Seminar mashg’ulotlari 1-mavzu. Falsafa fanining predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli Muhokama uchun savollar

II Argumentlarni rad etish. 
Tezisni isbotlash uchun opponent tomonidan keltirilgan argumentlar tanqid kilinib, ularning 
xatoligi yoki tezisni isbotlash uchun etarli emasligi aniqlanadi. Argumentlarning xatoligi 
tezisning xam xato ekanligini isbotlamaydi, bunda tezis chin bulishi xam mumkin: 
R -> Q, P 
1
И.А. Каримов. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. “Мулоқот”, 1998, №5, 8-6. 

---

12-MAVZU. ARGUMENTLASH VA BILIMLAR TARAQQIYOTINING MANTIQIY SHAKLLARI 
174 
III Isbotlash usulini tanqid qilish orqali rad etish. 
Rad etishning bu usulida isbotlashda yul qo‘yilgan xatolar aniqlanadi. Bunda rad etilayotgan 
tezis chinligining uning asoslash uchun keltirilgan argumentlardan bevosita kelib chikmasligi 
asoslab beriladi. Isbotlash usulida yo’l qo‘yilgan xato aniqlanganda tezis rad etilmaydi, uni qayta 
isbotlash talab kilinadi. Rad etishning yuqorida ko‘rsatilgan usullari ko‘pincha birgalikda, bir-
birini to‘ldirgan holda qo‘llaniladi.
 
Fikrni asoslashda uchraydigan xatolar.
Tezisga aloqador qoidalar: 
1.Tezis mantiqan aniq, va ravshan bo‘lishi kerak. Bu qoida buzilsa, isbotlash yoki rad etish 
o‘zining aniq predmetiga ega bo‘lmay qoladi, uni amalga oshirishga urinish bexuda ish 
xisoblanadi. 
2.Tezis isbotlash yoki rad etishning boshidan oxirigacha o‘zgartirilmasligi kerak. Bu qoida 
buzilsa, “tezisni almashtirish”degan xato kelib chikadi. 
Argumentlarga nisbatan koidalar: 
1.Tezisni asoslash uchun keltirilgan argumentlar chin Xukmlar bulishi va bir-biriga zid 
bulmasligi lozim. 
2.Argumentlar tezisni asoslash uchun etarli bulishi kerak. 
3.Argumentlar tezisdan mustaqil holda chinligi isbotlangan xukmlar bulishi lozim. 
Isbotlash usulining qoidasi: 
1.Tezis argumentlardan mantiqiy tarzda kelib chikadigan xulosa bo‘lishi lozim. Buning uchun 
isbotlash yoki rad etishda xulosa chikarish koidalariga rioya kilish zarur. 
Isbotlash va rad etish koidalarining buzilishi mantikiy xatolarsh olib keladi. Bu xatoliklar uch 
turga bo‘linadi: 
1. Isbotlanayotgan tezisga aloqador xatoliklar: 
1. Tezisni almashtirish. Tezis isbotlash yoki rad etish davomida o‘zgarmasligi shart, degan 
qoidaning buzilishi tezisning almashtirilishiga sabab buladi. Tezis ataylab yoki bilmasdan 
boshka tezis bilan almashtiriladi va bunda yangi tezis isbotlanadi yoki rad etiladi. Tezis 
mazmunining toraytirilishi yoki kengaytirilishi xam baxs jarayonida tezisning o‘zgarishiga olib 
keladi. Masalan, respublikamiz taraqqiyoti uchun milliy mafkura, milliy g‘oyaning ahamiyati 
tug‘risidagi tezisni isbotlash davomida umuman jamiyatga mafkura kerakmi yoki yo‘qmi, degan 
masalani isbot etishga harakat kilinsa, unda tezisning mazmuni kengayib ketadi va tezis 
almashinadi. 
2. Insonning shaxsiy sifatini bahona kilib tezisni almashtirish. Baxs jarayonida mavzudan chetga 
chikib, opponentning shaxsiy, ijtimoiy xayoti, yaxshi fazilatlari yoki kamchiliklari xususida fikr 
yuritib, shu asosda tezisni isbotlangan yoki rad etilgan, deb ta’kidlash tezisning almashinishiga 
sabab buladi. Bunday xatoga ataylab yul qo‘yiladi. Tinglovchilarning xis-tuyg‘ulariga ta’sir 
qilish orqali isbotlanmagan tezisning chin deb kabul kilinishiga urinish xam tezisni almashtirish 
xisoblanadi. 
3. Ortiqcha yoki kam isbotlashga urinish natijasida tezisning almashinishi. Fikr ortiqcha 
isbotlansa, berilgan tezis o‘rniga undan kuchlirok tezisni isbotlashga xarakat kilinadi. Agar A 
xodisadan V kelib chiksa, lekin V xodisadan A kelib chikmasa, unda A xodisani ifodalovchi 
tezis V xodisani ifodalovchi tezisdan kuchlirok, buladi. Masalan, “A shaxs birinchi bo‘lib 
janjalni boshlamagan” degan tezis (V) o‘rniga, “A shaxs umuman janjal bo‘lgan erda yuq edi” 
degan tezisni (A) isbotlashga xarakat kilinadi. 
Ikkinchi tezisni isbotlab bulmaydi, chunki A shaxsning janjalda qatnashganligini ko‘rgan 
guvohlar bor. 
II.Argument (asos)larga taalluqli xatolar: 
1. Asoslarning xatoligi. Tezis isbotlanganda yoki rad etilganda xato argumentlarga chin deb 
asoslanish natijasida atashib yoki bilmasdan mantiqiy xatoga yul qo‘yiladi. Masalan, Qadimgi 
grek faylasufi Fales o‘z talimotini hamma narsa suvdan paydo bo‘lgan, degan fikrga asoslanib 
yaratgan. 

---