ŞƏhla məHƏMMƏd qizi rzayeva leyla zakir qizi əLİyeva

 
 İnstitusional nəzəriyyə: "köhnə" və "yeni" 
institusionalizm 
Qeyd olunan məhdudiyyəti nəzərə almaqla bazar mo-
delini yeni hazırlayan nəzəriyyə institusionalizm oldu. Adından 
məlum olduğu kimi, bu nəzəriyyənin təhlil mərkəzində "in-
sanlar tərəfindən" yaradılan və strukturlaşan siyasi, iqtisadi və 
sosial məzmun daşıyan qarşılıqlı fəaliyyət dayanır. Hər şeydən 
əvvəl, institusionalist nəzəriyyənin müddəalarının müzaki-

---

292 
rəsinə keçməmişdən əvvəl biz meyarları müəyyən etməliyik, 
neoklassik yanaşma ilə müqayisədə bu müddəaların genişliyini 
göstərməliyik. Bu müddəalar həqiqətən yenidirlərmi və ya mo-
difikasiyaya uğramışdır ya da neoklassiklərin ekspansiya yolu 
ilə institusionalizmin problemlərinə daxil olmuş anlayışlarıdır? 
İmre Lakatoşun epistomoloji təhlilinə əsaslanan nəzəriy-
yəsinə nəzər salaq (bax: şəkil 14.1). 
“müdafiə örtüyü”
“sərt özək” 
Şəkil 14.1. 
İmre Lakatoşun fikrincə, hər hansı bir nəzəriyyə iki ünsü-
rü özündə birləşdirir: "sərt özək" və "müdafiə örtüyü". Bu epis-
tomoloji (idrak nəzəriyyəsi) dərk etməyə görə "sərt özək" nəzə-
riyyəsini təsdiq edincə bu nəzəriyyə modifikasiyaya uğrama-
malıdır və nəzəriyyə inkişaf etdikcə o dəqiqləşdirilməməlidir. 
Onlar tədqiqatın paradiqmalarını təşkil edirlər, eyni zamanda 
bu prosesdən heç bir tədqiqatçı imtina etməməlidir. 
Nəzəriyyələr inkişaf etdikcə "müdafiə örtüyü" təhsisə mə-
ruz qalır. Nəzəriyyə də tənqidə məruz qalır. Çünki nəzəriyyə-
nin predmetinə yeni ünsür daxil edilir. Bütün bunlar “müdafiə
özəyinin” dəyişməsinə təsir edir. 

---

293 
Neoklassiklərin irəli sürdükləri "sərt özəyi" aşağıdakı 
şərtlər təşkil edir ki, bunlarsız neoklassiklərin heç bir modelini 
tərtib etmək olmaz: 
1)
Bazarda həmişə müvazinətlik mövcuddur. V. Pareto 
optimumu isə üst-üstə düşür (Valras modeli– Erron-Debre); 
2)
Fərdlər səmərəli seçim edirlər (səmərəli seçim 
modeli); 
3)
Fərdlərin nəyə üstünlük vermələri sabitdir və ekzotik 
xarakter daşıyır, yəni onlara xarici amillər təsir etmirlər. 
Neoklassiklərin də "müdafiə örtüyü" üç amilə əsaslanır: 
1)
Resurslar üzərində xüsusi mülkiyyət bazarda müda-
fiəni həyata keçirmək üçün mütləq ilkin şərtdir; 
2)
İnformasiya əldə etmək üçün xərclər yoxdur, fərdlər 
sövdələşmə haqqında olan bütün informasiyalara malikdirlər; 
3)
İqtisadi müqavilə faydalılığın azalması prinsipi əsa-
sında müəyyən olunur. Lakin burada qarşılıqlı fəaliyyətdə olan 
iştirakçılar arasında resursların ilkin bölgüsü nəzərə alınır. Mü-
dafiə həyata keçirilən zaman xərclər nəzərə alınmır, lakin xərc-
lərin elə formaları vardır ki, onlar nəzərə alınır. Bu xərclərə is-
tehsal xərcləri daxildir. 
İnstitusional iqtisadiyyatın özünün yaranması səbəbləri 
vardır. Səbəbsiz nəticə olmadığı kimi institusionalizmin də 
meydana gəlməsinin kökləri vardır. Bu baxımdan tədqiqatçılar 
institusionalizmin yaranmasını ağaca bənzədirlər. Buna insti-
tusionalizm "ağacı" da deyilir. Mənbələrdə göstərilir ki, institu-
sionalizm iki kökdən bitmiş ağaca bənzəyir. Bu iki kökdən 
bitən ağacın şaxələri olduğu üçün onu "köhnə institusionalizm"
və neoklassik istiqamət adlandırırlar. 

---

294 
Bu iki inkişaf istiqamətini aşağıdakı sxem kimi izah 
edirlər (bax: sxem 14.2.): 
ictimai seçim
transsaksion xərclər 
optimal müqavilələr 
nəzəriyyəsi nəzəriyyəsi nəzəriyyəsi
yeni iqtisadi 
mülkiyyət hüququ 
konstitusiya
tarix 
nəzəriyyəsi 
iqtisadiyyatı 
neoinstituanal
iqtisadiyyat
razılıq yeni institusional
iqtisadiyyatı 
iqtisadiyyat 
“köhnə institualizm” neoklassik nəzəriyyə