Səlahəddin Xəlilov

Azərbaycanda elm və onun aktual problemləri 
 
 
- 150 -
müəssisəsində  (xarici  ölkələrdə  bir  qayda  olaraq, 
universitetlərin  nəzdindəki  tədqiqat  institutlarında) 
doktorluq dissertasiyası yazmaq üçün imkan verilir, 
şərait yaradılır. Amma bu pillə klassik mənada təh-
sil  pilləsi  hesab  olunmur.  Bu  artıq  elmi  yaradıcılıq 
pilləsidir.  Doktor  adını  alanlar  bir  qayda  olaraq,  ali 
təhsil müəssisələrində çalışaraq, professor assistenti, 
yaxud dosent vəzifəsini tuturlar. Tam professor şta-
tına  keçmək  istəyənlər  isə  bundan  sonra  hələ  çox 
tədqiqat işləri  yazmalı, müvafiq elm sahəsində gör-
kəmli mütəxəssis olmalı, universitet daxilində nüfuz 
qazanmalı  və  müsabiqə  əsasında  universitet  Elmi 
Şurasının  qərarı  ilə  bu  vəzifəyə  seçilməlidir.  Bəzi 
ölkələrdə  professor  olmaq  üçün  birinci  doktorluq 
(fəlsəfə  doktoru)  adından  sonra  daha  bir  müsabiqə-
dən  keçmək  və  yüksək  qabiliyyət  doktoru  (doctor 
habilitasion)  olmaq  tələb  olunur.  Başqa  ölkələrdə 
isə  bu  tələblər  ancaq  professorluq  vəzifəsinə  qoyu-
lur.  
Mahiyyətcə  bu  sistem  eynilə  sovet  sistemini 
xatırladır.  Sadəcə  olaraq,  sovet  sistemində  ciddi  tə-
ləblər  ikinci  dissertasiya  müdafiəsinə  (elmlər  dok-
toru dərəcəsinin alınmasına) qoyulurdu. Ali məktəb-
lərdə doktor olduqdan sonra professor vəzifəsini tut-
maq  isə  çox  adi  və  labüd  prosedura  idi.  Bir  sözlə, 
təzahürlər fərqlənsə də, mahiyyət eynidir.  
Bəs  onda  biz  nəyin  üstündə  mübahisə  edirik? 
Formanınmı,  təzahürlərinmi,  yaxud,  sadəcə  olaraq, 

---

Elm və təhsil 
 
 
- 151 -
sözlərinmi? Belə düşünmək olar ki, heç bir narahat-
çılıq  üçün  səbəb  yoxdur.  Hansı  söz,  hansı  forma, 
hansı  variant  qəbul  olunursa-olunsun...  Təəssüf  ki, 
belə  deyil.  Mahiyyət  özü  anlaşılmadıqda,  forma 
məzmuna,  təzahür  mahiyyətə  uyğun  seçilmədikdə, 
olduqca ziyanlı nəticələr hasil ola bilər.  
Əvvəla,  nəyin  təhsilə,  nəyin  elmi  yaradıcılığa 
aid  olduğunu  mütləq  nəzərə  almaq  lazımdır.  Yu-
xarıda  qeyd  etdiyimiz  kimi,  elmi  yaradıcılıq  prose-
sinin  öz  spesifikası  vardır  və  o,  Təhsil  Qanunu  ilə 
deyil,  Elm  Qanunu  ilə  tənzimlənməlidir.  Elmi  ad-
ların və elmi dərəcələrin verilməsi qaydaları da daha 
çox  elmi  fəaliyyət  sahəsi  ilə  bağlı  olduğundan  Elm 
Qanununda təsbit olunmalıdır. Lakin, bununla belə, 
məsələnin  təhsillə  əlaqədar  tərəfləri  də  vardır.  Belə 
ki,  elmi  adlar  verilərkən,  iddiaçının  bu  məqsədlə 
təhsil  alması  deyil,  təhsil  prosesində  subyekt  kimi 
iştirakı  nəzərdə  tutulur.  Burada  elmi  fəaliyyət,  elmi 
yaradıcılıq göstəriciləri ilə yanaşı, təhsil subyekti ki-
mi  fəaliyyət,  yüksək  səviyyəli  mühazirələr  oxumaq 
səriştəsi  və  təcrübəsi,  habelə  tədrisin  metodikasına 
dair tədqiqatlar tələb olunur.  
Sovet  sistemində  iddiaçının  təhsil  prosesində 
iştirakı  və  tədrisin  metodikası  sahəsindəki  xidmət-
ləri  ön  plana  çəkilirdi  və  bəzən  elmi  nailiyyətlərsiz 
və müvafiq elmi dərəcəsiz də professor adı verilirdi. 
Nəticədə ali məktəblərdə çalışan doktorların sayı ilə 

---