ŞƏMİstan nəZİRLİ general əLİ AĞA Şixlinski VƏ Sİlahdaşlari hərb tariXİNDƏn araşdirmalar
Yüklə 2,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tiflisdəki izimiz Azərbaycanlı seminaristlər Qoridə özlərinin gənc- lik illərini keçirmişlər. Onlar Gürcüstan və gürcülər
- UZUN ÖMRÜN SƏHİFƏLƏRİ Qarayazı, Kür qırağı Qarayazı, Ömrə çox da bel bağlama
- SÜVARİ GENERAL-MAYOR İBRAHİM AĞA USUBOV Qatar səhər saat doqquzda Gəncəyə çatdı. Bay
- 1917-ci il iyulun birində 133-cü süvari diviziyasında briqada komandiri təyin olunan İbrahim ağa Usubova general-mayor
- 1919-cu il yanvarın 9-da milli hökumət xalqına sidq-ürəklə xid- mət etdiyinə görə hərbiyyə naziri yanında İbrahim ağa Usubovu
- Əmimi, on iki azərbaycanlı generalı və zabiti 1920-ci il iyunun on altısında
|
Qürbətdən gələn məktub General-topoqraf İbrahim ağa Vəkilovun ailəsində iki qarda- şın yeganə bacısı Reyhan xanım idi. Atasından və əmisindən fərəhlə danışan Leyla xanım bibisi haqqında heç bir məlumat vermir. Əlbəttə, bu, səbəbsiz deyil. 1919-cu ildə Azərbaycan nümayəndəsi kimi Fransada işləyən Abbas bəy Ataməlibəyov həyat yoldaşı Reyhan xanımı da özü ilə aparmışdı. 1920-ci il Ap- rel çevrilişindən sonra onlar geri qayıtmadılar. Şübhəsiz ki, Rey- han xanım “Vətən” deyib, bolşevik-daşnak rejimilə yaşayan o vaxtkı Azərbaycana qayıtsaydı, bəy nəsilli, müsavat generalının qızına da qardaşları Qalib bəy və Faris bəy kimi acı tale qismət olardı. Yetmiş ildə Vəkilovlar kimi digər ziyalı nəsillərimizin nümayəndələrinin nələr çəkdiyi hamımıza yaxşı məlumdur. Otuz yeddinin qara, məşum günlərində doqquz yaşlı uşağa on bir il həbs cəzası kəsən, ata-anasını, hətta uzaq qohumlarını güllələdən sovet totalitar hakimiyyətinə etibar edib qayıtmaq mümkünmü idi? Əlbəttə, yox. Bütün bunları – sürgün və gül lə- lənmələri onlar Okeanın o tayında yaşasalar da, bilirdilər. Yadımdadır, yetmişinci illərdə Faris bəylə tez-tez görüşəndə bir neçə dəfə bacısı Reyhan xanımın adını çəkib ağladı. – Faris bəy, bacınız sizdən böyük idi, yoxsa kiçik? – deyə so- ruşdum.
– Ailəmizin ən kiçiyiydi, – dedi. – Şən, şıltaq bircə bacımız vardı. O, 1896-cı il iyunun 20-də Tiflisdə anadan olmuşdu. İki oğuldan sonra dünyaya gələn bacımın şərəfinə atam bir qoç qur-
Şəmistan Nəzirli 351
ban kəsdi. Bacım ilk təhsilini Tiflisdəki Nücabə Qızlar Məktəbində almışdı. 1917-ci ildə onun toyu oldu. Əri Abbas bəy Ataməlibəyov əslən Şamaxıdan olan, lakin çoxdan Bakıda yaşayan Seyfulla bəyin oğlu idi. Onlar varlı-dövlətli, həm də ali dərəcədə ziyalı bir nəsil idi. Abbas bəy Üzeyir bəyin qardaşı Ceyhun bəy Hacıbəyli, Əlimərdan bəy Topçubaşovla yaxın dost idi. Onlar Fransaya da birgə getdilər, bir daha qayıtmadılar. Atamın sağlığında, qarda- şım və mən həbs olunmamışdan əvvəl məktublaşırdıq. İndi isə nə öldüsündən, nə də qaldısından xəbərimiz yoxdur... Nə az-nə də çox, yetmiş yeddi ildən sonra general ailəsinin yeganə varisi Leyla xanım Amerikadan məktub və fotoşəkil aldı. Məktub və fotoşəkli ona bibisi oğlu Qalib göndərib. Təbii ki, belə məktubu oxumaq nə qədər sevindirici olsa da, həyəcanı ondan qat-qat artıqdır. Professor Leyla xanım Vəkilova ingilis dilində yazılmış məktubun mətni ilə məni tanış edir. – Bibim Reyhan xanım 1923-cü ildə anadan olan oğluna mənim atamın, yəni kiçik qardaşı Qalib bəyin adını qoyub. Mənə uşaq vaxtı babam demişdi ki, sənin bibin oğlu var. Hətta onun balaca vaxtı çəkilmiş iki fotoşəklini də göstərmişdi. 1934-cü ildə babam İbrahim ağa vəfat etdikdən sonra nə bibim Reyhan xa- nımdan, nə də onun oğlunun taleyi haqqında heç bir məlumatım yox idi. İki min birinci ilin iyun ayında mənə xəbər verdilər ki, bibin oğlu Qalib Ataməlibəyov sizi axtarır. Mən ona ev telefonu- mu və ünvanımı göndərdim. – Leyla xanım, 1919-1920-ci illərdə Reyhan xanım və ailəsi Fransada yaşayıb. Bəs necə olub ki, indi Amerikadan məktub gəlib? – Bibim oğlunun yazdığına görə 1920-ci ildən sonra onlar çox çətin və əzablı günlər yaşayıblar. Bu əzablara baxmayaraq, Qalib yaxşı təhsil alıb, dünyanın bir neçə böyük ölkəsini dolaşıb. Hələ Parisdə yaşayanda o, Sarbonna Universitetini bitirib. Müharibə vaxtı fransızların işğalçı qoşunlarının tərkibində Almaniyada hərbi qulluqda olub.
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 352
1946-cı ildə onlar ailəlikcə Cənubi Amerikaya, Çiliyə köçüblər. Qalib farmakologiya mütəxəssisi kimi firmada işləyib. Onun Tayvanda, Çilidə, Hindistanda, Yuqoslaviyada və Misirdə filial- ları olub. Nəhayət, altmışıncı illərin sonunda Amerikada daimi yaşayıb. Bibim Reyhan xanım 1966-cı ildə Çilidə, əri Abbas bəy isə 1971-ci ildə Amerikada vəfat edib. Yuqoslaviyada bibim oğlu milliyyətcə serb, sənəti kimyaçı olan bir qızla tanış olub, ailə qurub. Onların indi iki övladı var – oğlu Abbas – Dominik və qızı Tamar – Mariya adlı. Məktubunda Qalib söz verir ki, 2002-ci ildə dədə-baba Vətəni Azərbaycana ziyarətə gələcək.
XIX əsrin əvvəllərindən başlayaraq Tiflisdə bizim mütərəqqi fikirli ziyalılarımız daha çox məskən salıblar. Ona görə də inqilabaqədərki ziyalılarımızın hansının ömür yoluna nəzər sa- lırsansa, istər-istəməz Tiflislə bağlılığına rast gəlirsən. Təəssüf ki, belə görkəmli şəxsiyyətlərimizin adları əbədiləşdirilmir. Olub- qalan nişanələr isə bir yandan silinib itirilir.
Şəmistan Nəzirli 353
General-topoqraf İbrahim ağa Vəkilovun on doqquzuncu əsrin sonlarında tikdirdiyi şəxsi mülkü Uş.Çxeidze küçəsində əsl memarlıq abidəsi idi. İki göz istəyirdi tamaşa etsin. Bu evi mən 1985-ci ildə generalın oğlu Faris bəyin çəkdiyi sxem vasitəsilə ax- tarıb tapmışdım. Bakıya qayıdanda Faris bəyə dedim ki, eviniz sağ-salamatdı, getdim, Tiflisdə ziyarət elədim. Onda Faris bəyin necə sevindiyinə bir Allah, bir də mən şahidi oldum. Doxsan dörd yaşlı tənha qoca durub qara şkafın enli siyirməsində saxla- dığı həmin evin fotoşəklini tapdı, dönə-dönə öpdü, uşaq kimi kövrəldi. İkimərtəbəli mülkdə iki gürcü, bir erməni ailəsi yaşayırdı. So- ruşdum ki, bilirsiniz bu mülk kimin olub? Cavab verdilər ki, bir tatar generalının. Budəfəki gəlişimdə də dözməyib, yenə həmin evə baş çəkmək istədim. Hansı gözəgörünməz qüvvəsə məni ora çəkirdi. Elə bi- lirdim orda – o mülkdə, qarşısındakı o cənnətəbənzər bağda Azər baycanın bir parçası öz oğlunun həsrətindədir. Üstəlik də Faris bəy danışmışdı ki, qapımızdakı ağacların hamısını atam Qarayazıdan, Salahlıdan gətirmişdi. Atam o ağaclarla həmişə həmsöhbət olardı. Onları sığallaya-sığallaya, hər bir ağacın bo- yunu sevə-sevə böyüdərdi. Uzaq şəhərlərə topoqrafiya çəkiliş- lərinə gedəndə onlara da salam yazırdı. Anama, bizə dönə-dönə tapşırardı ki, ağaclar amanatı, onlara vaxtında su verin, korluq çəkməyə qoymayın. Veriyski körpüsünü keçib balaca dikdirə çıxanda gözlərimə inanmadım. Generalın mülkü yox idi, yer üzündən silinmişdi, sanki heç burda belə şey olmayıbmış. Yalnız sahibsiz bağın ağac- ları qalmışdı. Məni qınamayın, mənə elə gəldi ki, o ağaclar yetim uşaq kimi ağlaşırdılar. Yaxınlaşıb oxşadım onları. Əlimi göv də- lərinə çəkdim. Generalın ruhuna rəhmət oxudum, yaxşı tanıdı- ğım mərhum Faris bəyi yada saldım. Kövrəldim. “Eh, dünya, niyə belə vəfasızsan” – pıçıldadım. Başım üstündə göyə yüksələn ağacların yarpaqları xışıldadı. Küləkmi tərpətdi onları, yoxsa mənim gəlişimə sevinclə pıçıldaşdılar? Deyə bilmərəm, bircə General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 354
şeyi bilirəm ki, canıma od saldı o ağacların qürbətdə yetim qal- mağı...
Xeyli aralıdakı qonşulardan soruşdum ki, bu mülkü niyə uçu rublar? Cavab verdilər ki, guya yanından keçən yolu geniş- ləndirmək istəyiblər, yol-zad da çəkməyiblər. Evi uçurduqlarına da peşman olublar... Beləcə, bir tarixi abidəmiz, tariximiz keçmiş Tiflisdən silinib. Acınacaqlı haldır ki, bu da bizim səlahiyyətli vəzifə adamlarımı- zı narahat etmirdi. O vaxt, 1985-ci ildə ev salamat olanda Bakıda rəsmi idarədə, bir rəsmi vəzifə sahibinə dedim ki, Tbilisidə gene- ralın evi qalır. – Nə demək istəyirsən? – deyib boz-boz üzümə baxdı. – Yaxşı olar, – dedim, – Gürcüstan hökuməti ilə danışıb mülkə bir lövhə vurdurasınız. Axı, o evdə xalqımızın yeganə topoqraf- generalı İbrahim ağa yaşayıb. General İbrahim ağa Vəkilov tarixi şəxsiyyətdir... Məni axıra qədər dinləməyən rəhbər şəxs etinasızlıqla: – Fikirləşirik, – dedi, – indi vaxt yoxdu. Bizim “ağıllı rəhbərimiz” fikirləşməyə vaxt tapana kimi “dəli çayı vurub keçdi”... Həmin il – 1985-ci ilin iyununda Tbilisidə şahidi olduğum bir hadisəyə azərbaycanlı kimi hədsiz sevindim. İndi də unuda bilmirəm. Bir küçədən keçəndə kitab mağazası görüb içəri keç- dim. Satıcı yaraşıqlı cavan bir oğlan idi. Mən rusca soruşdum ki, sizdə tarixi mövzuda yaxşı kitab varmı? Saxlancın varsa, ver, neçəyə desən alaram. Oğlan üzümə baxıb, təmiz Azərbaycan dilində: – Var, – dedi, – buyurun alın, cavan yaşında Gəncədə vəfat etmiş şair Nikoloz Barataşvilinin həyatından sənədli povestdir. Alsanız, peşman olmazsınız. Burda o dövrün Gəncəsi haqqında maraqlı epizodlar var. – Azərbaycanlısanmı? – sevinclə soruşdum. – Yox, – dedi, – gürcüyəm. Meydanda yaşayıram. Bizim Mey- danda yaşayan bütün millətlər Azərbaycan dilində mənim kimi Şəmistan Nəzirli 355
təmiz danışırlar, hələ sizin mahnıları da oxuya bilirəm, hər bazar günü saat ikidə “Muğam saatı”nı səbirsizliklə gözləyirəm. Dünən general İbrahim ağa Vəkilovun mülkünün uçurulma- ğı qanımı qaraltmışdısa, bu gün dilimizə, musiqimizə olan hörmət məni göyün yeddinci qatına qaldırdı. Kitab mağazasın- dan sinədolusu sevinclə çıxdım. UZUN ÖMRÜN SƏHİFƏLƏRİ Qarayazı, Kür qırağı Qarayazı, Ömrə çox da bel bağlama Birdə gördün qara yazı. El bayatısı Məni çox kefsiz və bir az da könülsüz qarşıladı. Əvvəlcə başa düşə bilmədim, bu etinasızlıq mənim gəlişimə görədir, yoxsa qoca xəstəhaldır. Elə-belə, nəzakət xatirinə “keçin əyləşin” – dedi. Bu tənha yaşayan qocanın tərtəmiz geyimindən, ev şərai- tindən hiss etmək olurdu ki, çox səliqəli adamdır. Qoca əvvəl eynəyini çıxartdı, sonra da dizinin üstündəki ki- tabı qatlayıb kənara qoydu. İri şkafın enli siyirməsini çəkib dərindən nəfəs ala-ala, qara məxməri parçaya bükülmüş bağla- manı açdı. Balaca bir şəkil tapıb işığa tərəf tutdu. İri ala gözlərini geniş açıb “budur, atam, – dedi, buyur, bax!” “Atam” deyəndə səsi qırıldı. Bu qocanın bütün varlığını qəribə, təsvirolunmaz bir kövrəklik titrətdi. Udqunub üzünü yana döndərdi. Mən şəkli alıb baxdım. Bu, cavan, çox yaraşıqlı bir zabitin on doqquzuncu əsrin sonlarında çəkilmiş şəkli idi. – Faris baba, – dedim, – bəs sənədləri? Təkcə bu şəkillə nə eləmək olar? Mümkünsə, sənədləri də tapın, birgə baxaq, elə bu- radaca... Heç yerə aparmayacağam. General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 356
O, könülsüz geri döndü, ağır addımlarla yenidən şkafa ya- xınlaşdı. Xeyli əlləşdi. Bayaq oxuduğu kitabı o küncdən bu küncə qoyur, dəftəri açıb baxır, arasından heç nə tapa bilməyib əsə- biləşirdi... Səbrim tükənmişdi, onun əhvalı mənə də təsir etmişdi. Nə- hayət, şkafın tək gözündən götürdüyü qalın bir qovluğu mənə verib titrək, kövrək səslə soruşdu: – Cavan oğlan, sənin nəyinə lazımdı mənim atamın sənədləri? – Faris baba, atanız xalqımızın hərbi topoqrafiya tarixində yeganə general olub. İstəyirəm qəzetdə, jurnalda onun barəsində bir yazı ilə çıxış edim, qoy bugünkü gənclik xalqımızın belə bir şöhrətli generalı olduğunu bilsin. – Mənim atam çoxdan unudulub, – deyə incik halda əlini yellədi. Ani fasilədən sonra əlavə etdi: – Bəlkə, elə belə yaxşıdı. Müsavat generalı kimin nəyinə lazımdır?.. – İndi başa düşdüm ki, qoca məni nəyə görə könülsüz qarşıladı. – Bir vaxt özüm çox çalışdım ki, üzə çıxsın, generallar arasında onun da adı çəkilsin. O da Azərbaycan üçün, xalqı üçün can qoyub, cəbhələrdə vuru- şub, gecəsi-gündüzü topoqrafiya çəkilişlərində keçib. Hələ 1883- cü ildə Rusiya-İran komissiyasının tərkibində Xəzər dənizindən Əfqanıstana qədər olan sərhədlərin dəqiqləşdirilməsində iştirak edib. Belə bir ciddi işi vaxtından əvvəl yerinə yetirən atamın xidməti İran hökumətinin ən yüksək “Şire-Xorşid” ordeninə la- yiq görülüb. O, Krımın, Dağıstanın və bütün Qafqazın topoqra- fik xəritəsini tərtib edib. 1892-ci ildə Türkiyəyə ezam olunan atam Qars vilayətinin rus-türk sərhədlərində topoqrafiya işlərinə rəhbərlik edib. Cənubi Azərbaycanın Təbriz, Xoy, Urmiya və başqa şəhərlərinin də topoqrafik çəkilişinə atam rəhbərlik edib. Hər gələn bir sənədini, şəklini istədi, elə o gedən oldu. – Kövrək- kövrək: – Mən də ki belə, gördüyün kimi, qocaldım, əldən düş- düm. Sənəd, şəkil aparanların da ünvanını, telefonunu itirdim. O, insafsızlar da nə atam haqqında yazdılar, nə də şəklini qaytar- dılar.
Şəmistan Nəzirli 357
– Mən burda baxacam, heç nəyi heç yerə aparan deyiləm. Qeydlərimi də burada eləyəcəm... – Yaxşı, onda aç qovluğu, söhbət eləyək. Əvvəla, de görüm, atamın sorağını sənə kim verib? – zəndlə üzümə baxıb soruşdu. – Bir marşalın “Mənim xatirələrim” adlı yeni kitabı çıxıb. Orda atanız, polkovnik İbrahim ağa Vəkilovun Sərdarabad, Baş Abaran əməliyyatındakı fəaliyyətindən geniş məlumat verir. Qərargah rəisi polkovnik İbrahim ağa Vəkilovun hərbi döyüş- lərdə məharətini marşal bütün ordu heyətinə nümunə göstərir, – dedim.
Üz-gözündən gördüm ki, bu fakt onu hədsiz dərəcədə sevin- dirdi. Məndən qabaq əl uzadıb qovluğu özü açdı. ...1978-ci ilin yazında Faris bəy İbrahim ağa oğlu Vəkilovla tanışlığım belə oldu. Həmin il atası haqqında “Azərbaycan” jur- nalında çıxış etdikdən sonra yenidən onun görüşünə getdim. Faris baba jurnalı aldı, yazını o üz-bu üzə vərəqlədi. Divanda yanaşı əyləşdik. – Oxu, – dedi, – görüm nə yazmısan? Yarıya çatmamış sərlövhəsini bir də soruşdu. – “Qəribə tale”, – dedim və dönüb ona baxdım. Onun ağıllı, iri gözlərində yaş damcıları görüb dayandım. – Daha oxuma, özüm oxuyacam, – deyib buz kimi əlilə bilə- yim dən yapışdı, – atamı yad etdiyiniz üçün hamınıza min nət- daram...
* * * Yol boyu tənha qocanı düşünürdüm. “Mənim bu uzun ömrü- mün qarası ağından çox olub”. Bu sözlər onun dilindən elə belə çıxmamışdı. Sonralar onun həyat tarixçəsi ilə yaxından tanış olanda heyrətə gəldim ki, bütün bu əziyyətlərə necə dözüb? Qəribə burasıdır ki, həmişə başı qovğalarda olan, çox əziyyətlər çəkən bu insanın yaddaşı zərrəcə zəifləməmişdi. Faris bəy nə az-nə çox, ömrünün on səkkiz ilini doğma Azərbaycandan uzaqda, əzab-əziyyətlə Sibir və Karaqanda sür-
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 358
günündə keçirmişdi. Neçə inqilabın, neçə müharibənin sınaqla- rından sayıq çıxmışdı. Çünki amalı düz, əqidəsi pak olmuşdu. Harda, hansı şəraitdə olmasına baxmayaraq, qəlbində bir çırağın işığı yanmışdı. O çırağın da adı Azərbaycan idi. Lakin bir acı ilin sərt küləyi onun üzünü elə qarsımışdı ki, qapısını elə bərk çırp- mışdı ki, o, hələ də özünə gələ bilmirdi. Birinci Dünya müharibəsi başlananda Texnologiya İnstitutu- nun beşinci kurs tələbəsi Faris bəy Vəkilov Petroqradın Putilov zavodundakı top emalatxanasının müdafiəsinə səfərbər olunur. Gənc mühəndisin bu zavoddakı yaxşı fəaliyyəti onu pillə-pillə ucaldır. 1916-cı ildə yaxşı xasiyyətnamə ilə Petroqraddakı məşhur “Feniks” zavodunda baş mühəndis təyin olunur. Bir il sonra okt- yabr tufanları zamanı bu səhmdar idarə öz fəaliyyətini dayandı- rır. Faris bəy Tiflisə – ailəsinin yanına qayıdır. O, bolşevik Əli- heydər Qarayevlə birgə ictimai-siyasi işlə məşğul olur. Onlar Peter burqda fəaliyyət göstərən “Azərbaycan Həmyerliləri Cə- miy yəti”ndə tanış olmuşdular. 1918-1920-ci illərdə Faris bəy Azərbaycan Respublikasının Gürcüstan hökuməti yanında səlahiyyətli nümayəndəsi kimi mühüm vəzifədə çalışır. Azərbaycanda aprel işğalından sonra təqib olunan ziyalılar- dan biri kimi Fransaya mühacirətə gedir. Parisdəki “Reno” zavo- dunda konstruktor işləyir. Beş il Paris şəhərində işləyən Faris bəy Vəkilov mühacirətdə olan həmyerlimiz şərqşünas-alim general-mayor Məmmədsadıq bəy Ağabəyzadə ilə görüşür, texniki biliyini artırır. Lakin Vətən həsrəti, ata məhəbbəti onu Azərbaycana qayıtmağa məcbur edir. “Parisdə müvəqqəti qaldığıma əmin idim, tez-tez Azər- baycanda qalmış atamla əlaqə saxlayırdım. 1925-ci ildə atam ya- zırdı ki, məni Peterburqdan şəxsən tanıyan Azərbaycan Kom- munist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi Əliheydər Qarayev təklif edir ki, Vətənə qayıdım və hadisələr zamanı da-
Şəmistan Nəzirli 359
ğılmış təsərrüfatların bərpa edilməsində iştirak edim. Mən bu təklifdən çox məmnun oldum. Sovet konsulluğundan lazım olan sənədləri aldım və 1926-cı ilin fevral ayında öz həyat yoldaşım ilə birlikdə Bakıya qayıtdım. Əliheydər Qarayev məni səmimi qarşıladı. Mənzil almağa kömək etdi və leytenant Şmidt adına zavoda işə göndərdi”. ...Axşam qonşusu mənə zəng eləyib dedi ki, Faris baba sabah sizi görmək istəyir. Mümkünsə, ona baş çəkin. İşdən bir az tez çıxıb onun yanına gəldim. Biz neçə ilin dostu, hətta deyərdim, qohum kimi görüşdük. – İndi mənim sənə işim düşüb, – dedi. – Xəbərin varmı, ata- mın dayısı oğlu İbrahim ağa Usubov da general olub. Ondan da yazmaq lazımdır. Həmin günü mənə çoxlu şəkil, sənəd göstərdi. Səxavət əli açılan Faris babanın mənə hədiyyə verdiyi şəklin biri 1901-ci ildə Qarsda çəkilib. Burda atası İbrahim ağa Vəkilov topoqrafiya çəkilişi zamanı təsvir olunub. Hər iki şəklin orijinalı indi də məndədir. Anası Yelena Yefimovna Vəkilovanın 1909-cu il mar- tın 2-də böyük rus yazıçısı Lev Tolstoya öz övladlarının islam dinini qəbul etmələrinin mümkünlüyü barədə yazdığı mək- tubdan söhbət açdı. Faris baba bu məktubun fotosurətini və öz əlilə rus dilində yazdığı xatirələrini avtoqrafla mənə verdi. – Oğul, – dedi, – mənim ömrüm qurtarır, səninki isə başlayır, qoy bunlar səndə qalsın. Amma mən tənha qocaya tez-tez baş çək, sənə lazım olan çoxlu materiallar verərəm... General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 360
SÜVARİ GENERAL-MAYOR İBRAHİM AĞA USUBOV Qatar səhər saat doqquzda Gəncəyə çatdı. Bay- raqlar, xalı-xalca… Hər yer camaatla dolu idi. Hərbiyyə naziri Səməd bəy Mehmandarov və müavi- ni general Əli ağa Şıxlinski, Gəncə qubernatorunun müavini Hüseynqulu xan Xoyski və başqalarına “xoş gəldiniz” rəsmi əda edildi. Rəsmi keçid başlandı. Rəsmi keçidi hərbi nazir müavini general Əli ağa Şıxlinski və ərkani hərbi rəisi general Həbib bəy Səlimov idarə edirdilər. Gene- ral İbrahim ağa Usubov komanda verirdi. O, gözəl at üstündə oturub əlində üryan qılınc nərəli bir səda ilə komanda verirdi. 1919-cu il martın 23-də Novruz bayramı münasibəti ilə keçirilən parad-nümayişdən Bu dəfə söhbətimizin əsas mövzusu Faris babanın əmisi İbra- him ağa Usubov oldu. General-mayor İbrahim ağa Usubov 1875- ci il martın altısında Qazax qəzasının Qıraq Salahlı kəndində dünyaya gəlib. Sənədlərdən öyrənirəm ki, generalın atası Musa ağa da rus ordusunun zabiti olub. XIX əsrin əvvəllərində azər- baycanlılardan təşkil olunmuş müsəlman süvari alayında Musa ağa və əmisi Süleyman ağa Usubovlar Qazax süvari dəstəsində mərdliklə vuruşmuşlar. Sonralar Polşa müharibəsində və dağlı- lara qarşı döyüşlərdə nümunəvi xidmətinə görə Musa ağa Molla Yusif oğlu poruçik rütbəsinə qədər yüksəlib. Musa ağa praporşik rütbəsini 1839-cu il iyulun 2-də alıb. 1845- ci il noyabrın 28-dən general-adyutant knyaz Vorontsovun ko-
Şəmistan Nəzirli 361
mandan olduğu Əlahiddə Qafqaz korpusu yanında müsəlman ayında rəis köməkçisi olmuşdur. Həmin ilin dağlılara qarşı döyüşlərdə Darqo kəndi və Gerzer yaşayış məntəqəsi uğrunda gedən döyüşlərdə göstərdiyi qəhrəmanlığa və şücaətə görə üçün- cü dərəcəli “Müqəddəs Stanislav” ordeni ilə təltif olunmuşdur. Musa ağaya 1848-ci il iyulun 9-da podporuçik, 1854-cü il de- kabrın 4-də isə qüsursuz xidmətinə görə poruçik rütbəsi veril- mişdir. 1891-ci il iyulun 22-də istefaya çıxan poruçik Musa ağa Usubova dövlət gümüş pulla ildə 97 manat 50 qəpik pensiya kəsmişdir. Həmin il avqustun 1-də vəfat etdiyinə görə o zabit heyəti siyahısına çıxarılmışdır. Faris baba sənədlərindən birini açır, titrək barmağını üstündə gəzdirə-gəzdirə: – Fikir ver, əmim də Əli ağa Şıxlinski və atam kimi Tiflisdəki kadet korpusunu bitirib, özü də əla qiymətlərlə, – deyir, – 1892-ci ildə İkinci Konstantinovsk hərbi məktəbini bitirir. Bir il sonra unter-zabit rütbəsi alır. 1902-ci ildə ştabs-kapitan rütbəsində əsrimizin əvvəllərində başlayan Rusiya-Yaponiya müharibəsində iştirak edir. Port-Artur döyüşlərində mərdliklə vuruşan əmim “Müqəddəs Vladimir” ordeninin dördüncü dərəcəsilə və “Mü- qəddəs Stanislav” ordenin üçüncü dərəcəsilə (qılınc və bantla birgə) təltif olunur. 1914-cü ilin payızından podpolkovnik rütbəsi alır. Həmyerliləri, artilleriya generalı Əli ağa Şıxlinski və Səməd bəy Mehmandarovla çiyin-çiyinə vuruşan podpolkovnik İbra- him ağa Usubov Birinci Dünya müharibəsində az şücaət göstərmir. Müharibədən sonra Xarkov şəhərində yerləşən 122-ci Tambov süvari alayında hərbi xidmətə başlayır. 1910-cu ildə İb- rahim ağa Usubov Tiflisdə yaşayan qohumu, Zaqafqaziya müfti- si Mirzə Hüseyn əfəndi Qayıbzadənin kiçik qızı Gövhər xanımla ailə həyatı qurur. Onun anası Böyükxanım Nəsib ağa qızı Vəkilova idi. Müsahibimdən soruşdum: – Generalın oğlu, qızı qalırmı? General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 362
– Bu saat hamısını deyəcəyəm, – Faris baba yenidən əl-ayağa düşür. Köhnə cib dəftərçələrinin birini götürüb, o birini qoyur. – İki adamla görüş, söhbət elə. Əmim qızı Nigar xanım Usubova və generalın qardaşı qızı Gövhər xanım Usubova ilə. Elə həmin günü Mirzə Şəfi küçəsinin altı nömrəli mənzilində yaşayan Gövhər xanıma baş çəkdim. General-mayor əmisinin adını eşidən kimi səksən yaşlı qadının da gözlərində, sifətində qəribə bir işıq yandı. Sonra o işıq qəfildən çəkildi və yerində təəccüb qaldı: “Nə əcəb? Haradan yada düşüb”. Gövhər ana əlini dizlərinə vurub yana-yana dedi: – Fələyin gözü tökülsün, bircə əmin oğlu vardı, o da 1940-cı ildə qəflətən vəfat etdi. Yeganə kişi nişanəsi idi əmim ocağının. Atam İsmayılı zorla xatırlayıram, 1910-cu ildə vəfat etdikdən sonra əmim İbrahimin himayəsinə keçdim. O, Xarkovda hərbi qulluqda olsa da doğma kəndi Salahlını unutmurdu. 1914-cü ildə məni Bakıya gətirib Hacı Zeynalabdin Tağıyevin Qız mək- təbinə qəbul etdirdi. 1917-ci ilədək bu məktəbdə oxudum. Əmim bir il sonra Azərbaycan Demokratik Hökumətinin dəvətilə Xar- kovdan Bakıya köçdü. Adətən hərbçi zəhmi ağırdı, deyirlər. Əlbəttə, işdə, qulluqda necə olmağını deyə bilmərəm, amma evdə, ailədə əmim xoşxa- siy yət, həssas qəlbli insan idi. Təhsil və tərbiyə məsələsinə ciddi fikir verərdi. “Gövhər, – deyərdi, – səni atanın arzusu ilə müəl- limliyə qoymuşam. Sənin qarşında mədəni insan yetiş dirmək kimi nəcib bir vəzifə durur. Gərək elə şagird yetişdirəsən ki, onunla həmişə iftixar edə biləsən”. Yadımdadı, general Əli ağa Şıxlinski tez-tez bizə gələrdi, hər iki bacanaq Port-Artur döyüş- lərindən, Birinci Dünya müharibəsindəki fəaliyyətlərindən söh- bət açardılar. İbrahim ağa Usubov görkəmli dövlət xadimi Nəriman Nəri- manovla, Əliheydər Qarayevlə, Mixail Frunze və başqaları ilə yaxın idi. 1915-ci il avqustun birində döyüş meydanlarında gös- tə rdiyi şücaətə görə ona polkovnik rütbəsi verilmişdi.
Şəmistan Nəzirli 363
Bu müharibədə onun göstərdiyi şücaət haqqında “Kaspi” qəzetinin 26 fevral 1916-cı il sayında Ceyhun Hacıbəyli yazır: “Yüz iyirmi ikinci Tambov süvari alayının zabiti, üçüncü dərəcəli “Müqəddəs Vladimir” (1916-cı ildə), ikinci dərəcəli “Müqəddəs Stanislav”, ikinci dərəcəli “Müqəddəs Anna” ordenli, kavaler İb- rahim ağa Usubov bu alaya təyin olunandan sonra polkovnik rütbəsi almışdır. 1914-cü il oktyabrın on dördündə Mizines kəndi ətrafındakı yüksəkliyə hücum zamanı İbrahim ağa batalyona ko- mandirlik edərkən düşməni iki cərgə səngərdən vurub çıxarmış və üç gün bu yüksəkliyi avstriyalıların əks hücumlarından qoru- yub saxlamışdır”. Polkovnik İbrahim ağa Usubov artilleriyası ilə öz alayına himayədarlıq etmiş və Peremışl qalasından düşməni vurub çı- xarmışdır. Bu döyüşlərdə göstərdiyi igidliyə görə 1915-ci il apre- lin 19-da “Müqəddəs Georgi” ordeninin dördüncü dərəcəsi ilə təltif olunmuşdur. 1917-ci il iyulun birində 133-cü süvari diviziyasında briqada komandiri təyin olunan İbrahim ağa Usubova general-mayor rütbəsi verilmişdir. 1918-ci ilin may ayında İbrahim ağa Usubovu milli Azərbaycan diviziyasında işləmək üçün dəvət etdilər. O, Əli ağa Şıxlinski, Səməd bəy Mehmandarov, Əbdülhəmid bəy Qaytabaşı, Cavad bəy Şıxlinski və başqa hərbçilərlə birgə Azərbaycan Demokratik hökumətinin Milli Ordusunun təşkilinə başladı. On səkkizinci ilin aprelində Gəncədə praporşik məktəbi açdılar. Burada azər- baycanlı gənclər təhsil alırdılar. Bir il sonra həmin məktəb Bakı- ya köçürüldü və Azərbaycan Hərbiyyə məktəbi adlandırıldı.
Milli hökumət İbrahim ağanı on doqquzuncu ildə Azərbaycan ordusu üçün hərbi ləvazimat və hərbi geyim alıb gətirmək məqsədilə İtaliyaya ezam etmişdi. İbrahim ağa Usubovun xarici ölkəyə ezam olunması təsadüfi deyildi. O, fransız, ingilis, alman
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 364
və polyak dillərini mükəmməl bilirdi. Respublika Mərkəzi Dövlət Arxivində saxlanan bir sənəd Müsavat dövlətinin İtaliya- dakı nümayəndəsinin Müsavat ordusuna geyim və təchizat əşyaları almaq üçün hərbi nazirliklə danışıqları barəsində teleq- ram bunu təsdiq edir.
– Əmim çox zarafatcıl idi, – deyən Gövhər xanım söhbətini davam etdirir. – Bir dəfə süfrə başında olan bir əhvalat yadıma düşdü. İbrahim əmim köksünü ötürüb: – Of, – dedi, – balalarım, kaş hər şeydə: ağılda, kamalda, şöh- rətdə özümə oxşasınlar. Amma bircə şeydə mənə yox, dayılarına oxşasalar yaxşıdı. Həyat yoldaşı – bibim tez üstünə düşdü. – De görüm, o nədi elə? Əmim bığaltı gülümsünüb: – Boyumu deyirəm, – dedi, – bircə boy-buxundan kəm-kəsrim var.
Əmim orta boylu idi. Ona işarə vururdu. Əlağa Şıxlinski də buna zarafatla cavab verdi. – Eybi yoxdu, – dedi, – İbrahim, qəm eləmə, o da igidə bir yara şıqdır. – Gövhər xanım, general əminizin son taleyi necə olub?
Şəmistan Nəzirli 365
– İyirminci ilin aprelində XI Ordu gəldi. Əli ağa Şıxlinski, İb- rahim ağa Vəkilov, Səməd bəy Mehmandarov, Firidun bəy Vəzirov, əmim və bütün azərbaycanlı hərbçilərə, generallara ilk günlər toxunmadılar. Xüsusi əmr verdilər ki, poqonlarınızı çıxa- rın, indi Qızıl Orduda xidmət edəcəksiniz. Onlar da dinib-danış- madılar. Dedilər, təki xalqa toxunmasınlar, biz də xalqa xidmət edərik. Səhv etmirəmsə, hətta, onlara əmək haqqı da təyin etmiş- dilər. Əmimə vəsiqə də vermişdilər ki, o, diviziya komandiri kimi xidmət edir. Yadımdadır, iyul ayının ilk günləri idi. Evi miz- də Qazaxdan gələn qonaq da vardı. Əli ağa əmim, İbrahim da- yım da (general İbrahim ağa Vəkilov – Ş.N.) bizə gəlmişdi. Hamı kəndi, qohumları, uşaqlıq dostlarını soruşur, deyib-gülür dülər. O vaxt bütün hərbçilər indiki İstiqlal küçəsindəki beş nömrəli evdə yaşayırdılar. Gecə on ikiyə işləyəndə hər kəs öz evinə getdi. Yenicə yatmağa hazırlaşırdıq ki, küçədə bir yük maşını dayandı. Maşından tökülən əsgərlər qaça-qaça bloklara doldular. Tüfəng- lərin qundağı ilə qapıları döyüb içəri soxuldular. Əsgərlər içəri girən kimi əmimi əhatəyə aldılar. Mən əmimə tərəf atılıb zorla əlindən yapışıb ağladım. Əsgərlər ev əşyalarını siyahıya aldılar. Əmimin orden-medallarını və özünü də apardılar. O gecə azər- baycanlı generalları – Əli ağa Şıxlinskini, Səməd bəy Mehman- darovu, Murad Gəray bəy Tlexası, Firidun bəy Vəzirovu, gene- ral-qubernator Nərimanbəyovu, polkovnik Rüstəm ağa Şıxlins- kini, kapitan Bahadır bəy Vəkilovu, əmim İbrahim ağa Usubovu – hamısını yük maşınına doldurub apardılar. Dallarınca çox gedib-gəldik, bir xəbər öyrənə bilmədik. Onları həbs etdirən İlya adlı hərbçi idi. O, yarı erməni, yarı yəhudi idi. Əmimi, on iki
Əli ağa Şıxlinski və Səməd bəy Mehmandarov isə ayrı kame- rada olublar. Xoşbəxtlikdən, onların Nəriman Nərimanova
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 366
göndərdikləri məktub çatıb və onlar xilas olublar. Orduya soxu- lan terrorçu-daşnaklardan ehtiyat edən Nərimanov ona görə də 1920-ci il avqustun 1-də Əli ağa Şıxlinskini və Səməd bəy Meh- mandarovu Moskvaya göndərdi. General İbrahim ağa Usubovdan çox az nişanə qalıb. Bir neçə şəkil, bir də qızı – Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının müəl- limi, Əməkdar incəsənət xadimi, professor Nigar xanım Usubo- va… Mübarizələrdə keçən ömrün anları indi saralıb-soldurdu- ğunu çox az şəkil və sənədlərlə yaşayır. General-mayor İbrahim ağa Usubovun qızı Nigar xanım atasından fəxrlə söhbət açır: – Əli ağa əmim deyirdi ki, atan İbrahimin hərbçi istedadı Bi- rinci Dünya müharibəsi dövründə özünü parlaq şəkildə göstərdi. Döyüş zamanı çevikliyi, piyada qoşunlardan məharətlə istifadə etməsi, xüsusilə əsgərlərlə səmimi rəftarı İbrahimi rus ordusun- da mahir bir sərkərdə kimi tanıtdı. Əli ağa əmim bir də danışırdı ki, M.V.Frunze atanı yaxşı bir insan kimi tanıyırdı. Birinci Dünya müharibəsindəki fəaliyyətini, hərbi sənətkarlığını çox yüksək qiymətləndirirdi. Mən Xarkovda anadan olmuşam. Uşaq olsam da, bəzi əhva- lat ları yaxşı xatırlayıram. Yadımdadır, nə münasibətləsə evi- mizdə qonaqlıq vardı, məclisdə yüksək rütbəli zabitlərlə yanaşı sıravi əsgərlər də iştirak edirdi. Əsgərlərdən biri atam haqqında dedi: – Baxmayaraq ki, o, rus deyil, azərbaycanlıdır, ancaq bizim üçün doğma atadan da yaxındır. Atam həqiqətən də əsgərlərlə zabit arasında sərt sədd çək mə- yən adam idi. Əsgərin bütün hüquqlarını əlindən alan zabitlərlə o, heç vaxt razılaşmazdı. Məhz bu keyfiyyətlərinə görə onu əsgərlər ata kimi sevir, hörmət edirdilər. …Faris baba ilə görüşlərimin birində gördüm ki, o, lüğətlə bir Azərbaycan yazıçısının romanını oxuyur. – Faris baba, – dedim, – indən belə dil öyrənmək gec deyilmi? – Öyrənirəm ki, İbrahim əmim kimi dünənə sabah deməyim. – O nə deməkdir?
Şəmistan Nəzirli 367
– Bu saat danışacam, – deyib qoca iri gözlərilə gülümsündü. – Xatirimdədir, 1914-cü ilin yazında atam məni də götürüb kəndimiz Salahlıya gətirmişdi. Hələ müharibə başlamamışdı. Atam doğma kəndinə getməyi, qohumlara baş çəkməyi çox se- virdi. Ali rütbədə, yüksək bir yerdə işləməyinə baxmayaraq, ildə bir neçə dəfə kəndə gedərdi. “Bu kənd, – deyirdi, – oğul, harda olsam mənimlədi, adam nə qədər böyük şəhərlərdə, uzaq ellərdə olsa da doğmasını, anadan süd əmdiyi yeri unuda bilmir. Buna haqqı da yoxdur”. Atam eşidir ki, İbrahim ağa Usubov da ailəsi ilə kəndə gəlib. Abdulla əmimlə onun görüşünə gedirlər. Abdulla əmim İbrahim əmimdən soruşur ki, nə vaxt gəlmisən? İbrahim əmim cavab verir ki, “sabah”. Atam təəccüb edir ki, bu nə danışıqdır. Abdulla əmim işin nə yerdə olduğunu başa düşür. Gülə-gülə deyir: – İbrahim, əgər sabah gəlmisənsə, yəqin ki, dünən də qayıdıb gedəcəksən. – Qoca əhvalatı danışıb kədərlə gülümsündü. – İb- rahim əmim, – dedi, – uzun müddət Rusiyada qulluq etdiyindən Azərbaycan dilini bir az yadırğamışdı. Məni də tale ölkədən- ölkəyə, şəhərdən-şəhərə atıb. Fransız, ingilis və bir neçə dildə sərbəst danışıb yaza bilirəm. Amma hiss edirəm ki, o qədər yad- larla oturub-durmuşam ki, doğmamı unutmaq ərəfəsindəyəm. Faris baba çoxillik ömründə bitib-tükənməyən hadisələrin, əhvalatların şahidi olmuşdu. Heyf ki, bu səmimi, mehriban qoca ilə görüşüm onun həyatının son günlərinə təsadüf etdi. O, bizim işıqlı dünyamızdan ömrünün doxsan dördüncü ilində köçdü. Minillik ədəbiyyata, mədəniyyətə malik xalqımızın minillik də qəhrəmanlıq tarixi var. İgid Cavanşirin, əyilməz Babəkin, köhlən at belində yadellilərə qarşı vuruşan Koroğlunun, Nəbinin adı həm öz xalqımızın, həm də bütün bəşər tarixinin səhifələrində yaşayır. Onların hər biri öz doğma torpağını, öz yurdunu, öz xal- qının əsrlərdən bəri yaratdığı mədəniyyəti qəsbkarlardan mərd- liklə müdafiə ediblər.
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 368
Hər əsr tarixə öz qəhrəmanlarını verib, hər igid özünün şücaəti ilə gələcək nəslə örnək olub. Zaman keçib, illər ötsə də, onlar yenə unudulmur, tarixin əbədi yaddaşında, sənədlərdə həmişə yaşar qalırlar. İnanırıq ki, hərbi qüdrət tariximizin səhifələrində general- mayor İbrahim ağa Usubov da beləcə yaşayacaqdır. Yüklə 2,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|