ŞƏhla məHƏMMƏd qizi rzayeva leyla zakir qizi əLİyeva

İ.Q.Tyunen
(1783-1850), 
G.H.Hossen
(1810-1858) və 
A.O.Kurno
(1801-1877) son faydalılıq nəzə-
riyyəsinin bir sıra mühüm müddəalarını əks etdirən "Qossen 
qanunları" formasında istehlakçının bazar mexanizminin və 
iqtisadi rolunun tədqiqinin əsasını qoymuşdur. Son faydalılıq 
nəzəriyyəsinin müəllifləri, eyni zamanda, riyaziyyatçı-iqtisad-
çılar ingilis 
Uilyam Cevons
(1835-1882), isveçrəli 
Leon 
Valras
(1834-1910) və italiyalı 
Vilfredo Pareto
(1840-1923) 
hesab olunurlar. Bu nəzəriyyə Avstriya məktəbinin banilərinin 
- 
Karl Mengerin
(1840-1927) "Siyasi iqtisadın əsasları" 
(1871), "İctimai elmlərin, xüsusilə siyasi iqtisadın metodu 
haqqında tədqiqat" (1883), onun yetişdirməsi və ardıcılı 
Yev-
geni Bem-Baverkin
(1851-1914) "Təsərrüfatın nemətlərinin 
dəyər nəzəriyyəsinin əsasları" (1886), "Kapital və mənfəət" 
(1884-1889), 
Fridrix Vizerin
(1851-1926), "İqtisadi fəaliyyə-
tin mənşəyi və əsas qanunları haqqında" (1884), "Təbii 
faydalılıq" (1889), "İctimai təsərrüfat nəzəriyyəsi" (1914) əsər-
lərində daha geniş inkişaf edib məşhurlaşdı. Onların əsərlərində 
iqtisadi-riyazi metodların istifadəsinə və kəmiyyət təhlilinə 
üstünlük verilmişdir. Əgər K.Menger bu nəzəriyyənin əsas 
müddəalarını hazırlamışdırsa, F.Vizer bu nəzəriyyədə bir prin-
sip kimi istehsal xərclərinin qiymətləndirilməsi üçün istifadə 
etmişdir. Bem-Baverk isə həm K.Mengerin, həm də F.Vizerin 
ideyalarını inkişaf etdirərək faizin subyektiv konsepsiyasına 
son faydalılıq nəzəriyyəsinə tətbiq etməklə, onu daha da zən-
ginləşdirdi. 
Avstriya məktəbinin tədqiqat predmetinin spesifikliyi 
istehsal sferasına münasibətdə istehlak sferasının üstünlüyünü 
qəbul etməsindədir. Həm də bu zaman istehlak özü marksizm 
nəzəriyyəsi üçün mərkəzi məsələlərdən biri olan istehsal 
münasibətlərinin məcmusu ilə heç bir əlaqə yaratmadan nəzər-
dən keçirilir. Bu məktəb tərəfindən bütün təzahürlər və kate-
qoriyalar, o cümlədən şeyin faydalılığı ölçülə biləndir və əsa-

---

194 
sən, kəmiyyət baxımından təhlil edilir. Buna uyğun olaraq 
Avstriya məktəbinin tərəfdarları siyasi iqtisadın əsas məsələsini 
insanın şeylərə, onu əhatə edən təbiətə olan onların tələbatları 
ilə istehsal vasitələri arasındakı davranşlarının tədqiq olun-
masında görürdü. İstehsalın marksizm tərəfindən müəyyən 
edilmiş həlledici rolunu Avstriya məktəbi tərəfindən inkar edil-
məsinə baxmayaraq, onlar qiymətin istehsal xərcləri ilə olan 
əlaqəsini heç də kənara qoymamışlar. Bu iki iqtisadi forma 
arasında olan əlaqəni öyrənmək üçün onlar istehlak sərvətləri 
və məhsuldar sərvətlər anlayışlarından istifadə etmişlər. 
İstehlak sərvətlərinə onlar istehlak şeylərini, məhsuldar 
sərvətlərə isə istehsal üçün zəruri olan hər şeyi aid etmişlər. 
Onların fikrincə, məhsulların dəyərliliyi istehsal xərclərinin 
dəyərliliyi ilə, istehsal xərclərinin dəyərliliyi isə "son məhsulun 
faydalılığı ilə müəyyən edilir." Bu metodoloji mövqedən 
Avstriya məktəbi bütün iqtisadi hadisələri tədqiq etmişdir. 
Avstriya məktəbi istehsal xərclərini itirilmiş faydaya 
bərabər tutur ki, məhsuldar nemətlər buna alternativ istifadə 
zamanı malik ola bilər. Subyektiv dəyərlər və son faydalılıq 
nəzəriyyəsi təsərrüfat nemətlərinin dəyərini və son nəticədə 
onların qiymətlərini insanların bu nemətlərə olan tələbatların 
ödənilməsi dərəcəsindən asılılığını göstərir. Avstriya məktəbi 
göstərir ki, tələbatlar ödəndikcə onların gərginlik səviyyəsi də 
get-gedə azalır və nəhayət aradan qaldırılır. Belə ki, yeməkdən 
sonra insan aclıq hiss etmir, deməli, buradan belə nəticə çıxır 
ki, tələbatın bu və ya digər səviyyədə ödənilməsi iqtisadi 
sərvətin əldə olan kəmiyyətindən asılıdır. Nəzərə alsaq ki, 
sərvətin faydalılığı onun hər hansı bir tələbatı ödəyə bilməsi 
qabiliyyətidir, deməli, sərvətin faydalılığı da kəmiyyət funk-
siyası kimi getdikcə azalmalıdır. Avstriya məktəbinə görə fay-
dalılıq özü də iki amildən asılıdır. Bu, əvvəla, tələbatın 
intensivliyindən, yəni tələbat nə qədər çox olarsa, şeyin fay-
dalılığı da bir o qədər yüksəkdir. İkincisi, şeyin məhdudlu-
ğundan, yəni şey nə qədər az təsadüf edilərsə, onun faydalılığı 

---

195 
da o qədər yüksək olar. Avstirya məktəbi bu sonuncu amilin 
rolunu daha həlledici sayır. Bununla da Avstriya məktəbi 
əmək-dəyər nəzəriyyəsi mövqeyindən dəyər qanununun təh-
lilində boşluğu dolduraraq əmtəələrin bazar qiymətlərinin 
formalaşması prosesində istehlakçının rolu haqqında mühüm 
məsələni qaldırır. Avstriya məktəbinin faydalılıq həddi nəzə-
riyyəsi qiymət nəzəriyyəsi üçün çıxış nöqtəsi olmuş və ötən 
əsrin 20-30-cu illərində yaranan neoklassik qiymət nəzəriy-
yəsinin əsasını təşkil etmişdir. 
Neoklassik məktəb XX əsrin əvvəllərində marjinal inqi-
labdan bəhrələnən iqtisadi fikrin əsas magistral istiqamətlərin-
dən biridir. Son faydalılıq və son məhsuldarlıq konsepsiyaları-
nın yaranması neoklassik məktəbin mükəmməl rəqabət sfera-
sında bazar sahibkarlığı təsərrüfatının nəzəriyyəsinin istiqamət-
lənməsinə zəmin olmuşdur. Xüsusən azad rəqabət və qiymət 
yaranma mexanizmlərinin təkmilləşən xətti neoklassikləri şəxsi
və ictimai tarazlıq konsepsiyasını formalaşdırmağa vadar 
etmişdir.
Neoklassik nəzəriyyənin baniləri