SəFƏVİLƏr döVLƏTİ

I Sultan Süleymanın Azərbaycana ilk yürüşü
Mənbələrdə deyilir ki, Üləma bəy Osmanlı sultanın
Azərbaycana və İraqa yürüş etməyə sövq edirdi. O, şahı əmin
edirdi ki, indi şahın başlıca qüvvələri özbəklərin Xorasana
basqınını dəf edirlər və xondkarın (yəni sultanın) qızılbaş
qoşunlarının olmadığı ölkəni ələ keçirməsi çətin olmayacaqdır.
1534-cü ilin yayında Sultan Süleyman çox böyük ordu ilə
Azərbaycana hərəkət etdi. Ordunun ön dəstəsini böyük vəzir
İbrahim paşanın 90 min nəfərlik qoşunu təşkil edirdi. Üləma bəy 10
min nəfərlə irəli çıxarılmışdı.

---

80
Üləma ilə əlaqəsi olan bəzi qızılbaş əyanları Səfəvilərə
xəyanət edərək düşmənin tərəfinə keçdilər. Məsələn, Musa sultan
Mosullunun
33
vəziri Xacə Şahqulu öz adamlarını sultanın yanına
göndərərək onu Təbrizə dəvət etmişdi. Qəfildən yaxalanmış Musa
Sultan qoşunların arasında yayılmış taun xəstəliyi üzündən paytaxtı
tərk etməyə məcbur oldu
34
. Üləma bəy, Osmanlı qoşunları ilə
Təbrizə daxil oldu. Bir neçə gündən sonra İbrahim paşa şəhərin
yaxınlığında öz düşərgəsini saldı. Üləma Ərdəbilə, Osmanlı
sərkərdəsi Xosrov paşa isə Əlincə qalasını ələ keçirməyə göndərildi.
Cənubi Azərbaycanın bir çox yerləri türklər tərəfindən tutuldu
35
.
Türk mənbələrinə görə,Sultan Süleymanın ilk yürüşü
zamanı İbrahim paşanın hərbi hissələri hicri 940-cı il zilhiccənin 1-
i (1534-cü il iyunun 13-də) Təbrizə daxil olmuşdular
36
. Süleymanın
da olduğu Osmanlıların əsas qüvvələri iə şəhərə sentyabrın 27-də
çatdılar
37
.
Osmanlı qoşunları Təbrizdə olduqları zaman işğalçıların
zülm və zorakılığı nəticəsində şəhərdə çoxlu iğtişaşlar baş verdi.
Türk əsgərl\ri şəhərliləri qarət edir və öldürürdülər. Sünni üləmaları
isə bu cinayətləri şiələrə qarşı yol verilən hərəkətlər kimi
qanuniləşdirirdilər
38
.
Düşmənin basqını barədə məlumat alan şah Xorasandan
hərəkət etdi və Reyə çatdı. Qızılbaşların atları və təvələri məsafəni
sürətlə qət edərək gücdən düşmüşdülər. Bu üzüntülü yol onların bir
çoxunu sıradan çıxarmışdı. Üstəlik dəşah qoşununun sayı 7 min
nəfərdən çox deyildi. Halbuki sultanın ordusu, Həsən bəy
Rumlunun obrazlı ifadəsinə görə, “səhranın qum zərrələrindən və
payız yarpaqlarından daha çox” idi. Şah Qəzvinə, oradan isə
Əbhərə hərəkət etdi və burada əmirlərin müşavirəsini çağırdı.
Onlardan hər biri öz fikrini söylədi. Hüseyn xan Şamlı dedi:
“Bizim atlarımız əldən düşmüşlər, biz Rum qoşununun qarşısına
çıxa bilmərik”. I Şah Təhmasib ona belə cavab verdi: “Məgər mən
dedim ki, biz rumlularla üz-üzə vuruşmaq istəyirik? Mən atamın

---

81
qaydası ilə gedə bilmərəm. Bu düşmən çox güclüdür”
39
.
Sultan Süleyman I Şah Təhmasibə göndərdiyi məktubda
onu qorxaqlıqda təqsirləndirdi və döyüşə başlamağı təkid etdi. Şah
cavabında yazdı ki, o, ağlını itirməyib, bir qızılbaşa qarşı on türkün
dayandığı qeyri – bərabər şəraitdə düşmənlə vuruşa bilməz
40
.
Bəhram Mirzənin başçılığı ilə qızılbaşların irəlidə gedən
hissələri Qızılüzən çayının sahilindəki Qaraağac yaxınlığında
İbrahim paşanın qoşunları ilə üz-üzə gəldilər. Qızılbaşlar döyüşə-
döyüşə dağa doğru geri çəkilməyə məcbur oldular. Ardı-arası
kəsilməyən axınla gələn Osmanlı qoşunları qızılbaşların sıralarını
sarsıdırdı və onlar şah düşərgəsinə doğru çəkilirdilər. Bu vaxt
KuhKiluyə (Fars) hakimi Əvənd xan Əfşar yeni qüvvələrlə şah
qərargahına gəldi. Sultan Süleymanın çox böyük qoşunla Miyanəni
keçərək Sultaniyyəyə çatması barədə xəbər alındı. Bu təhlükəli
anda qızılbaş əmirlərim arasında ixtilaflar baş verdi. Məhəmməd
xan Zülqədər oğlu, Hüseyn xan Təkəli və başqaları düşmənin
tərəfinə keçdilər. Şah, Hüseyn xan Şamlıya, Qazi xan Təkəliyə və
Məlik bəy Xoyluya da inanmırdı və bu onu düşmən qoşunları ilə
vureşa girməkdən çəkinməyə məcbur edirdi.
Payızın sonunda Sultaniyyə ərazisində bərk qar yağdı və
güclü şaxtalar düşdü. Osmanlı ordusu şiddəətli soyuqlar və azuqə
çatışmazlığı üzündən böyük itkilər verdi. Osmanlılar qızılbaşların
artilleriyanı ələ keçirmələrinin qarşısını almaq üçün yüzə qədər
topu tollrda yandırdılar
41
. Sultan qışlamaq üçün Bağdada tərəf
döndü, Üləmanı isə Təbrizə göndərdi. Sultanın Bağdada getmək
cəhdini əsirlərdən öyrənən Şah Təhmasib Təbrizə hərəkət etdi. Bu
vaxt Qazi xan Təkəli şaha xəyanət etdi və ondan əvvəl Təbrizə
gələrək şah ordusunun yaxınlaşdığını xəbər verdi. Onlar qaçaraq
hündür qüllələri və divarları olan, hər tərəfdən dərin xəndəklərlə
əhatə olunmuş Van qalasında gizləndilər. Qızılbaş qoşunları qalanı
mühasirəyə aldılar. Mühasirə qış qurtaranadək uzandı
42
.
Qızılbaşların qalanı tutması ərəfəsində şaha, xondkarın “öz

---

82
oğlu” adlandırdığı və “Əcəm” hakimi kimi tanıdığı qardaşı Sam
Mirzənin xəyanəti haqqında xəbər verdilər. Buna görə də şah
mühasirədən əl çəkdi, tələsik Azərbaycana yola düşdü.
Bu zaman Süleyman böyük çətinliklərlə Şəhrizurdan
keçərək Bağdada yaxınlaşdı. Şəhərdəki iğtişaşlar onun hakimi
Məhəmməd xan Şərəfəddin oğlu Təkəlini şəhəri heç bir müqavimət
göstərmədən türklərə verməyə məcbur etdi. Həmin hadisələrin
iştirakçısı olmuş Budaq Qəzvininin dediyinə görə, Süleymanın
yaxınlaşması barədə xəbərlər alındıqda Məhəmməd xan öz
“ağalarını” bir yerə toplayıb yaranmış vəziyyət haqda məlumat
verdi. Təqribən 3 min nəfər olan təkəli tayfası şaha imtina etdi,
lakin bildirdi ki, Bağdadı sultandan müdafiə edəcəkdir. Onları yola
gətirməyin mümkün olmadığını görən Məhəmməd xan bildirdi:
türklərin tərəfini saxlayanlar, arvad – uşaqları və əmlakı ilə
şəhərdən çıxmalıırlar. 700-ə qədər ailə şəhəri tərk etdi. Yerdə
qalanlara ümid bəsləyən xan yenidən adamlar müraciət etdi və bu
dəfə də o etirazla qarşılandı. Təkəli tayfası şahdan üz döndərmişdi.
Belə olanda xan iğtişaş və ədavət salanlardan yaxa qurtarmaq üçün
hiyləyə əl atdı. O bildirdi ki, şahın yanına getmək arzusundan əl
çəkmişdir və qalanı türklərə təslim etmək istəyir. Xana tabe
olmayan başçılar məktub və və qala açarları ilə Sultanın yanına
göndərildi. Bundan sonra Məhəmməd xan ona sadiq olan
adamlardab ibarət dəstə ilə qaladakı ehtiyatlar od vurdurdu, qalan
əmlakı çapıb – talayaraq döyüşə-döyüşə Dəclə çayının sağ sahilinə
keçdi
43
.