ŞƏMİstan nəZİRLİ general əLİ AĞA Şixlinski VƏ Sİlahdaşlari hərb tariXİNDƏn araşdirmalar

YARALI SÖHBƏT

Bizim işimiz müqəddəs, haqq işidir, bizim ölməyi-

mizlə o məhv olmayacaq. – Qalibiyyət yolunda bi-

zim  qanımız  hələ  çox  töküləcək,  ancaq  göstərilən 

fədakarlıqla, verilən qurbanlarla böyük ideyalar qa-

lib gəlir. Biz ölməklə, al-qanımıza boyanmış azadlıq 

və bərabərlik bayrağını intiqam və qalibiyyət irsini 

gələcək nəsillərə qoyub gedirik.

Spartak

Topoqraf-general  İbrahim  ağa  Vəkilovun  qəribə  taleyi  ilə 

bağlı axtarışlar aparıb mətbuatda çıxış etdikdən sonra onun dox-

san iki yaşlı oğlu Faris baba ilə dostluğumuz başlandı. Bir neçə 

dəfə görüşdükdən sonra qoca mənə etibar edib öz həyat yolun-

dan, general-mayor İbrahim ağa Usubovdan danışdı. Hər dəfə 

görüşəndə günahsız olaraq həbs edilib, əvvəl Mordaviyada, son-

ra Karaqandada on səkkiz il çəkdiyi əziyyətlərdən, iztirablardan 

yana-yana, bir-birindən dəhşətli əhvalatlar söyləyirdi.

Eşitmişdim ki, Faris babanın kiçik qardaşı polkovnik Qalib 

bəy Vəkilovun 1918-ci ildə yaranan Milli Orduda böyük xidmət-

ləri olub. Onu da otuz yeddidə həbs ediblər. Arabir qardaşı haq-

qında soruşurdum. Hər dəfə də o, söhbətin yönünü dəyişir və bu 

barədə  danışmaq  istəmirdi.  Yüzü  haqlayıb,  uşaq  kimi  kövrək 

olan qocanın qəlbinə dəyməyə qıymırdım. Bir dəfə söhbəti Çin-

giz  İldırımdan  saldım.  Bilirdim  ki,  Çingiz  İldırımla  Qalib  bəy 

dost  olublar.  Qoca  məcbur  olub  ötəri  əhvalat  danışdı.  Mən  əl 

Şəmistan Nəzirli

369

çəkməyib:  –  Qalib  bəy  niyə  tutulub?  –  soruşanda  qoca  qəmli-

qəmli üzümə baxıb xeyli dinmədi. Bu an divardakı qədim saatın 

səsi bizi diksindirdi. Hər ikimiz dönüb ona baxdıq. Əqrəblər düz 

on birin üstündə dayanmışdı. Bu gün Faris baba ilə söhbətimiz 

həmişəkindən daha çox olmuşdu. Həqiqətən onu bərk yormuş-

dum. Durub getmək istəyəndə qoca əlimdən yapışıb:

– Bərk yorulmuşam, – dedi. – Qoy qardaşım Qalib bəy haq-

qında söhbət sonraya qalsın, onun faciəsi çox uzundur. Bu, illərlə 

ürəyimdə gəzdirdiyim yaralı bir söhbətdir. 

Yazıq görkəm alan qoca üzrxahlıq elədi:

 – İncimə, gələn şənbə-bazar gözləyəcəyəm...

Təəssüf ki, Faris baba mənə görüşmək üçün vəd etdiyi bazar 

gününə kimi yaşamadı...

Sonralar Qalib bəy Vəkilovun doğma qızı Leyla xanımla bir 

neçə dəfə görüşdüm. Pedaqoji elmlər doktoru, professor Leyla 

xanım Vəkilova M.F.Axundov adına Rus Dili və Ədəbiyyatı İns-

titutunda işləyirdi. 

General Əli ağa Şıxlinskinin onlarda saxlanan nadir şəkillə-

rinin üzünü çıxartdıranda, general babası İbrahim ağa Vəkilov 

haqqında  veriliş  hazırlayanda  arabir  atası  haqqında  da  soruş-

dum. O da əmisi kimi suallarıma çox qısa cavab verir və nədənsə, 

bu mövzunun üstündən sükutla keçirdi.

“...Bu gün bütün bunlar qəribə görünür, ancaq o illər repressi-

ya olunanların, hətta uşaqları da bəzən öz ata-analarının gü-

nahkar olmasına inanır və açıq-aşkar onlardan üz çevirirdilər. 

Bu, nə ilə əlaqədar idi? Qorxaqlıqla, yoxsa öz şəxsi həyatını qo-

rumaqla? Bu da vardı, amma əsas səbəb yalnız kor-koranə, fa-

natik inam idi”.

Professor Nikolay Truşenkonun bu sətirlərini “Smena” jur-

nalında  (1988,  №9)  oxuyanda  dərhal  Leyla  xanımı  xatırladım. 

Susmağının səbəbini sanki bu sətirlərdə tapmışdım. Elə ki, atası 

haqda danışmağa başladı, bir daha gördüm ki, Leyla xanımdan 

qorxu hissi, doğrudan da, çox uzaqdır. Zarafat deyildi, doğma 

atadan  danışmaq,  yazmaq  əlli  ildən  çox  idi  yasaq  edilmişdi. 

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

370

O,  heç  vaxt  “xalq  düşməni”  atasından  üz  döndərməmişdi.  Nə 

kor-koranə,  fanatikcəsinə  “ellər  atası  Stalinə”,  nə  də  cəllad 

M.C.Bağırova  özünün  pənahı  kimi  pərəstiş  edə  bilməmişdi. 

O illərdə incidilmiş əlli bir min “gözükölgəli” azərbaycanlı ailə-

sindən biri kimi dərdini ürəyində çəkmişdi və bəlkə də Leyla xa-

nımın ağlına gəlməzdi ki, vaxt gələcək, aşkarlığın, demokratiya-

nın işığında hər şey açıq-aydın etiraf ediləcək. Bütün gümanlar, 

şübhələr ürəklərdən silinib atılacaq, haqq-nahaq öz yerini tapa-

caq.

– Təəssüf ki, mən atamı babam İbrahim ağadan daha az gör-

müşəm, – Leyla xanım söhbətinə general babasından başlayır. – 

İlk dəfə atam Qalib bəy həbs ediləndə mənim cəmisi altı yaşım 

vardı. İkinci dəfə isə on üç yaşında idim. Ona görə də atam haq-

qında anamın söhbətlərindən yadımda qalanlar çoxdur.

–  Bəs  general  babanız  İbrahim  ağa  Vəkilov  atanız  həbs 

ediləndə sizə onun haqqında heç nə danışmayıb?

– Yox. Babam heç vaxt oğlunun günahsız həbs olunması haq-

qında  söhbət  salmazdı.  Sonralar  mənə  məlum  oldu  ki,  babam 

atamın  tutulmasını  ürəyində  sağalmaz  yara  kimi  gəzdirirmiş. 

Mənim kimi körpə qız uşağına xalqının, Vətəninin rifahı üçün 

çalışan atamın xidmətlərini və onun günahsızlığını başa salmaq 

iqtidarında deyilmiş. Atam tutulandan sonra babamın qəddinin 

əyilməyini indi də gözüm önünə gətirəndə kövrəlirəm. Babam o 

ağır illərdə qanadları qırılmış quş kimi gəzirdi.

General-topoqraf İbrahim ağa Vəkilovun ailəsində üç övlad 

böyüyürdü.  1866-cı  il  iyunun  20-də  tale  bu  ailəyə  yeganə  qız 

payı – Rəna xanımı bəxş etmişdi. Xoşbəxt ailənin bircə nigaran-

çılığı vardı: ata müsəlman, ana isə xristian dininə mənsubdur. 

Bəs  övladları  hansı  məzhəbə  qulluq  etməlidir?  –  sualı  ailəni 

keçilməz sədd, dibigörünməz qaranlıq qarşısında qoymuşdu.

Qleb sənətində atanın yolunu seçdi. O, hərbçi olmaq məqsədi 

ilə  Tiflis  kadet  korpusunu  müvəffəqiyyətlə  bitirib  Xarkovdakı 

üçüncü Aleksandr adına Ali Hərbi-Texniki İnstituta qəbul olun-

du. İkinci kursdan sonra Qleb Vəkilov könüllü olaraq həmin ins-

Şəmistan Nəzirli

371

titutu tərk etdi. Sonralar Moskvadakı Alekseev Hərbi Məktəbində 

təhsilini davam etdirdi.

Əsrin  əvvəllərində  fəhlə  sinfi  ayağa  qalxıb  mütləqiyyətin 

rədd olunmasını tələb edirdi. Qanlı bazar hadisələrindən hiddət-

lənən xalq hərəkatı coşmuşdu. İmperiyanın hər yerində çarizmin 

qanlı  cinayəti  nifrətlə  qarşılandı.  Belə  təlatümlü,  qarışıq  bir 

dövrdə ananın da, atanın da əzabı onlara dinclik vermirdi. Peter-

burqda  təhsil  alan  böyük  oğlu  Borisi,  Moskvada  yunker  mək-

təbində oxuyan Qlebi də bir sual düşündürdü. Mən kiməm, han-

sı millətə məxsusam? Bu izahedilməz sual qarşısında qalan hər 

iki qardaş tez-tez ata-anaya müraciət edirdilər.

Faris bəy Vəkilovun söhbətindən: – Mənim on doqquz yaşım 

tamam oldu. Dərs məşğələləri ilə bərabər Məhəmmədin dininə 

keçmək fikri də məni tərk etmirdi. 1904-1905-ci illərdəki şərait 

bu niyyətimin həyata keçməsinə kömək etməli idi. Bədniyyətli 

Rusiya-Yaponiya  müharibəsi,  xalq  kütlələri  arasındakı  inqilabi 

əhvali-ruhiyyə  çar  hökumətini  bəzi  liberal  qərarlar  verməyə 

məcbur etdi.

1904-cü ildə “Din azadlığı haqqında manifest” nəşr olundu. 

Orada hər hansı bir səbəbdən öz ata-baba dinindən dönmüşlərə 

yenidən o dinə qayıtmalarına icazə verilirdi. Adama elə gəlirdi 

ki, müvafiq ərizə vermək kifayətdir ki, bununla da məsələ həll 

olunsun. Təcrübəli adamlar, o cümlədən mənim valideynlərim 

Peterburqa  gəlişimin  birinci  ilində  pravoslav  dininin  müdafiə-

çilərinin bilavasitə yaxınlığında bu məsələni qaldırmağı məsləhət 

görmədilər. Anamın Lev Tolstoya məktubunda da bu ehtiyat öz 

əksini tapmışdı. Xoşagəlməz hadisələrdən yaxa qurtarmaq məq-

sədilə mənim niyyətimin həyata keçirilməsini bir qədər ləngitməli 

olduq.

Ona  görə  də  çıxılmaz  vəziyyətdə  qalan  anam  Yelena  Yefi-

movna Vəkilova 1909-cu il martın 2-də yazıçı Lev Nikolayeviç 

Tolstoya məktubla müraciət etməli olub.

1910-cu ildə yunker Qalib bəy Vəkilov Moskvadakı Alekse-

yev hərbi-texniki məktəbini bitirib xidmətə başladı. Birinci Dün-

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

372

ya müharibəsi başlananda o, Qərb cəbhəsindəki mühəndis ala-

yında döyüşürdü. Molodeçnıy şəhəri uğrunda gedən döyüşlərdə 

göstərdiyi qəhrəmanlığa görə podpolkovnik Qalib bəy Vəkilov 

ikinci dərəcəli “Müqəddəs Georgi” xaç ordeni ilə təltif olundu. 

Hərbi-texniki  mütəxəssis  kimi  Qalib  bəy  Vəkilovun  ən  başlıca 

vəzifəsi düşmənin qəfil hücum edəcəyi bərə və keçidlərin möh-

kəm qurulması, səngərlərdə piyada və tank əleyhinə mərmilərin 

dəqiq yerləşdirilməsi idi.

Leyla  xanımın  stolun  üstünə  qoyduğu  müxtəlif  sənəd  və 

fotoşəkillərin hamısı inqilabdan əvvələ məxsusdur. Onların ara-

sında çox da qalın olmayan bir kitab var. Bu, məşhur ədəbiyyat-

şünas Firidun bəy Köçərlinin ilk “Azərbaycan tatarlarının ədəbiy-

yatı” kitabıdır. Onu müəllif 22 oktyabr 1903-cü ildə avtoqrafla 

Leyla xanımın general babasına hədiyyə verib. “Hörmətli İbrahim 

ağa Vəkilova böyük məhəbbət nişanəsi ilə Firidun bəy Köçərlidən. Qori 

şəhəri”. 

Şəkillərdən  ikisi  daha  maraqlıdır.  Onlar  general-leytenant 

Əli ağa Şıxlinskiyə məxsusdur. İndiyədək heç kəsə məlum olma-

yan və heç yerdə dərc edilməyən bu şəkillər 1915-ci ilə aiddir. Bir 

qrup  zabit  və  üç  nəfər  şəfqət  bacısı  ilə  birgə  Əli  ağa  Şıxlinski 

həyat yoldaşı Nigar xanımla birgə dayanıb.

– Nigar xanımla yanaşı əyləşən anam Aleksandra İvanovna 

Vəkilovadır. Anam da atam Qaliblə birgə Birinci Dünya müha-

ribəsi  illərində  döyüşən  orduda  xidmət  edib.  Anamın  rütbəsi 

leytenant olub. O da Nigar xanım kimi hərbi səhra hospitalında 

şəfqət  bacısı  işləyib.  Oktyabr  inqilabı  başlananda  onlar  Minsk 

ətrafındakı cəbhədə olublar. Atam üç ay ordu sıralarında koman-

dir kimi xidmət etdikdən sonra komandanlıq onu qulluğunu da-

vam etdirmək üçün Bakıya ezam edir. O, yeni yaranan Azərbay-

can  Milli  Ordusunda  hərbi-mühəndislər  idarəsinin  rəisi  təyin 

olunur. Podpolkovnik rütbəsində Azərbaycan ordusunun süqu-

tuna qədər işləyir. Sonra atam XI Ordunun Ənzəli şəhərin dəki 

mühəndis  qoşunları  hissəsinin  rəisi  vəzifəsində  qulluq  edir. 

Anam da bu yürüşdə atamla birgə olub. Atam bu yürüşdə ağır 

xəstələnib. O, malta qızdırmasına tutulub. Xəstəliyinə baxmaya-

Şəmistan Nəzirli

373

raq,  1922-ci  ildə  yenidən  Azərbaycan  Baş  Hərbi  Mühəndislər 

İdarəsinin rəisi vəzifəsində işə başlayıb. Sonra Zaqafqaziya Qızıl 

Ordu Hərbi İnqilab Şurasının Hərbi Sənaye Komitəsinin direkto-

ru olub. Bu vəzifədə beş il işləyib.

– Leyla xanım, bayaq dediniz ki, atanız iki dəfə həbs edilib. 

otuz yeddinci ildən əvvəl nə vaxt həbs olunmuşdu?

– Atam ilk dəfə 1931-ci ildə həbs edilib. O, inşaatçı-mühəndis 

sifətilə  Belomor-Baltik  kanalının  tikintisində  dustaq  kimi 

işləmişdi. 1933-cü ildə o, həbsxanadan gəldi. Qocalıb əldən düş-

müş, xəstəhal atamın saçı tamam ağarmış və dinib-danışmaz ol-

muşdu. O, tək bircə dəfə mənimlə həbs olunması haqqında söh-

bət edəndə dedi: “Kim mənim haqqımda sənə nə deyir desin, 

bilmirəm. Bircə onu yadında saxla ki, mən nə Vətənimin, nə xal-

qımın qarşısında, nə sənin, nə ananın, nə də heç kəsin qarşısında 

günahkar deyiləm”. 

Belemor-Baltik  kanalı  tikintisindən  qayıdandan  sonra  atam 

Bakıda məişət-tikinti trestində direktor müavini işlədi.

Yadımdadır,  çox  tez-tez  xəstələnirdi.  Semaşko  adına  xəstə-

xanada, dəmiryolu xəstəxanasında, sonra da Bayıldakı xəstəxana-

da  müalicə  olunurdu.  Onu  operasiya  elədilər.  Anamla  yanına 

çox çətinliklə gedib-gəlirdik. Bir xeyli sonra atamın səhhəti yax-

şılaşdı. Ailəmizin  güzəranı  da  pis  deyildi.  O,  işini  dəyişmişdi. 

İndi Kür üstündəki Bankə qəsəbəsində işləyirdi. Sən demə, ən 

dəhşətlisi geridə imiş. Otuz yeddinci il gəlib çatdı. Laxa ağzını 

açan  bu  dəhşətli  qara  il  yüzlərcə  saf  Azərbaycan  ziyalısı  ilə 

birlikdə atamı da uddu...

1956-cı  ildə  atamın  günahsız  məhv  edilməsi  haqqında  iki 

bəraət məktubu aldım. Biri 1931-ci ilə görə, biri də 1937-yə görə. 

Sonuncuda  yazılmışdı  ki,  polkovnik  Qalib  Vəkilov  19  dekabr 

1937-ci ildə həlak olub. Anamla mən isə otuz yeddinci ildən əlli 

altıya qədər onu həbsxanalarda axtarırdıq.

Leyla  xanım  Vəkilovanın  stolunun  üstündə  daha  bir  tarixi 

şəkil var: süfrə arxasında altı nəfər işləyib. Ovdan qayıdıb nahar 

edirlər. Məşhur sovet sərkərdəsi Mixail Frunze sol əli çənəsində 

dərin düşüncələrə dalıb. Onun sağ yanında dayanmış Əliheydər 

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

374

Qarayevlə Qalib bəy Vəkilov da fikirlidirlər. Təkcə diviziya ko-

mandiri Məmməd Veysov məşğuldur. O, əlindəki çəngəl-bıçaqla 

qarşısındakı  qabda  nəyisə  doğrayır.  Qalan  iki  nəfərin  kimliyi 

məlum deyil. Leyla xanım deyir ki, bu şəkil 1925-ci ilin qışında 

M.V.Frunze  ikinci  dəfə Azərbaycana  gələndə  Xaçmaz  rayonu-

nun  ərazisindəki  keçmiş  Neruçev  (indiki  1  №-li  sovxoz)  mali-

kanəsində çəkilib. 

Altı ay keçməmiş bu sıradan biri – M.Frunze qəfil vəfat etdi. 

Əliheydər Qarayev, Qalib bəy Vəkilov otuz yeddinin qurbanı ol-

dular. Məmməd Veysov isə doqquz illik həbs cəzası çəkib vətənə 

qayıtdı. 1957-ci ildə vəfat etdi.

– Leyla xanım. atanızın dostlarından kimləri xatırlayırsınız?

– Hələ uşaq idim, yadıma gəlir ki, M.V.Frunze, Əli ağa Şıx-

linski,  Serqo  Orconikidze  və  ən  çox  Çingiz  İldırım  qonağımız 

olardı. Çingiz İldırım mənim üçün “Çi dayı” idi.

Onun ailəsi yox idi. Vaxtının çoxunu atamla bizdə keçirərdi. 

“Çi dayı” uşaqlara xüsusi məhəbbət və hörmətlə yanaşardı.

Onun danışdığı yarımfantastik hekayətlər də yaxşı yadımda-

dır. O, nəql edərdi ki, bir dəfə qatar gedə-gedə atılıb ona min-

dim, ordan da hoppanıb uçan təyyarənin üstünə qondum, bun-

ları danışır, özü də mənimlə birgə gah təəccüblənər, gah da uğu-

nub gedərdi.

O  danışırdı  ki,  yadıma  gəlir  bir  dəfə  Lənkəran  tərəfdə  ov 

eləyəndə qamışlıqdan qəfil çıxan atanı qaban zənn edib, az qala 

qanına  qəltan  eləmişdim.  “Çi  dayı”  hər  gəlişində  mənə  rəngli 

uşaq  kitabları  gətirərdi.  Bir  dəfə  ağacdan  yonulmuş  qaban 

heykəli gətirdi. Pəncəsində anama avtoqraf yazdırmışdı.

Həmin heykəl – qaban budur. İndi də saxlayıram.

Atamın yazı stolunun üstündə “Çi dayı”nın Qırmızı Bayraq 

ordeni alandan sonra çəkilmiş fotoşəkli qoyulmuşdu. Onu Çin-

giz əmi avtoqrafla atama bağışlamışdı.

Birdən-birə “Çi dayı” yoxa çıxdı. Bir müddət bizə gəlmədi. 

Hər dəfə mən atamdan soruşanda ki, “Çi dayı” niyə bizə gəlmir, 

onlar  susardılar.  Mənim  sualım  cavabsız  qalardı.  Xeyli  sonra 

mən başa düşdüm ki, o qara illərin qorxunc əli onun da yaxasın-

Şəmistan Nəzirli

375

dan yapışıb. Çingiz İldırım cəllad Bağırovdan yaxasını qurtar-

maq üçün əvvəl Maqnitoqorsk, 1934-də isə Krivoy Roqa gedir. 

Amma cəllad Bağırov orda da onu axtarıb tapdırır və güllələtdirir.

Leyla xanım stolun üstündəki şəkli götürüb kədərli səslə:

– “Çi dayı”nın atama bağışladığı bu şəkil qeyri-adi bir təsadüf 

nəticəsində bizdə qalıb,  – deyir. Atam həbs olunanda onun ki-

tabları, bağışlanmış şəxsi silahı, sənədləri hamısı müsadirə olun-

du. “Çi dayı”nın bu şəkli isə sonralar lazımsız bir kitabın arasın-

dan  çıxdı.  Atam  Çingiz  İldırımdan  sonra  həbs  olunacağını 

gözləyirdi. O, hətta, “Çi dayı”nın həbs olunmasını eşidəndə ana-

ma deyib ki, indi növbə mənimdir.

Görünür, atam bilə-bilə “Çi dayı”nın şəklini lazımsız kitabın 

arasına qoyub ki, ələ düşməsin. 

Çingiz İldırıma bəraət veriləndən sonra bu nadir şəkil o gözəl 

insandan demək olar ki, yeganə yadigar idi. Bizim muzeylər bu 

şəklin surətini çıxartdılar. Adını daşıyan Politexnik İnstitutu qar-

şısındakı büst də bu şəkil əsasında qoyuldu.

İndi hər dəfə yolum Nərimanov prospektinə düşəndə o büst 

qarşısında istər-istəməz baş əyir, sanki canlı “Çi dayı”yla salam-

laşıram.

ƏZABKEŞ İNSANIN XATİRƏLƏRİ

Xatirə tarix elmi kimidir. Belə halda gərək hər şeyi 

olduğu kimi nağıl edəsən, artırıb-əskiltməyəsən. Düz-

gün  xatirə  yazmaq  üçün  gündəliyin  əhəmiyyəti  bö-

yükdür. Çox təəssüf ki, bu gözəl mədəni adət bizdə az 

qala tamamilə unudulmuşdur.

Məmmədcəfər Cəfərov,

akademik

Sovetlər dövründə hər adam xatirə yazmağa, gündəlik tut-

mağa  cəsarət  eləmirdi.  Çünki  xatirəni  dövlət  xadimi,  müdrik 

adamlar yazır. Vəzifədə olan azərbaycanlılar totalitar rejimdə o 

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

376

qədər sıxışdırılıb, o qədər “döyülüblər” ki, əksəriyyəti bu xeyir-

xah işdən vaz keçiblər. Əgər yazmalı da olsaydılar, mütləq döv-

rün onların səsini içində boğduğunu, ədalətsizliyi yazmalı idilər.

Faris bəy Vəkilovdan bəzi yadigar qalan gündəlik yox, yığ-

cam xatirədir. Ömrün doxsan birinci ilində yaddaşına arxalanan 

bu  saf  ziyalı  inamla  demək  olar  ki,  heç  bir  tarixi  faktda,  ildə 

təhrifə yol verməyib. N.Yejov kimi qaniçənin 1936-1937-ci illərdə 

hökmranlığı dövründə biliyinə və bacarığına görə Moskva ya-

xınlığındakı 

“

Beş saylı zavodda” direktor işləyən Faris bəyi türk 

olduğuna görə təqib ediblər. O acı illəri xatırlayan Faris bəy ya-

zır:  “Mənim  orda  nələr  çəkdiyimi  yazan  olsa,  həcmcə  böyük, 

məzmunca çox təsirli bir əsər yaranırdı. Rusların təsəvvüründə 

“türk” sözü “düşmən” anlayışı ifa edirdi. Bir neçə həftə, işdən 

evə qayıdarkən, soyunmadan yatırdım, hər an həbs olunacağımı 

gözləyirdim. “Nə üçün” sualını vermək çox gülməli idi”.

Nəhayət, vətəni Azərbaycana qayıtmağa məcbur olan Faris 

bəyin işdən getməsinə bircə nəfər – zavod partiya təşkilat katibi 

Aleksandr Dudetski təəssüflə deyir:

– Siz niyə gedirsiniz? Biz Sizin büllur kimi təmiz adam oldu-

ğunuza əminik.

Xatirələrdə Faris bəy 1917-ci ildən birbaşa 1923-cü ilə keçir. 

Bu da təbiidir. Yetmişinci illərdə hələ sovet orqanlarının, senzo-

run qadağaları mövcud idi. Həyatının müsavat dövrünü, Fran-

sada yaşadığı illəri ötəri təsvir edir. Halbuki 1922-1926-cı illərdə 

Parisdə mühacirətdə olan alim-general Məmmədsadıq bəy Ağa-

bəy zadə  Fransadan  xalası  oğlu,  məşhur  alim  Əli  bəy  Hüseyn-

zadəyə 1922-ci ildə yazdığı məktublarda şəhərdə Faris bəy Vəki-

lova rast gəlib, vətən haqqında dərdləşdiklərindən yanıqlı epi-

zodlar yazır.

Əlbəttə, bütün bunları yazmamaq Faris bəy Vəkilovun güna-

hı deyil. Günah zamanın sərt abı-havasında idi. “İlan vuran alı 

çatıdan qorxar” – deyib atalar. Faris bəy 18 illik sürgündə gözü 

ilə od-alov görüb gəlmişdi.

Şəmistan Nəzirli

377

Atalar yaxşı deyib ki, qismətdən artıq yemək mümkün olma-

dığı kimi, bəladan da qaçıb qurtarmaq olmaz. Vətəndə Faris bəyi 

pis qarşılamadılar.

Mütəxəssis kimi o, lazım idi. Amma müsavatçı kimi də göz-

dən  iraq  buraxmadılar.  “Rəhbərlik  məni  zavoddan  çıxardıb, 

Baksovet  sisteminə  keçirməyi  qərara  aldı.  Baksovetin  müəs-

sisələrinin  səmərəli  işinə  rəhbərlik  etmək,  ruhlandırmaq  isə, 

üçüncü şəxs “sayıq göz” xüsusi şöbənin rəisi Arsen Arakelova 

həvalə  edildi.  Onun  peşəsini  nə  olduğunu  bilmirdim.  Ancaq 

onun nə üçün orada olduğunu yaxşı bilirdim. Köhnə mühəndis, 

partiyaçı  olmayan,  bəy  ailəsindən  olan  Faris  bəy  Vəkilovu 

nəzarətsiz qoymaq olmazdı”.

Nəhayət, 1942-ci ilin yayında Faris bəy Vəkilovun həyatının 

qara  bir  səhifəsi  açılır.  Onu  addımbaşı  izləyən  orqan  işçiləri 

Medvedyev və İşxanov həbs edirlər.

İlk  dindirilmədə  müstəntiq  İşxanov  (İşxanyan  –  Ş.N.)  kin-

küdurətlə deyir:

– Sizin istehsalat fəaliyyətiniz bizə yaxşı bəllidir – o, nöqsan-

sızdır  (bu  onun  dediyi  sözlərdir),  ancaq  siz  düşüncə  tərzinizə 

görə cəzalanmalısınız.

Burda istər-istəməz məşhur türkoloq Lev Nikolayeviç Qu mil-

yovun  (oğul)  başına  gətirilən  oyunlar  yada  düşür.  Lubyanka 

türməsində XDİK-nın xüsusi müşavirəsinin qərarını L.N.Qu mil-

yova  təqdim  edən  prokuror  demişdir:  “Siz  savadlı  olduğunuz 

üçün təhlükəlisiniz. Ona görə də on il həbs cəzası alacaqsınız”.

Yalnız  düşüncə  tərzinə  görə  on  səkkiz  il  həbsxanalarda, 

sürgündə olmazın əzab çəkən Faris bəy vətənə qayıda bilir. Son-

ralar  Dövlət  təhlükəsizlik  şöbəsinin  polkovniki  Veliçenko  ona 

bəraət verərkən demişdir: 

– Sənədlər və faktlar göstərir ki, sənin heç bir günahın yox-

dur.  Müstəntiq  İşxanovun  sənin  haqqında  topladığı  ikicildlik 

sənədlər heç bir çürük yumurtaya da dəyməz.

Zənnimcə,  Faris  bəy  Vəkilovun  ən  böyük  “günahı”  1918-

1920-ci  illərdə  Gürcüstan  hökuməti  yanında  Azərbaycanın 

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

378

səlahiyyətli nümayəndəsi, müsavat generalının oğlu olması və 

bir də əla mühəndis kimi şöhrət qazanması idi. Namərd erməni 

İşxanov bunların üçünü də yığcamlaşdırıb “düşüncə tərzi” adı 

ilə siyasi rəng verib.

Faris  bəy  Vəkilovun  1977-ci  ildə  səliqə-sahmanla  yazdığı 

xatirələri  1914-cü  ildən  başlanır.  Maraqla  oxunan  bu  xatirələr 

şəxsi xarakter daşımır. Burda elə epizodlar, elə hadisələr var ki, 

onları həyəcansız oxumaq mümkün deyil.

Faris bəyin acılı-şirinli xatirələrinə mən çox qulaq asmışam. 

Nüfuzlu  nəsli,  atası  haqqında,  tələbəlik,  mühacirət  illərindən, 

xüsusilə türmə həyatından danışdığı çoxlu epizodları günlərlə 

üzbəüz  oturub  dinləmişəm.  Onun  burda  qələmə  almadığı  bir 

epizod-söhbəti heç vaxt yadımdan çıxmır.

O nəql edirdi ki, türmədə olanda bir dəfə yeməkxanada dus-

taqlar arasında dava düşdü. Mənimlə yanaşı oturan dustağın ba-

şına qəflətən armaturla elə bir zərbə vurdular ki, onun beyninin 

qanqarışıq  iliyi  mənim  yeməyimə  qarışdı.  Mən  iliyi  qaşıqla 

kənara atıb iyrənmədən yeməyimi davam etdirdim. Ona görə ki, 

bərk ac idim. Əlavə yemək tələb eləməyə də ixtiyar verilmirdi. 

Bir dəqiqə keçər-keçməz nəzarətçi komanda verdi ki, durun çı-

xın.

Nə gizlədim, birnəfəsə oxudum bu saf qəlblə, şirin qələmə 

yazılmış xatirələri. Oxuduqca fransızların müdrik bir xalq deyi-

mini xatırladım: “Yazanda vicdanla, Allah dərgahına üz tutaraq, 

bir  də  bəşəriyyətin  istəkləri  naminə  yazmaq  lazımdır”.  Ömrü 

əzablardan keçən mərhum Faris bəy xatirələrinə sənətinə müna-

sib belə bir epiqraf seçib: 

“Unudulmuş qəbirlərin birinin üstündə yazılıb:

Ey mühəndis, rahat yat,

Vətən üçün çəkdin cəfa.

Zəhmətinin misli yox,

Ömür qalmadı vəfa”.

Şəmistan Nəzirli

379