiymətləndirməyənlər cəmiyyətin də halına 
qalmaz, bəlkə ona bir yük olarlar. Deməli, elm və sənətə sahib olmaq 
ən vacib məsələlərdəndir. Eyni zamanda elmə söykələnənlər onu 
əməldə göstərməli və həyata tətbiq etməlidirlər. Bilik onun üçün əldə 
edilir ki, o cəmiyyətə, xalqa xeyir versin. Xeyirli işə sərf olunmayan 
bilik əldə edilməsə daha yaxşıdır.  
Sədi deyir:  
 
Biliyin olsa da bir Ümman qədər, – 
Nadansan əməlin olmasa əgər,  
Eşşəyə yüklənsə bir neçə kitab  

 
10
Nə alim olar o, nə də süxənvər. 
Başı boş o yazıq heyvan nə bilsin  
Dalında odundur, ya kitab–dəftər. 
 
Sədi hansı peşə ilə  məşğul olmağından asılı olmayaraq bütün 
insanları düzlüyə çağırmışdır. Onun fikrincə düzlüklə çalışan adama 
zaval yoxdur. Əyri işlərlə məşğul olan adamlar isə hər şeydən qabaq 
özlərinə pislik etmiş olurlar. 
O yazır: 
 
Düzlüyü çox sevər taleyi yazan,  
Görmədim düz yolda yolunu azan. 
 
Başqa bir qitəsində demişdir: 
 
Düşməni sən aciz etmək istəsən,  
İşində heç israf eyləmə zinhar.  
Sən təmiz həyat sür, kimsədən qorxma,  
Ki, daşa çırpılar natəmiz paltar. 
 
Gülüstan»  əsərində dostluq məsələsinə  də çox yer verilmişdir. 
Sədi o adamı yaxşı dost hesab edir ki, o dostunun nöqsanını uzünə 
deyir və bu qüsurların aradan qalxmasına kömək edir. Şair nöqsanı 
gizlədən dostdansa, nöqsanı göstərən düşməni üstün tutur. 
 
O dostdan həmişə şikayətim var,  
Ki, yaxşı deyələr pisimə onlar 
 
Sədinin fikrincə düz sözdən,  şirin dildən daha təsirli bir vasitə 
ola bilməz. 
O deyir: 
 
...Kimin olsa əgər bir şirin dili.  
Tük ilə çəkər o, dalınca fili. 
 
Eyni zamanda Sədi başqası danışanda onun sözünü kəsməyi 
tərbiyəsizlik hesab edir və öyrədir ki, ağıllı adamlar məclisi sakit 
görməyincə dil acmaz. İnsan hər bildiyi sözü də hamıya söyləməyə 
 
11
borclu deyildir. 
Təsadüfi deyildir ki, «Gülüstan»ın bir çox şerləri sonralar 
zərbülməsəl kimi dillər  əzbəri olmuşdur. Tarixdə  hələ heç bir kitab 
bu qədər zərbülməsələ çevrilməmişdir. 
Sədi «Gülüstan»ın əbədi qalacağına əmin idi. 
Doğrudan da qərinələr keçdi, şahlar, xaqanlar gəlib getdi, ali 
saraylar tikildi, dağıldı, dünya dəyişdi, lakin Sədinin «Gülüstan»ı 
getdikcə daha çox təravətlə ətir saçdı, onun əlvan gülləri heç zaman 
solmadı. 
Burasını da demək lazımdır ki, Sədinin verdiyi tərbiyə  dərsi 
bütün dövrlərə eyni dərəcədə aid ola bilməz. Orta əsr feodalizm 
dövründə mövhumat və cəhalətin hökm sürdüyü bir zamanda Sədinin 
əksər fikirlərinin mütərəqqi olmasına baxmayaraq, onun 
yaradıcılığında, dünyagörüşündə  məhdudiyyət və ziddiyyətlər də 
olmuşdur. Xüsusilə  çətinliyə dözüb daima səbr etməyi, təvəkkülə, 
bəxtə, taleyə inam, müəyyən irqlərə mənfi münasibət, pislik edənlərə 
də yaxşılıq etmək, kuşənişinliyi təbliğ  və sairə,  şübhəsiz ki, Sədi 
yaradıcılığında kölgəli cəhətlərdən hesab edilməlidir. 
Azərbaycan xalqı bütün dünya xalqlarının, o cümlədən qonşu 
fars xalqının mütərəqqi yazıcı  və  sənətkarlarını  həmişə sevmiş  və 
onların yaradıcılıqlarını yüksək qiymətləndirmişdir. Sədinin  əsərləri 
600 ildən artıqdır ki, Azərbaycanda geniş yayılmış və öyrənilmişdir. 
Azərbaycan Respublikası Milli Elmlər Akademiyası Respublika 
əlyazmaları fondunda böyük qayğı ilə mühafizə edilən «Bustan» və 
«Gülüstan»  əlyazmaları. Azərbaycan xalqının bu əsərləri nə  qədər 
dərin bir məhəbbətlə sevdiyini nümayiş etdirir. 
«Bustan» və «Gülüstan» əsərlərinin bir çox nüsxələri Azərbay-
canın Şamaxı, Qazax, Təbriz, Ağdaş və Qarabağ xəttatları tərəfindən 
nəfis surətdə köçürülmuş və bəzi beytləri Azərbaycan dilinə tərcümə 
və  şərh edilmişdir. Orta əsr təhsil mədrəsələrində ilk dərs kitabla-
rından biri həmişə «Gülüstan» əsəri olmuşdur.  Şairlik qüdrəti imta-
han edilərkən Nizami və Xaqani ilə yanaşı Sədinin «Bustan» və «Gü-
lüstan»  əsərlərindən də  tərcümələr  əsas yer tutmuşdur. Təsadüfi 
deyildir ki, XIX əsrin məşhur müəllim şairi Seyid Əzim Şirvani gələ-
cəyin böyük satarik şairi Mirzə  Ələkbər Sabirə  dərs verərkən, onun 
şairlik qüdrətini yoxlamaq üçün məhz ona Sədinin şerlərindən bədii 
tərcümə etməyi taşpırmış və tərcümənin dürüstlüyünə mükafat olaraq 
ona Nizaminin «Xəmsə»sini bağışlamışdı. 

 
12
Fars dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə edilən əsərlər içərisində 
Sədinin «Bustan» və «Gülüstan» əsərləri də mühüm yer tutur. «Gü-
lüstan»  əsəri təqribən 70 il bundan qabaq Mirzə Sadıq Rahil tərə-
findən tərcümə və şərh edilərək «Bəhr ül–həqayiq» adı ilə çap edil-
mişdir. Bundan sonra Seyid Zərgər təxəllüslü şair Mirzə Əbdülvahab 
tərəfindən «Bustan» əsəri «Miyzan–ül–ədalət» adı ilə  tərcümə  və 
nəşr edilmişdir. Doğrudur bu əsərlərin hər ikisində ciddi təhriflərə yol 
verilmişdir, lakin hər halda bu tərcümələr Sədi yaradıcılığına olan 
hüsn–rəğbəti aydın surətdə ifadə etməkdədir. 
1958–ci ildə «Bustan» əsərindən seçilmiş parçalar şair Mir 
Mehdi Seyidzadə tərəfindən tərcümə və nəşr edilmişdir. 
Azərbaycan alimi Rüstəm  Əliyev «Gülüstan» əsərinin elmi–
tənqidi mətnini hazırlamış və Sədi yaradıcılığı üzrə mühüm tədqiqat 
işi aparmışdır. 
Əməkdar elm xadimi, professor Rəhim Sultanov «Sədi yaradıcı-
lığında «Gülüstan»» adlı kitabında «Gulüstan» əsərini ətraflı surətdə 
təhlil etmişdir. 
«Gülüstan»ın oxuculara təqdim edilən bu tərcüməsinin orijinala 
mütabiq olmasına ciddi səy göstərilmişdir. 
M. SULTANOV. 
 
13