Seminar mashg’ulotlari 1-mavzu. Falsafa fanining predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli Muhokama uchun savollar

10-MAVZU. MANTIQ ILMINING PREDMETI, ASOSIY QONUNLARI.
TUSHUNCHA TAFAKKUR SHAKLI SIFATIDA 
156 
Tavtologiya ham shu qoidaning buzilishi natijasida sodir bo‘ladi. Bunda 
aniqlanuvchi tushunchadan uning mazmunini ochish uchun foydalanilgan bo‘ladi. 
Masalan, «Tamagir tamagirlik qiluvchi kishidir», desak, tavtologiyaga yo‘l 
qo‘ygan bo‘lamiz. 
g) Ta’rif iloji boricha inkor shaklida bo‘lmasligi kerak. Aks holda predmetga xos 
bo‘lgan belgi o‘rniga unda yo‘q bo‘lgan belgi ko‘rsatiladi. Masalan, «Ong moddiy 
emas», degan ta’rif «ong» tushunchasining mazmunini yaxshi ochib bera olmaydi. 
Ta’riflashga o‘xshash mantiqiy usullar 
Bilish jarayonida ta’riflashga o‘xshash usullar ham ishlatiladi. Ulardan tushunchani 
ta’riflashning yuqorida biz ko‘rib chiqqan turlarini qo‘llash mumkin bo‘lmay 
qolganda yoki unga zaruriyat bo‘lmaganda foydalaniladi: 
a) ta’riflashga o‘xshash usullardan biri tushunchani unga qarama-qarshi bo‘lgan 
tushuncha orqali ta’riflashdir. Bu usul bilan odatda kategoriyalar mazmuni ochib 
beriladi. Masalan, «Ong materiyaning miyamizdagi in’ikosidir»; 
v) tasvirlashda tushunchaning mazmuni u aks ettiruvchi predmetning ba’zi tashqi 
belgilarini ko‘rsatish orqali aniqlanadi. Badiiy asarlarda tabiat manzaralarini, 
personajlarning portretlarini chizish, sodir bo‘lgan birorta voqeaning bayon etilishi 
tasvirlashga misol bo‘ladi; 
s) tavsiflash yordamida predmetning ba’zi bir munosabatdagi muhim tur belgilari 
ko‘rsatiladi. Bunga misol qilib birorta shaxsga berilgan tavsifnomani ko‘rsatish 
mumkin. 
Tafovutlash, ostensiv ta’riflash kabi usullar ham mavjuddir.
Ta’riflash bilishda katta ahamiyatga egadir. U qisqa holda predmet haqida yaxlit 
fikr, tasavvur hosil qilishga imkon beradi. Lekin predmet haqida fikr yuritganda u 
bilan cheklanib qolish mumkin emas. U, albatta, bilish jarayonida boshqa bilimlar 
yordamida konkretlashtirilishi, chuqurlashtirilishi zarur. Ana shundagina 
tushuncha ifoda etuvchi predmet haqidagi tasavvur aniq, to‘laroq bo‘ladi. 
Sinflar va kichik sinflar.
Tushunchaning hajmida ma’lum bir umumiy belgiga ega bo‘lgan predmetlar 
to‘plami–sinf aks etadi. Sinfni tashkil etuvchi predmetlar sinfning elementlari deb 
ataladi.Sinf elementlari cheklangan va cheksiz,noaniq yoki bo‘sh bo‘ladi.Sinf faqat 
bir elementdan ham tashkil topishi mumkin. 
Sinflar bilan mantiqiy amallarni bajarganda sinf elementlari haqida aytilganda fikr 
umuman sinfga taaluqli deb ko‘rsatilsa va aksincha sinfga xos belgi uning 
elementlariga ko‘chirilsa mantiqiy xatoga yo‘l qo‘yiladi. 
Matematik mantiqda sinf tushunchasi to‘plam deb ataladi. Sinflar (to‘plamlar) 
kichik sinflar (kichik to‘plam)ni o‘z ichiga olishi mumkin. Masalan; kvadratlar 
to‘rtburchaklar to‘plamiga kiruvchi kichik to‘plamdir.