4-MAVZU. BORLIQ – FALSAFANING FUNDAMENTAL KATEGORIYASI 58
Idealistik monizm esa,
materiyani har qanday borliqning boqiy mavjudligi, yo‘q bo‘lmasligi va birinchi asosiga ega bo‘lgan qandaydir ideal narsaning mahsuli deb hisoblaydi. Bunda ob’ektiv-
idealistik monizmni (masalan, Platonda – bu o‘lmas g‘oyalar, zardo‘shtiylikda olov, o‘rta asr
falsafasida – Xudo,Gegelda – yaratilmaydigan va o‘z-o‘zidan rivojlanadigan «mutlaq g‘oya») va
sub’ektiv-idealistik monizmni (masalan, borliqning barcha jismoniy va ruhiy
holatlarini «neytral»
asosdan – dunyoning qandaydir mavhum konstruksiyalari,«elementlari»dan keltirib chiqargan Max)
farqlash mumkin.
Dualizm (lot. «dualis» – «ikki yoqlama»)
birinchi asos sifatida ikkita substansiya tan olingan falsafiy yondashuv . Nemis faylasufi X.Volf XVIII asr
boshida «dualizm» atamasini falsafiy
muomalaga kiritgan. X.Volf dunyoda
barqaror tartibning shakllanishida tafakkur, g‘oyalar va aql-
idrokning alohida
o‘rnini aniqlashga harakat qilgan.Falsafa tarixida Rene Dekart dualizmning yorqin
vakili sifatida o‘rinoldi. R.Dekartning radikal mexanitsizmi uni materiyaning butunlay ruhsizligi
haqidagi yondashuvga olib keldi.
Plyuralizm (lot. – «ko‘plik», «ko‘p xillik», «ko‘p sonlik»)
dunyoning negizida ikkita emas, balki undan ko‘proq mohiyat borligini tan oluvchi ta’limotdir atamasini ham X.Volf 1712 yilda taklif
qilgan. Bu Ayni shu ta’limot borliqning ko‘p sonli mustaqil va o‘zaro bog‘lanmaydigan asoslari
borligi
haqidagi g‘oya ham ilgari surilgan. Leybnitsning monadalar haqidagi ta’limoti
(monadologiya) plyuralizmning klassik ko‘rinishi hisoblanadi. Ushbu ta’limotga ko‘ra, dunyo son-
sanoqsiz ruhiy substansiyalardan tashkil topadi. Plyuralistik yondashuvning bundan oldinroq ilgari
surilgan ko‘rinishlari ham mavjud. Masalan, Empedokl yaratgan dunyoning to‘rt asosi haqidagi
ta’limot plyuralistik ontologiyaning turlaridan biri sifatida amal qiladi.
