Seminar mashg’ulotlari 1-mavzu. Falsafa fanining predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli Muhokama uchun savollar

10-MAVZU. MANTIQ ILMINING PREDMETI, ASOSIY QONUNLARI.
TUSHUNCHA TAFAKKUR SHAKLI SIFATIDA 
155 
Aniq real ta’rifning ikkita asosiy turi mavjud: 1) yaqin jinsi va tur belgisini 
ko‘rsatish orqali ta’riflash; 2) genetik ta’rif. 
YAqin jinsi va tur belgisini ko‘rsatish orqali ta’riflash real ta’rifning eng ko‘p 
ishlatiladigan turi bo‘lib, u ikkita bosqichdan tashkil topadi. Birinchi bosqichda 
aniqlanuvchi tushunchaning yaqin jinsi topiladi. SHu tariqa uning mazmuni 
qisman ochib beriladi. Ikkinchi bosqichda aniqlanuvchi tushunchaning shu jinsga 
kiruvchi boshqa tur tushunchalardan farqi aniqlanadi, ya’ni uning tur belgisi 
ko‘rsatiladi. SHu tariqa mazkur tushuncha mazmunining qolgan qismi ochib 
beriladi. Masalan, bizning oldimizda «metafora» tushunchasining mazmunini 
aniqlash vazifasi turibdi, deylik. Bunda, avval aniqlanuvchi tushunchaning yaqin 
jinsi topiladi: u «so‘z» tushunchasidir. «Metafora so‘zdir» deyish bilan «so‘z» 
tushunchasi mazmunida fikr qilinadigan muhim belgilarning metaforaga ham 
tegishli ekanligini ko‘rsatamiz, ya’ni «metafora» tushunchasi mazmunini tashkil 
etuvchi umumiy belgilarni aniqlaymiz. Ko‘chirma ma’noda ishlatilishi esa, 
metafora sifatida ishlatilayotgan so‘zning tur belgisi, ya’ni individual belgisi 
hisoblanadi. Bu tur belgini yaqin jinsga qo‘shib «Metafora ko‘chirma ma’noda 
ishlatiladigan so‘zdir», degan to‘la ta’rif hosil qilamiz. SHu tariqa eng qisqa yo‘l 
bilan, ya’ni yaqin jinsi va tur belgisini ko‘rsatish bilan tushunchaning mazmunini 
aniqlaymiz. 
Genetik ta’rifda aniqlanuvchi tushunchaning mazmuni u ifodalagan predmetning 
kelib chiqishini ko‘rsatish orqali ochib beriladi. Masalan, «Oksid metallarning 
kislorod bilan reaksiyaga kirishishi natijasida hosil bo‘lgan kimyoviy birikmadir», 
degan ta’rif genetik ta’rifga misoldir. Bu ta’rifning mantiqiy tarkibi yaqin jinsi va 
tur belgisini ko‘rsatish orqali ta’riflash bilan bir xildir. 
Ta’riflash ma’lum qoidalarga rioya qilishni talab etadi. Ular quyidagilardan iborat: 
a) ta’rif teng hajmli bo‘lishi kerak, ya’ni aniqlanuvchi tushuncha hajmi bilan 
aniqlovchi tushunchalar hajmlari yig‘indisi teng bo‘lishi kerak. Bu qoida buzilsa, 
ta’rif yo haddan tashqari keng, yo haddan tashqari tor bo‘lib qoladi. Masalan, 
«Mantiq tafakkurni o‘rganuvchi fandir» – haddan tashqari keng, «Mantiq isbotlash 
tarkibini o‘rganuvchi fandir» – haddan tashqari tor ta’rifdir; 
b) ta’rif aniq bo‘lishi kerak. Buning uchun obrazli iboralar, mazmuni noaniq 
so‘zlar ishlatilmasligi lozim. Masalan, «Xayol – uchqur ot», «Davlat dunyoviy 
ruhning siyosiy jihatdan namoyon bo‘lishidir» (Gegel) degan ta’riflarda bu qoida 
talablari buzilgan. Ularda chuqur ma’no bo‘lsa-da, tushunchaning mazmuni aniq 
ochib berilgan emas; 
v) ta’rif aylana shaklida bo‘lib qolmasligi kerak. Ta’rif berishda aniqlovchi 
tushunchaning mazmunini aniqlash uchun aniqlanuvchi tushunchaning o‘ziga 
murojaat etilsa, ta’rifda aylana hosil bo‘ladi. Masalan, «Mantiq to‘g‘ri fikrlash 
haqidagi fandir», deyilganda ta’rifda aylana vujudga keladi. CHunki «To‘g‘ri 
fikrlash nima?» degan savolga, «U mantiq qonun-qoidalariga rioya qilingan holda 
fikrlashdir», deb javob berishga to‘g‘ri keladi, ya’ni «mantiq» tushunchasiga 
murojaat qilinadi. 

---