ŞƏMİstan nəZİRLİ general əLİ AĞA Şixlinski VƏ Sİlahdaşlari hərb tariXİNDƏn araşdirmalar
Yüklə 2,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Üçüncü müsəlman-süvari (
- Vəkilova gümüş temlyak gəzdirmək hüququnda yunkerlik rüt- bəsi verilsin”
- Allahın mərhəməti ilə biz ümumrusiya imperatoru və hökmdarı birinci Aleksandr Bizə sədaqətli qazax xalqına
- Sankt-Peterburq Bizim Çarlığımızın onuncu ili. İmperator Birinci Aleksandr. Daxili işlər naziri: Kozodoyev.
- POLKOVNİK GƏRAY BƏY VƏKİLOV Hər bir həqiqi insan öz irsiyyəti ilə fəxr etməlidir. Səməd VURĞUN, Xalq şairi
|
HƏRBÇİ VƏKİLOVLAR Zatından bir hünər görünsə səndə, Səni yaşadacaq özün ölsən də. Əmir Xosrov Dəhləvi, məşhur hind şairi İstər imperiya dövründə, istər 1918-1920-ci illərdə Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin Milli Ordusunda və Aprel çevri- lişindən sonra da Vəkilovlar nəslinin silah tutan cəsur övladları hərbi sahədə layiqincə qulluq etmişlər. Azərbaycanın Rusiya işğalından sonra sevimli şairimiz Səməd Vurğunun mənsub olduğu Vəkilovlar nəslindən imperiya ordu- sunun sıralarında igidlik göstərən hərbçi oğullar olmuşdur. 1855-ci il sentyabrın 12-də Qafqaz Əlahiddə Ordusunun koman- danı general N.N.Muravyovun verdiyi əmrdə oxuyuruq: “Üçüncü müsəlman-süvari (Azərbaycan – Ş.N.) alayındakı qa- zaxlılardan ibarət bölüyün komandiri, kapitan Mənsur ağa Və- ki lova “İgidliyinə görə” və üstü yazılı dördüncü dərəcəli “Mü- qəddəs Anna” ordeni, Qazax bəy polusotniyasından olan milis praporşiki Mir Mirzə Məhəmməd Şərif oğluna podporuçik rütbəsi, Borçalı bəy polusotniyasının vəkili Məmməd şah Ağa- sultanova gümüş temlyak gəzdirmək hüququ və yunker rütbəsi, Qazax bəy polusotniyasından Mustafa ağa Mirzə Əli ağa oğlu Vəkilova gümüş temlyak gəzdirmək hüququnda yunkerlik rüt- bəsi verilsin” (Bax: “Kavkaz” qəzeti, № 85, 24 sentyabr 1855-ci il). 1889-cu ildə Tiflisdə nəşr olunmuş Qafqaz Hərbi-Tarix Muze- yinin “Soraq kitabçası”nda belə bir məlumata rast gəldim: “Pol- kovnik Mirzə Xudadat bəy Vəkilov 1822-ci ildə Salahlı kəndində General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 380
anadan olub. İlk zabit rütbəsini 1847-ci il iyunun 2-də, polkovnik rütbəsini 1879-cu il dekabrın 14-də alıb. Hazırda Qafqaz Əlahiddə ordusunda xidmətdədir. İgidliyə görə təltif olunduğu ordenlər: dördüncü dərəcəli “Müqəddəs Anna” (1847), üçüncü dərəcəli “Müqəddəs Anna” bantla birgə (1851), “Müqəddəs Stanislav” (1858), İmperatorun tacqoyma mərasimi münasibətilə orden (1860), ikinci dərəcəli “Müqəddəs Anna” qılıncla birgə (1861), dördüncü dərəcəli “Müqəddəs Vladimir” bantla birgə (1875), üçüncü dərəcəli “Müqəddəs Vladimir” (1883) və 1862-ci ildə İra- nın üçüncü dərəcəli “Şire-Xorşid” ordeni. Polkovnik Mirzə Xudadat bəy Vəkilov Tiflisdəki hərbi gimna- ziyanı bitirib. Qafqaz Əlahiddə Ordusunda Şərq dilləri üzrə tərcüməçi işləyib. O, məşhur tibb alimi doktor Məmmədrza ağa Vəkilovun əmisi oğlu, müsavat lideri Əlimərdan bəy Topçuba- şovun isə dayısıdır. “Tiflisski listok” qəzeti 1889-cu il 3 iyun sayında yazır ki, bu günlərdə vəfat etmiş polkovnik Mirzə Xudadat bəy Vəkilov Qaf- qaz Əlahiddə ordusunun ümumi siyahısından çıxarılır. * * *
1 Bizim gürcü çarlığının Baş rəisi general A.P.Tormasovun 2
məlumatına görə, keçən 1809-cu ildə çoxsaylı İran qoşunlarının Bizim sərhədlərə basqını zamanı Gürcüstanda yaşayan 3 Qazax camaatı misilsiz şücaət göstərmiş. Bizim taxt-taca sədaqətli ol- muşlar.
1 Gürcüstanla qonşu olan yazılmalıdır. Qazax sultanlığı 1801-ci ildə Şərqi Gürcüstanla birgə Rusiyaya ilhaq
olunmuşdu. Şübhəsiz ki, bu səhv ordan yaranıb – Ş.N. 2 A.R.Tormasov 1809-cu ildən 1811-ci ilə kimi rus qoşunlarının Qaf- qazda Baş komandanı olub – Ş.N. 3 Səhvdir. Qazax xalqı yox, Qazax camaatı olmalıdır. – Ş.N. Şəmistan Nəzirli 381
Qazax süvarilərinin bu şücaətini və Bizə göstərilən sədaqətini nəzərə alaraq (Qazax camaatına) Bizim hökmdarın təşəkkür və ehtiramını bu Fərmanla bildirməyinizi lazım hesab edirik.
* * *
Allahın mərhəməti ilə biz Ümumrusiya imperatoru və çarı İkinci Aleksandr Qoy, hər kəsə aydın və məlum olsun ki, hamımızın sevimlisi imperator Nikolay Pavloviç, Ümumrusiya padşahı, bizim çar atamız, kornet Kazım Hüseynqulu oğluna, onun xidmətdə gös- tərdiyi çalışqanlıq və səylərə görə, ən mərhəmətlimiz, min səkkiz yüz əlli birinci il, avqustun otuzuncu günü ona podporuçik rütbəsi vermişdir. Ona görə də biz bütün təbəələrimizə bildirərək əmr edirik ki, Kazım Hüseynqulu oğluna podporuçik rütbəsi təsis edib bağışlayırıq və onu Bizim Podporuçik kimi lazım olan qaydada tanıyıb hörmət edin. Biz inanırıq ki, O, ən mərhəmətli tərəfindən ona verilmiş rütbəyə layiq, sadiq və mehriban, zabitə yaraşan kimi hərəkət edəcək. Buna əsasən, Biz Hərbi Nazirliyin Müfəttişlik Departamentinə imzalayıb Bizim dövlət möhürü ilə təsdiq etməyi tapşırdıq. Sankt-Peterburqda 1855-ci il dekabrın 26-cı günü verilmişdir.
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 382
* * * Bu rəsmi sənədlərdə imperator Birinci Aleksandrın təşəkkürü- nü və ehtiramını qazanan qazaxlılardan ibarət süvari dəstənin kapitanı Mənsur ağa Vəkilov, Vəkil Alı ağa oğlu Hacı Məmməd- xan ağa, Xan Şıxlinski, mayor Mustafa ağa Arif Şıxlinski, Alqa- zax oğlu Əli ağa, Nəsrulla bəy, poruçik Mehralı bəy Söyünbəyli, Allahyar ağa Dilbazov, Süleyman ağa Usubov, Həsən ağa Kəsəmənli, Şərif Zaloğlu, Molla İmamverdi Tüklübaşoğlu, Ço- pur Nəsib və başqaları olmuşlar. İmperator fərmanının əsli hazırda polkovnik Mənsur ağa Vəkilovun nəvəsi şair Mənsur Fəxri oğlu Vəkilovda saxlanılır. Tarixi mənbələrdə belə bir fakt da var ki, 1837-ci ilin yaz-yay aylarında Qafqazda olan çar Birinci Nikolay ayrı-ayrı şəhər və mahalları gəzmişdir. Avqustun 18-də Dilicandan Tiflisə qayıdan çarı nüfuzlu şəxs və etibarlı ağa olan Məmmədqulu ağa Vəkilov müşayiət etmişdir. Bu barədə 1912-ci ildə Tiflisdə nəşr olunmuş “Kavkazski sbornik” (I hissə, XXII cild, səh.329) məcmuəsi daha dəqiq məlu- mat verir: “...Mülkü qubernator ikinci dəfə Əlahəzrət imperatoru Dili- canda Yelizavetpol vilayətinin və Şəmsəddin məntəqəsinin ağa- larından ibarət otuz doqquz nəfərlə qarşıladı. Onların iyirmi nəfəri poruçik Təhsi xanın komandanlığı ilə İstibulaq kəndinə qədər əlahəzrəti müşayiət etdilər. Burada əlahəzrət imperatoru otuz nəfərdən ibarət Qazax ağaları qarşıladı. Burdan da iyirmi süvari podpolkovnik Həsən ağanın komandanlığı ilə müşayiətçi təyin edilərək Əlahəzrəti Qırmızı körpüyə qədər yola saldılar. Sonra Sıqnax qəzasının hörmətli sakinləri öz başçıları ilə Əlahəzrəti qarşılayaraq əvvəlki qayda ilə knyaz və zadəganlardan ibarət iyirmi nəfər onu Muğanlıya qədər müşayiət etdilər. Mu- ğanlı dayanacağında Əlahəzrəti Borçalı məntəqəsindən otuz nəfər qarşıladı. Onların iyirmi nəfəri nüfuzlu Məmmədqulu ağa Vəkilovun komandanlığı ilə Əlahəzrəti Tiflis qəzasının Alget məntəqəsinə qədər müşayiət etdi”. Şəmistan Nəzirli 383
Birinci Cahan savaşında və ondan əvvəlki müharibələrdə Vəki lovlar nəslindən döyüşən orduda xidmət edib ad-san qaza- nanlar da az olmamışdır. Polkovnik Əsəd ağa Vəkil ağa oğlu Vəkilov (1853-1921), Abbasqulu bəy Məmmədhəsən oğlu Vəki- lov (1844-1927), Gəray bəy Abbasqulu bəy oğlu Vəkilov (1884- 1952), praporşik Lütfəli bəy Abbasqulu bəy oğlu Vəkilov (1890- 1932) və başqaları imperiyanın orden, medalı ilə təltif olunmuş- lar.
Onlardan biri – polkovnik Abbasqulu bəy Vəkilov imperiyanın ka- valer ordenləri ilə təltif olunmuşdur. 1867-ci il oktyabrın 10-da za- bit rütbəsi alan Abbasqulu bəy uzun müddət Qars şəhərində yerləşən yüz əlli beşinci Quba süvari alayında xidmət edib. Tiflis hərbi gimnaziyasını bitirən Abbasqulu bəy Vəkilov 1884-cü il martın 6-da podpolkovnik rütbəsi ilə təltif olunmuşdur. O, qırx ilə yaxın xidmət illərində Hərbi fərqlənmə ordenilə (1861), üçüncü dərəcəli “Müqəddəs Stanislav” (1873), dördüncü dərəcəli “Müqəddəs Vladimir” (bant və qılıncla birgə, 1873), ikinci dərə cəli “Müqəddəs Stanislav” (qılıncla birgə, 1879), ikinci dərəcəli “Mü- qəd dəs Anna” (1888) və başqa orden, medalla təltif olunmuşdur. Polkovnik Abbasqulu bəy Məhəmmədhəsən oğlu Vəkilov 1927-ci ildə yetmiş üç yaşında Bakıda vəfat etmişdir. 1918-20-ci illərdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətində Parla- mentin üzvü, Bakıda ilk poliklinikaların təşkilatçısı və 1900-cü ildən Qafqaz Tibb Cəmiyyətinin həqiqi üzvü Məmmədrza ağa Vəkilov (1864-1944), daxili işlər naziri Mustafa bəy Vəkilov (1899-1943), Rəhim bəy Vəkilov (1897-1934), Parlamentdə Dəf- tərxana İdarəsinin rəisi Məmməd ağa Vəkilov (1863-1939) dövlət xadimi kimi fəaliyyət göstərmişlər. Respublika Mərkəzi Dövlət Tarix Arxivində bir siyahı saxlanı- lır. Orada Birinci Cahan savaşı başlayanda Qazax qəzasından kö- nüllü olaraq 1915-ci ilin iyun ayında cəbhəyə getmək üçün Tatar- Azərbaycan süvari alayına yazılanların adı, soyadı göstərilir. Həmin siyahıda Qazax qəzasının ayrı-ayrı kəndlərindən 67 nəfər könüllünün adı yazılıb. Salahlı kəndindən olan doqquz General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 384
nəfərin beşi Vəkilovlar nəslindəndir: Əhməd ağa Qasım ağa oğlu Vəkilov, Mustafa ağa Abdulla ağa oğlu Vəkilov, Mustafa ağa Əbdülkərim ağa oğlu Vəkilov, Saleh ağa Əhməd ağa oğlu Vəkilov, Vəli ağa Nəbi ağa oğlu Vəkilov. POLKOVNİK GƏRAY BƏY VƏKİLOV Hər bir həqiqi insan öz irsiyyəti ilə fəxr etməlidir. Səməd VURĞUN, Xalq şairi 1918-ci ildə yeni yaranan süvari rotalarının təşkilatçılarından olub (1919-cu il fevralın 3-də). Birinci Azərbaycan süvari alayın- da ştab-rotmistr rütbəsində Gəncədə, Tərtər və Bakıda xidmət edib. 1920-ci ilin əvvəllərində isə Bakıdakı birinci kadet korpu- sunda hərbi təhsil idarəsinin rəisi idi. Polkovnik Gəray bəy 1884-cü ildə Abbasqulu bəy Məhəmməd- həsən oğlu Vəkilovun ailəsində anadan olub. Tiflisdəki kadet korpusunu bitirib. Rusiya-Yaponiya və Birinci Cahan savaşların- da döyüşən orduda iştirak edib. Döyüş xidmətlərinə görə “Müqəddəs Georgi” ordeninin üçüncü dərəcəsi ilə təltif olunub. İyirminci ildən sonra Şəkidə yerləşən ikinci qırmızı kadet korpu- sunda xidmət edib. Çar və Müsavat zabiti olduğuna görə şübhəli şəxs kimi dəfələrlə həbs edilib. Xalq şairi Səməd Vurğunun məşhur “Kom- somol poeması”ndakı Gəray bəy obrazının müsbət keyfiyyətlər baxımından prototipidir. Heç təsadüfi deyil ki, ölkədə havanın “tutqun” olduğu tutatut illərində yazdığı poemada Səməd Vur- ğun daxili bir vüqarla Gəray bəyin mərdliyini, tarixi faciəsini də verə bilmişdir: Şəmistan Nəzirli 385
Keçdi o günlər ki, Gəray bəy vardı, Mahaldan-mahala at oynadardı... Elə zəni etmə ki, yenə mən sağam, At sürüb ellərə səs salacağam. Səksəninci ilin əvvəllərində professor Fatma xanım Vəkilova ilə tez-tez görüşərdim. Görüşümün səbəbləri çox idi. O vaxtlar “Qoridən gələn qatar” sənədli povestimi işləyir, lazımi material- lar toplayırdım. Əsərin əsas qəhrəmanı məşhur ədəbiyyat şü- nasımız Firidun bəy Köçərli idi. Arxivlərdə, xüsusilə Gürcüstan Dövlət Maarif Arxivinin sənədlərində daha çox iki şəxsin adına rast gələrdim. Məmmədağa və İsmayıl ağa Vəkilovlar. Xeyirxah insan Mirqasım Əfəndiyevdən öyrəndim ki, hər iki Vəkilovlar qardaşdırlar, Firidun bəyin seminariya yoldaşı və sonralar qaynı olublar. Fatma xanım İsmayıl ağa Vəkilovun qızı idi. Fatma xanımla Yusif Məmmədəliyev küçəsindəki mənzilində ilk dəfə 1983-cü il aprelin üçündə görüşdüm. Bu tarix qeyd dəftərçəmdə indi də qalır. Mənə məşhur sərkərdəmiz Əli ağa Şıxlinskinin müasirlərimizdən heç kəsin bilmədiyi ailə şəcərəsi haqqında geniş məlumat verdi. Onun anası Növrəstə xanım, ge- neralın bacısı Bədircahan xanımın qızı, generalın bacısı oğlu, qəza pristavı İsfəndiyar bəy Muradov Fatma xanımın doğmaca dayısı imiş. 1912-ci il təvəllüdlü Fatma xanım, Vəkilovların və Şıxlinski- lərin ailə, kök, nəsil qohumluğunu, necə deyərlər, saçaq-saçaq bilirdi. Bir sözlə, hər iki nüfuzlu nəslin ensiklopediyası idi. O vaxtlarda Fatma xanım əmisi Məmməd ağa və atası İsmayıl ağa haqqında da mənə maraqlı epizodlar danışıb nadir fotoşəkillər bağışladı. Onlardan “Qoridən gələn qatar” povestində istifadə elədim. Haqqında çox az məlumatım olan, yalnız adını eşitdiyim polkovnik Gəray bəy Vəkilov barədə də ondan məlumat öy rə- nmək istədim. Professor Fatma xanım mehriban ana qayğısı ilə: – Oğul, – dedi, – Nazim İbrahimovu tanıyırsanmı? Tanıma- mış olmazsan? General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 386
– Respublika Mətbuat və Nəşriyyat Komitəsinin sədri Nazim İbrahimovu deyirsiniz? – Bəli! – Tanıyıram, – dedim, – kitab nəşri sahəsində bütün peşəkar yazarların taleyi ondan asılıdır. Xüsusilə, yazıçılar onun qayğı- sından razıdırlar. Amma aramızda vəzifə, yaş fərqi var... Fatma xanım, Nazim müəllimi nə münasibətlə yada saldınız? – Söhbətimin canı var. Sən bilirsənmi ki, Nazim İbrahimovun həyat yoldaşı Nazimə xanım polkovnik Gəray bəy Vəkilovun nəvəsidir? Nazimə xanımın anası Sona xanım indi də sağ- salamatdır. Sona xanım da polkovnik Abbasqulu bəy Vəkilovun nəvəsidir. Yəni polkovnik Gəray bəyin doğma qızıdır. Bizim Vəki lovların bir qolu inqilabdan çox əvvəl İrəvanda, Naxçıvan- da, digəri isə Qarsda və Tiflisdə yaşayıb, Gəray bəy də Qarsda anadan olub. Ona görə də Sona xanımla da görüşməyin yaxşı olardı... Aradan nə az, nə də çox, yeddi il keçəndən sonra “Topoqraf- general İbrahim ağa Vəkilov” kitabını nəşrə hazırlayanda o illərki qeyd dəftərçəmi vərəqlədim. İstər-istəməz mehriban ana, mərhum Fatma xanımın nurlu sifətini xatırladım. Hər iki nüfuz- lu nəsil haqqında mənə qiymətli faktlar söylədiyi üçün ona dönə- dönə rəhmət dilədim. Qeyd dəftərçəmi vərəqlədikcə gördüm ki, onun dediklərindən bir çoxuna hələ əməl etməmişəm. Onlardan biri də polkovnik Gəray bəyin qızı ilə görüşmək idi. * * * ...Aylarla bir kamerada olan dustaqlar başlarına gələn qəzavü-qədəri danışmaqdan yorulmuşlar. Üç gündən bir müs- təntiqin sorğu-sualı olurdu: – Gəncə üsyanında harada olmusan? Nuru Paşa ilə sonuncu dəfə nə vaxt görüşmüsən? Zaqatala üsyanına kim başçılıq edir- di? İttihadçılardan kimləri tanıyırsan, onların təşkilatına nə vaxt qəbul olunmusan? Şəmistan Nəzirli 387
Belə sorğuların sonu yox idi. Dustaqlar da yaddaşına güc ve- rib altı il əvvəl harada, kiminlə nahar etdiyini xatırlamağa məc- bur idilər. Axşamdan xeyli keçmişdi. Ştabs-kapitan Fərhad bəy Əli bə- yovla bir kamerada olan polkovnik Gəray bəy bikef halda otur- muşdu. O, evi, ailəsini fikirləşirdi. Özünün güllələnəcəyini də düşünürdü: – Onsuz da bir can borcluyam. Gec-tez bu dünyanı tərk etmə- liyəm. Məndən sonra Sitarənin dörd uşaqla qalması, ona ömür- lük əziyyət olacaq... ...Hər gün şər qarışanda elə bil kameraya yığın-yığın qəm- qüssə ələnirdi. Uşaqların hərəkəti, danışığı, illah da axşam işdən qayıdanda bircə qız balası Süfiyyənin onun qucağına atılmasını, şaqraq səsini yadına salanda dəli-divanə olurdu. Dustaq Gəray bəyin iztirab dolu qəlbinin ən dərin guşəsində əziz anasının adı- nı daşıyan Süfiyyəyə ayrıca ata məhəbbəti vardı. Bu sonsuz öv- lad məhəbbəti bir il idi dustaq polkovnik Gəray bəy Vəkilova əzab verirdi. Ürəyi köksündə sürətlə döyünən Gəray bəy bikef halda: – Fərhad bəy, – dedi, – görünür, bizim qismətimizə belə yazı- lıbmış... Tavanda tor məftilə salınmış işıq getdikcə zəiflədi. Onun an- caq közərtisi qaldı. Bu, dustaqlara yatmaq üçün işarə idi. Bun- dan sonra növbətçini, ya da komendantı çağırmağa icazə veril- mirdi. – Aha, – dedi, – Fərhad bəy, qismət dedin, işığımız da söndü. – Mən bir şeydən qorxuram, Gəray bəy, qorxuram. Fərhad bəy sağ əlini uzadıb şəhadət barmağını açıb qatladı. – Qorxuram qisas alalar... – Axı nəyə görə, biz nə günahın sahibiyik? – Gəray bəy hüzn- lü səslə soruşdu. – Bəs altı ildi güllələnən yüzlərlə azərbaycanlı ziyalısı, zabit və əsgəri məgər günahkardı? Sən də, mən də Müsavat zabitiyik,
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 388
vəssalam! Azərbaycanda meydan sulayan daşnak-bolşeviklərə elə bu bəhanə bəsdi. – Düz deyirsən, vallah, hər şey ola bilər, – Gəray bəy bikef halda təsdiq etdi. – Dayan, – deyib Fərhad bəy onun biləyindən yapışdı. Sol əlilə qapını göstərdi. – Kimsə gəlir, yəqin nəzarətçidir. Şişpapaq bolşevik zabiti gözlüyü açıb-bağladı. Kamerada işıq yenidən artdı. Nəzarətçi şişman qarnı üstündəki kəmərini sığal- laya-sığallaya içəri girdi. Hər iki dustaq dərhal ayağa durdu. – Polkovnik Gəray bəy Vəkilov hansınızdır? – deyə nəzarətçi xəbər aldı. – Mən, – deyib Gəray bəy qəddini düzəldib əsgəri qaydada dimdik durdu. Nəzarətçi onu ilk dəfə görürmüş kimi laqeyd nəzərlərlə baş- dan-ayağa süzdü. Özü ilə gələn əsgərə işarə etdi: – Çox yaxşı, “hədiyyənizi” götürə bilərsiniz. Gəray bəy irəli addım atanda nəzarətçi əlini qaldırıb, sərt səslə dilləndi: – Elə yox, elə olmaz, şələ-külənizlə, əmr belədir. Fərhad bəy qolunu geniş açıb geriyə dönən Gəray bəyi bərk- bərk qucaqladı. Yaman kövrəlmişdi: – Allah amanında, qardaş, bu nə iş idi... Bikef Gəray bəy: – Niyə narahat olursan, – dedi, – bəlkə başqa yerə dəyişirlər, bəlkə sürgünə... – Artıq söhbəti kəsin, dustaq Vəkilov, şələ-küləni götür, hay- dı, – deyə nəzarətçi onlara təpindi. Sonra qıyğacı baxışlara Fərhad bəyi süzdü: – Siz dostunuz üçün narahat olmayın, o, çox yaxşı yerə gedir. Onun ikibaşlı danışığından daha da şübhələnən Fərhad bəy: – Hara gedir? – deyə dərhal soruşdu. – Hara gedə bilər ki, evə, əzizim, evə, vəssalam! Nəzarətçiyə inanmayan, onu dodaqaltı söyən Fərhad bəy üzünə bağlanan qapıya baxa-baxa quruyub qalmışdı. Kamerada işıq yenidən zəiflədi...
Şəmistan Nəzirli 389
Şamaxı yolundakı həbsxananın komendantı əlini zəif yanan peçdə qızdıra-qızdıra: – Hə, polkovnik Vəkilov, belə-belə işlər... – deyə ona müraciət etdi.
Stolun üstündəki əl boyda kağızı göstərib: – Buyurun, hələlik sizin bolşevik hökuməti yanında günahı- nız sübut olunmadı. Ən yaxın adamınız üzünüzə dursa da, itti- hadçılar bunu inkar etdilər. – Siz də hərbçisiniz, bilməmiş olmazsınız, peşəkar hərbçilər həmişə siyasətdən uzaq olublar. Bu, tarixən belədir, daha doğru- su, əsgəri qaydadır... – Oho, Vəkilov, sən çox ağıllı, düşüncəli adamsan. Görünür, bəy titulunu nahaq yerə daşımırsan. – Komendant iri bir dəf tər- xana kitabını ona tərəf itələdi: – Burdan qol çəkin, hələlik azadsı- nız, evinizə buraxılırsınız. Bundan sonra fəxrlə deyə bilərsiniz ki, bolşevik gülləsi sizdən yan keçdi. Amma siz... – kinli-kinli Gəray bəyə baxıb: – Bolşeviklərə çox güllə atmısınız, bolşeviklərin qanını su yerinə axıtmısınız, elə deyilmi? Gəray bəy dinmədi... Bu epizodu mənə ilk görüşümüzdə Gəray bəyin qızı Sona xa- nım danışdı. 1926-cı ildə qarlı qış axşamı gecədən xeyli keçəndən sonra Sitarə xanımın qapını açması və atası Gəray bəyin qəfil gəlişini Sona xanım çox yaxşı xatırlayır. – Bu gözlənilməz gəlişdən özünü itirən anam hey təkrarən atamdan soruşdu ki, a kişi, nə yaxşı səni buraxdılar. Atam isə sevinclə bizi öpür, qucaqlayırdı. O, qardaşım Böyü- kağanın, Rüstəmin dərslərini soruşdu. Balaca Fərruxu və məni dizinin üstündə oturtdu. Ata məhəbbətini, həmin gecənin sevin- cini mən indi də unuda bilmirəm. Həmin gecə evimizin işığı səhərə kimi sönmədi. Birdən atam anama sərt səslə dedi: – Elə deyirsən ki, nə yaxşı buraxdılar. Axı mənim nə günahım var ki, buraxmayaydılar. Namərd bir qohumla məni üzləşdirdilər. O mənə nə qədər şər atdısa da faydası olmadı. Onda namərd dedi ki, sən Gəray bəy ağqvardiya ordusunda qulluq etmisən. General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 390
Mən də cavab verdim ki, əvvəla, Müsavat ordusu ağqvardiyaçı- lardan ibarət deyildi. Əgər sən deyən kimidirsə, onda ikimiz də birgə qulluq etmişik. Müsavat ordusunda sən praporşik, mən isə polkovnik olmuşam. Mənim qismətimə insaflı müstəntiq düş- müşdü. O, milliyyətcə Həştərxan tatarı idi. Növbəti istintaqın birində məndən soruşdu ki, 1924-cü ildə harada olmusunuz? Şəkidə Qırmızı Kadet korpusunda işləmişəm, – dedim. Həmin ili kursantların buraxılışı münasibətilə 1924-cü il noyabrın 7-də Moskvada kursant heyətilə birgə Nərimanovun qəbulunda ol- muşam. Bu görüşdən fotoşəklimiz də var. Bunu eşidən müstəntiqin əhvali-ruhiyyəsi tamam dəyişdi. Dedi ki, 1918-ci ildə Nərimanov Həştərxanda olanda məni müa- licə edib. Məni ölümdən xilas edib, həyata qaytarıb. Ona görə də rəhmətlik Nərimanova böyük hörmətim var. Atam sonralar da danışırdı ki, sağ-salamat buraxılmağımın səbəbkarı həmin müstəntiqin Nərimanova olan hüsn-rəğbətindən irəli gəlib. Ona görə də atam Gəray bəy ömrünün sonuna kimi Nərimanova rəhmət oxuyardı. – Sona xanım, atanız Gəray bəy Müsavat ordusunda Gəncədə, Tərtərdə hərbi qulluqda olub. 1920-ci ildə Şəkidə Qırmızı Kadet Məktəbinin rəisi işləyib. Bəs o həbs olunan ili – 1926-cı ildə hara- da yaşayırdınız? – Həmin ili Bakıda Çadrovı küçəsindəki onuncu dalanda (in- diki M.Əliyev – Ş.N.) yaşayırdıq. Mən 1920-ci il fevralın 11-də Bakıda anadan olmuşam. Atam Gəray bəy bu xəbəri eşidəndə deyib ki, anam Süfiyyə xanım yenidən dünyaya gəlib. Atamın eyha mını dərhal anlayan anam Sitarə xanım Məmməd qızı Bədəlova mənə nənəmin adını qoyub. Sonralar necə olubsa, məni Sona deyə çağırıblar. Atam heç vaxt ikinci adımı dilə gətirməzdi, acığı gəlirdi. Həmişə məni Süfiyyə deyə çağırardı. Anamın əsli Şəkidən olub. Atam kimi nəcabətli nəsildən olan anamın ailəsi o vaxt Tiflisdə yaşayırmış. Onlar 1913-cü ildə evləniblər. Ana babam Məmməd məşhur tacir olub. Tiflisdə xü- susi mülkü, mağazaları varmış. Anam ali təhsilli həkim idi. Şəmistan Nəzirli 391
– Sona xanım, Tiflis dediniz yadıma atanızın arxivdə saxlanı- lan bir teleqramı düşdü. Onu poruçik Gəray bəy Vəkilov 1901-ci il oktyabrın 7-də ilk qız məktəbinin açılışı münasibətilə Hacı Zeynalabdin Tağıyevə vurub. Atanız Gəray bəy yazır ki, Ünasiyə məktəbinin güşadı günü ilə Sizi təbrik edib, tofiq istəyirəm. – Siz poruçik deyəndə atamın kinayə ilə tez-tez işlətdiyi bir məsəli yadıma düşdü. O, acığı gələn zabitə deyərdi: – Praporşik zabit olsa, toyuq da quş olar. 1926-cı ildə tutulanda onun üzünə nahaqdan duranın rütbəsi praporşik olub. Ömrünün son illərində atam süvari generalı Hü- seyn xan Naxçıvanskini tez-tez xatırlardı. Hüseyn xan Port-Artur döyüşlərində atamın komandiri olmuşdu. Yadımdadır, danışardı ki, 1905-ci ildə yaponlarla döyüşdə Hüseyn xan əmr verdi ki, xəncəri dişimizə alaq, qılıncı sağ əlimizə, tüfəngi isə sol əlimizə. Belə yaraqlanıb hücuma keçdik, yaponlar mövqelərini qoyub qaçdılar. Biz bir güllə belə atmadan cəbhəni aldıq. * * *
Polkovnik Gəray bəy Vəkilovun üç oğlu son illərə kimi sağ idi: Böyükağa (1914-1995), Rüstəm (1916-1998), Fərrux (1921- 1998). Bu sətirlərin müəllifi onların hər üçü ilə görüşüb söhbət etmişdi.
Böyükağa EA-nın Geologiya İnstitutunun laboratoriya rəh- bəri, geologiya-mineralogiya elmləri namizədi, Rüstəm əməkdar mühəndis, Fərrux isə baş ədliyyə polkovniki və fəxri prokuror- luq işçisi idi. 1992-ci ildə görüşlərimizin birində Böyükağa müəllim mənə iki nadir fotoşəkil göstərdi. İlk dəfə gördüyüm bu tarixi şəkillər atmış səkkiz il əvvəl – 1924-cü il noyabrın yeddisində çəkilmişdi. Şəkildə xalqımızın görkəmli oğlu Nəriman Nərimanov və Za- qafqaziya Hərbi Hazırlıq Məktəbinin kursant və zabit heyəti Moskvada təsvir olmuşdu. Böyükağa Vəkilov da həmin kursant- General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 392
lar arasında olduğuna görə fotoşəklin çəkilmə tarixini mənə nəql etmişdi:
– 1922-ci ilin yazında atam məni Qırmızı kadetlər korpusu məktəbinə oxumağa qoydu. Onda mənim səkkiz yaşım vardı. Həmin məktəbə yeddi yaşından on dörd yaşınadək olan uşaqları götürürdülər. Məktəb beynəlmiləl idi. Orda müxtəlif millətlərdən olan uşaqlar oxuyurdu. Azərbaycanlılar əksəriyyət təşkil edirdi. 1923-cü ildə bizim məktəbin adı dəyişdirilib Zaqafqaziya Prole- tar Hərbi Məktəbi, bir il sonra isə Hərbi Hazırlıq Məktəbi adlan- dırıldı.
Yadımdadır, məktəbin tədris korpusu Bakıda, indiki 1 nöm- rəli orta məktəbdə, yataq korpusu isə indiki Zabitlər evinin bina- sında yerləşirdi. Təlim, siyasi-tərbiyə işləri və mədəni-kütləvi tədbirlər tədris korpusunda keçirilirdi. Bu, Zaqafqaziyada yeni- tipli nümunəvi hərbi məktəb idi. Məktəbimiz 1921-ci ilin oktyab- rında Azərbaycan Xalq Komissarları Sovetinin sədri Nəriman Nərimanovun təşəbbüsü ilə yaradılmışdı. Ona görə də həmişə Nərimanovun diqqət mərkəzində idi. Hələ birinci kursda oxuyanda Nərimanov tərəfindən qəbul edilməyimiz də yaddaşıma həmişəlik həkk olunub. Nəriman Nərimanov bir ata kimi bizimlə xeyli səmimi söhbət etdi. Təhsilimizlə, dolanacağımızla maraqlandı, kefimizi xəbər aldı. O, bizim hər birimizdən dönə-dönə soruşdu ki, məktəbdə nə üçün, hansı məqsəd naminə oxuduğumuzu bilirikmi? Biz də onun bütün suallarına ürəkdən, cəsarətlə cavab verirdik ki, ko- mandir olmaq istəyirik. Bizi ata qayğısı ilə dinləyən Nərimanov şad bir halda “mərhəba, balalarım, sağ olun!” – deyirdi. 1924-cü ildə paradda iştirak etmək üçün məktəbimizin yüz iyirmi altı nəfər kursant və zabit heyətini Moskvaya dəvət etdilər. Noyabrın üçündə yola düşdük. Rostova qədər yük vaqonlarında getdik. Gecikdiyimizə görə bizi ordan sürət qatarında yola saldı- lar. Noyabrın yeddisində səhər Qızıl meydana çatdıq. Bizi Moskvaya aparan komandirlərimizi yaxşı xatırlayıram. Zaqafqaziya Hərbi Hazırlıq Məktəbinin kurs komandiri Həqqi Şəmistan Nəzirli 393
Kəngərlinski, siyasi rəhbər Allahqulu Mehdiyev, məktəbin rəisi Hacıağa İbrahimbəyli, tədris hissəsinin rəisi, atam Gəray bəy Vəkilov və başqaları bizimlə getmişdilər. Qızıl meydandan keçəndə tribunada dövlət rəhbərləri ara- sında dayanan Nəriman Nərimanovu görüb daha gur səslə “Ura!” – deyə qışqırdıq. Rəsmi keçiddən sonra bizim batalyonu tribunanın önündə saxladılar. Dövlət rəhbərləri bizim yanımıza enib salamlaşdılar. Mənim kimi 10-12 yaşlı balaca kursantları səmimiyyətlə dindirir, bəzilərini də atıb-tutur, öpürdülər. Səhərisi bizi SSRİ MİK-in Sədri Nəriman Nərimanov Kreml- dəki klubda qəbul etdi. Xeyli səmimi söhbət edən Nəriman Nərimanovun sevincinin həddi-hüdudu yox idi. O dedi ki, tap- şırıq vermişəm, sizin hər birinizə Xalq Komissarları Sovetinin hesabından iyirmi manat pul ayırsınlar. Bu pul sizə gündəlik xərclik və valideynlərinizə hədiyyə alıb aparmaq üçün verilir. Sonra bizim kursant batalyonu Kremldə yerləşən hərbi ko- man dirlər heyəti məktəbində oldu. Bu görüşlərdən sonra Nəriman Nərimanov, MİK Rəyasət Heyə tinin katibi Avel Yenikidze bizimlə birgə Kremlin həyə- tindəki “Çar zəngi”nin yanında şəkil çəkdirdi. Bu tarixi fotoşəkildə görün kimlər var. O vaxt kursant olanla- rın əksəriyyəti indi görkəmli alim, hərbçidirlər. Polkovnik Əli ağa Babayev, Respublika EA-nın keçmiş prezidenti, akademik Rüstəm İsmayılov, əməkdar elm xadimi, elmlər doktoru Məm- mədtağı Nağıyev, SSRİ Neft Sənayesi Nazirliyinin idarə rəisi Əlövsət Qarayev, irriqator-alim Karrar Əliyev, Sovet İttifaqı Qəhrəmanı Aslan Vəzirov, SSRİ xalq artisti, məşhur dirijor Niya- zi, Çingiz Hacıbəyov, akademik Şəfayət Mehdiyev, əməkdar mühəndis Böyükağa Məmmədov, elmlər doktoru Məmməd Fərzəliyev, məşhur şairimiz M.Ə.Sabirin oğlu Məmmədsəlim Tahirli, professor, hüquq elmləri doktoru Əyyub Əsgərov, pol- kovnik Səttar Hacıyev, Fərhad Ağayev, müharibə veteranı Əsgər Mirzəyev, fizika-riyaziyyat elmləri doktoru Kamal Məmmədov, batalyon komandiri Hüseyn Rəhimov və başqaları. General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 394
Onların əksəriyyəti dünyasını dəyişib. Bu nadir fotoşəkil isə o günlərdən nəsillərimizə yadigar qalıb. Gəray bəyin oğlu Rüstəm Vəkilov: – Atam 1920-ci ilə kimi şərəfli ömür yaşadığını tez-tez xatır- lardı. Amma Müsavat dövründəki döyüş yolunu xatırlamaq ona çox çətin idi. Yadımdadı, otuzuncu illərdə Səməd Vurğun bizə tez-tez gələrdi. Onların ikilikdə elədikləri söhbət gecədən xeyli keçənə qədər davam edərdi. Bəzən mübahisələri qızışıb, səsləri ucalan- da anam Sitarə zarafatla deyərdi: – Balam, bu sinfi düşmənlərin söhbəti qurtarmır ki, qurtarmır. O da yadımdadır ki, bir dəfə çay aparanda atamın 1924-cü ildə Moskvada Nəriman Nərimanovla görüşündən danışdığını eşitdim.
Qorxu hissiylə bunu anama bildirdim. Anam narahatlıqla dedi: – Bu kişinin gözünü qan örtüb, yenə bizi işə salacaq. Axı, o illərdə Nəriman Nərimanovun şəxsiyyətinə haqsız ola- raq qara kölgə salmışdılar. Onun silahdaşları həbs edilirdi. 1924-cü ildə ordudan tərxis olunan Gəray bəy ömrünün axırınadək Respublika Maliyyə Nazirliyində işləyib. 1952-ci il martın on dördündə Bakıda vəfat edib. Görkəmli müğənnimiz Rəşid Behbudovun anası, maarifçi qa- dın Firuzə xanım Vəkilova (1889-1933) polkovnik Gəray bəy Vəkilovun doğma bacısı idi. Ştabs-kapitan Nəsib ağa Əsəd ağa oğlu Vəkilov 1899-cu ildə Qazaxda anadan olub. Qori Seminariyasının Azərbaycan şöbəsini bitirib. 1919-cu ildə Gəncədə praporşiklər məktəbində hərbi təhsil alıb. Müsavat zabiti olduğuna görə 1940-cı ildən 1955-ci ilə qədər Maqadan və Norilskiyə sürgün edilib. 1954-cü il mayın səkkizində qohumu, xalq şairi Səməd Vurğuna məktub yazıb, Vətənə qayıtması üçün ondan kömək istəyib. Şair günahsız həbs olunmuş əmisi oğlu Nəsib ağanın ailəsinə maddi kömək etmiş- dir. Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, otuzuncu illərdə Şəmistan Nəzirli 395
Vəkilovlar nəslindən bir çoxları repressiyaya uğramışdır. Səməd Vurğun onlardan yalnız birini – xalq müəllimi Teymur bəy Vəkilovu həbsdən azad etdirə bilmişdi. Nəsib ağa Vəkilov Norilsk sürgünündən yazırdı: Yüklə 2,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|