ŞƏMİstan nəZİRLİ general əLİ AĞA Şixlinski VƏ Sİlahdaşlari hərb tariXİNDƏn araşdirmalar



Yüklə 2,52 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə25/33
tarix03.02.2017
ölçüsü2,52 Mb.
#7389
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   33

HƏRBÇİ VƏKİLOVLAR

Zatından bir hünər görünsə səndə

Səni yaşadacaq özün ölsən də.

 

Əmir Xosrov Dəhləvi,

məşhur hind şairi

İstər imperiya dövründə, istər 1918-1920-ci illərdə Azərbaycan 

Demokratik Cümhuriyyətinin Milli Ordusunda və Aprel çevri-

lişindən sonra da Vəkilovlar nəslinin silah tutan cəsur övladları 

hərbi sahədə layiqincə qulluq etmişlər.

Azərbaycanın Rusiya işğalından sonra sevimli şairimiz Səməd 

Vurğunun mənsub olduğu Vəkilovlar nəslindən imperiya ordu-

sunun  sıralarında  igidlik  göstərən  hərbçi  oğullar  olmuşdur. 

1855-ci il sentyabrın 12-də Qafqaz Əlahiddə Ordusunun koman-

danı general N.N.Muravyovun verdiyi əmrdə oxuyuruq:



“Üçüncü müsəlman-süvari (Azərbaycan – Ş.N.) alayındakı qa-

zaxlılardan ibarət bölüyün komandiri, kapitan Mənsur ağa Və-

ki lova “İgidliyinə görə” və üstü yazılı dördüncü dərəcəli “Mü-

qəddəs Anna” ordeni, Qazax bəy polusotniyasından olan milis 

praporşiki  Mir  Mirzə  Məhəmməd  Şərif  oğluna  podporuçik 

rütbəsi, Borçalı bəy polusotniyasının vəkili Məmməd şah Ağa-

sultanova gümüş temlyak gəzdirmək hüququ və yunker rütbəsi, 

Qazax bəy polusotniyasından Mustafa ağa Mirzə Əli ağa oğlu 

Vəkilova  gümüş  temlyak  gəzdirmək  hüququnda  yunkerlik  rüt-

bəsi verilsin” (Bax: “Kavkaz” qəzeti, № 85, 24 sentyabr 1855-ci il).

1889-cu ildə Tiflisdə nəşr olunmuş Qafqaz Hərbi-Tarix Muze-

yinin “Soraq kitabçası”nda belə bir məlumata rast gəldim: “Pol-

kovnik Mirzə Xudadat bəy Vəkilov 1822-ci ildə Salahlı kəndində 



General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

380


anadan olub. İlk zabit rütbəsini 1847-ci il iyunun 2-də, polkovnik 

rütbəsini 1879-cu il dekabrın 14-də alıb. Hazırda Qafqaz Əlahiddə 

ordusunda xidmətdədir. İgidliyə görə təltif olunduğu ordenlər: 

dördüncü  dərəcəli  “Müqəddəs  Anna”  (1847),  üçüncü  dərəcəli 

“Müqəddəs Anna”  bantla  birgə  (1851),  “Müqəddəs  Stanislav” 

(1858),  İmperatorun  tacqoyma  mərasimi  münasibətilə  orden 

(1860),  ikinci  dərəcəli  “Müqəddəs Anna”  qılıncla  birgə  (1861), 

dördüncü  dərəcəli  “Müqəddəs  Vladimir”  bantla  birgə  (1875), 

üçüncü dərəcəli “Müqəddəs Vladimir” (1883) və 1862-ci ildə İra-

nın üçüncü dərəcəli “Şire-Xorşid” ordeni. 

Polkovnik Mirzə Xudadat bəy Vəkilov Tiflisdəki hərbi gimna-

ziyanı  bitirib.  Qafqaz  Əlahiddə  Ordusunda  Şərq  dilləri  üzrə 

tərcüməçi işləyib. O, məşhur tibb alimi doktor Məmmədrza ağa 

Vəkilovun əmisi oğlu, müsavat lideri Əlimərdan bəy Topçuba-

şovun isə dayısıdır.

“Tiflisski listok” qəzeti 1889-cu il 3 iyun sayında yazır ki, bu 

günlərdə vəfat etmiş polkovnik Mirzə Xudadat bəy Vəkilov Qaf-

qaz Əlahiddə ordusunun ümumi siyahısından çıxarılır.

* * *

Allahın  mərhəməti  ilə  biz  ümumrusiya  imperatoru  və 

hökmdarı birinci Aleksandr Bizə sədaqətli qazax xalqına

1

Bizim  gürcü  çarlığının  Baş  rəisi  general  A.P.Tormasovun



2

 

məlumatına görə, keçən 1809-cu ildə çoxsaylı İran qoşunlarının 



Bizim sərhədlərə basqını zamanı Gürcüstanda yaşayan

3

 Qazax 



camaatı misilsiz şücaət göstərmiş. Bizim taxt-taca sədaqətli ol-

muşlar. 


1

  Gürcüstanla qonşu olan yazılmalıdır. Qazax sultanlığı 1801-ci ildə 

Şərqi Gürcüstanla birgə Rusiyaya ilhaq

 

olunmuşdu. Şübhəsiz ki, bu səhv 



ordan yaranıb – Ş.N. 

2

  A.R.Tormasov 1809-cu ildən 1811-ci ilə kimi rus qoşunlarının Qaf-



qazda Baş komandanı olub – Ş.N. 

3

  Səhvdir. Qazax xalqı yox, Qazax camaatı olmalıdır. – Ş.N.



Şəmistan Nəzirli

381


Qazax süvarilərinin bu şücaətini və Bizə göstərilən sədaqətini 

nəzərə alaraq (Qazax camaatına) Bizim hökmdarın təşəkkür və 

ehtiramını bu Fərmanla bildirməyinizi lazım hesab edirik.

Sankt-Peterburq

Bizim Çarlığımızın onuncu ili.

İmperator Birinci Aleksandr.

Daxili işlər naziri: Kozodoyev. 

7 may 1810-cu il

* * *


Allahın mərhəməti ilə biz Ümumrusiya imperatoru  

və çarı İkinci Aleksandr

Qoy, hər kəsə aydın və məlum olsun ki, hamımızın sevimlisi 

imperator  Nikolay  Pavloviç,  Ümumrusiya  padşahı,  bizim  çar 

atamız, kornet Kazım Hüseynqulu oğluna, onun xidmətdə gös-

tərdiyi çalışqanlıq və səylərə görə, ən mərhəmətlimiz, min səkkiz 

yüz  əlli  birinci  il,  avqustun  otuzuncu  günü  ona  podporuçik 

rütbəsi vermişdir. Ona görə də biz bütün təbəələrimizə bildirərək 

əmr  edirik  ki,  Kazım  Hüseynqulu  oğluna  podporuçik  rütbəsi 

təsis edib bağışlayırıq və onu Bizim Podporuçik kimi lazım olan 

qaydada tanıyıb hörmət edin. Biz inanırıq ki, O, ən mərhəmətli 

tərəfindən ona verilmiş rütbəyə layiq, sadiq və mehriban, zabitə 

yaraşan kimi hərəkət edəcək. Buna əsasən, Biz Hərbi Nazirliyin 

Müfəttişlik Departamentinə imzalayıb Bizim dövlət möhürü ilə 

təsdiq etməyi tapşırdıq. 

Sankt-Peterburqda 1855-ci il dekabrın 26-cı günü verilmişdir.

İmperator Həzrətlərinin Baş Qərargahının

növbətçi generalının köməkçisi Əlahəzrətin 

məiyyəti general-mayor ______

Vitse-direktor vəzifələrini yerinə yetirən

polkovnik ______

Hərbi Nazirliyin Müfəttişlik Departamentində

9218 sayla təsvir edilmişdir.

Xarici İşlər Nazirliyində 1519 sayla möhürlənmişdir.


General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

382


* * *

Bu rəsmi sənədlərdə imperator Birinci Aleksandrın təşəkkürü-

nü və ehtiramını qazanan qazaxlılardan ibarət süvari dəstənin 

kapitanı Mənsur ağa Vəkilov, Vəkil Alı ağa oğlu Hacı Məmməd-

xan ağa, Xan Şıxlinski, mayor Mustafa ağa Arif Şıxlinski, Alqa-

zax oğlu Əli ağa, Nəsrulla bəy, poruçik Mehralı bəy Söyünbəyli, 

Allahyar  ağa  Dilbazov,  Süleyman  ağa  Usubov,  Həsən  ağa 

Kəsəmənli, Şərif Zaloğlu, Molla İmamverdi Tüklübaşoğlu, Ço-

pur Nəsib və başqaları olmuşlar.

İmperator  fərmanının  əsli  hazırda  polkovnik  Mənsur  ağa 

Vəkilovun nəvəsi şair Mənsur Fəxri oğlu Vəkilovda saxlanılır.

Tarixi mənbələrdə belə bir fakt da var ki, 1837-ci ilin yaz-yay 

aylarında Qafqazda olan çar Birinci Nikolay ayrı-ayrı şəhər və 

mahalları gəzmişdir. Avqustun 18-də Dilicandan Tiflisə qayıdan 

çarı nüfuzlu şəxs və etibarlı ağa olan Məmmədqulu ağa Vəkilov 

müşayiət etmişdir.

Bu  barədə  1912-ci  ildə  Tiflisdə  nəşr  olunmuş  “Kavkazski 

sbornik” (I hissə, XXII cild, səh.329) məcmuəsi daha dəqiq məlu-

mat verir:

“...Mülkü qubernator ikinci dəfə Əlahəzrət imperatoru Dili-

canda Yelizavetpol vilayətinin və Şəmsəddin məntəqəsinin ağa-

larından  ibarət  otuz  doqquz  nəfərlə  qarşıladı.  Onların  iyirmi 

nəfəri  poruçik  Təhsi  xanın  komandanlığı  ilə  İstibulaq  kəndinə 

qədər əlahəzrəti müşayiət etdilər. Burada əlahəzrət imperatoru 

otuz nəfərdən ibarət Qazax ağaları qarşıladı. Burdan da iyirmi 

süvari podpolkovnik Həsən ağanın komandanlığı ilə müşayiətçi 

təyin  edilərək  Əlahəzrəti  Qırmızı  körpüyə  qədər yola  saldılar. 

Sonra  Sıqnax  qəzasının  hörmətli  sakinləri  öz  başçıları  ilə 

Əlahəzrəti qarşılayaraq əvvəlki qayda ilə knyaz və zadəganlardan 

ibarət iyirmi nəfər onu Muğanlıya qədər müşayiət etdilər. Mu-

ğanlı  dayanacağında  Əlahəzrəti  Borçalı  məntəqəsindən  otuz 

nəfər qarşıladı. Onların iyirmi nəfəri nüfuzlu Məmmədqulu ağa 

Vəkilovun  komandanlığı  ilə  Əlahəzrəti  Tiflis  qəzasının  Alget 

məntəqəsinə qədər müşayiət etdi”.



Şəmistan Nəzirli

383


Birinci  Cahan  savaşında  və  ondan  əvvəlki  müharibələrdə 

Vəki lovlar nəslindən döyüşən orduda xidmət edib ad-san qaza-

nanlar  da  az  olmamışdır.  Polkovnik  Əsəd  ağa  Vəkil  ağa  oğlu 

Vəkilov (1853-1921), Abbasqulu bəy Məmmədhəsən oğlu Vəki-

lov (1844-1927), Gəray bəy Abbasqulu bəy oğlu Vəkilov (1884-

1952), praporşik Lütfəli bəy Abbasqulu bəy oğlu Vəkilov (1890-

1932) və başqaları imperiyanın orden, medalı ilə təltif olunmuş-

lar.


Onlardan biri – polkovnik Abbasqulu bəy Vəkilov imperiyanın ka-

valer ordenləri ilə təltif olunmuşdur. 1867-ci il oktyabrın 10-da za-

bit  rütbəsi  alan  Abbasqulu  bəy  uzun  müddət  Qars  şəhərində 

yerləşən yüz əlli beşinci Quba süvari alayında xidmət edib. Tiflis 

hərbi  gimnaziyasını  bitirən  Abbasqulu  bəy  Vəkilov  1884-cü  il 

martın 6-da podpolkovnik rütbəsi ilə təltif olunmuşdur. O, qırx ilə 

yaxın xidmət illərində Hərbi fərqlənmə ordenilə (1861), üçüncü 

dərəcəli  “Müqəddəs  Stanislav”  (1873),  dördüncü  dərəcəli 

“Müqəddəs Vladimir” (bant və qılıncla birgə, 1873), ikinci dərə cəli 

“Müqəddəs Stanislav” (qılıncla birgə, 1879), ikinci dərəcəli “Mü-

qəd dəs Anna” (1888) və başqa orden, medalla təltif olunmuşdur.

Polkovnik  Abbasqulu  bəy  Məhəmmədhəsən  oğlu  Vəkilov 

1927-ci ildə yetmiş üç yaşında Bakıda vəfat etmişdir. 

1918-20-ci illərdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətində Parla-

mentin üzvü, Bakıda ilk poliklinikaların təşkilatçısı və 1900-cü 

ildən Qafqaz Tibb Cəmiyyətinin həqiqi üzvü Məmmədrza ağa 

Vəkilov  (1864-1944),  daxili  işlər  naziri  Mustafa  bəy  Vəkilov 

(1899-1943),  Rəhim  bəy  Vəkilov  (1897-1934),  Parlamentdə  Dəf-

tərxana İdarəsinin rəisi Məmməd ağa Vəkilov (1863-1939) dövlət 

xadimi kimi fəaliyyət göstərmişlər.

Respublika Mərkəzi Dövlət Tarix Arxivində bir siyahı saxlanı-

lır. Orada Birinci Cahan savaşı başlayanda Qazax qəzasından kö-

nüllü olaraq 1915-ci ilin iyun ayında cəbhəyə getmək üçün Tatar-

Azərbaycan süvari alayına yazılanların adı, soyadı göstərilir.

Həmin siyahıda Qazax qəzasının ayrı-ayrı kəndlərindən 67 

nəfər  könüllünün  adı  yazılıb.  Salahlı  kəndindən  olan  doqquz 



General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

384


nəfərin beşi Vəkilovlar nəslindəndir: Əhməd ağa Qasım ağa oğlu 

Vəkilov,  Mustafa  ağa  Abdulla  ağa  oğlu  Vəkilov,  Mustafa  ağa 

Əbdülkərim  ağa  oğlu  Vəkilov,  Saleh  ağa  Əhməd  ağa  oğlu 

Vəkilov, Vəli ağa Nəbi ağa oğlu Vəkilov.



POLKOVNİK GƏRAY BƏY VƏKİLOV

Hər bir həqiqi insan öz irsiyyəti ilə fəxr etməlidir.

Səməd VURĞUN,

Xalq şairi

1918-ci ildə yeni yaranan süvari rotalarının təşkilatçılarından 

olub (1919-cu il fevralın 3-də). Birinci Azərbaycan süvari alayın-

da  ştab-rotmistr  rütbəsində  Gəncədə,  Tərtər  və  Bakıda  xidmət 

edib. 1920-ci ilin əvvəllərində isə Bakıdakı birinci kadet korpu-

sunda hərbi təhsil idarəsinin rəisi idi. 

Polkovnik Gəray bəy 1884-cü ildə Abbasqulu bəy Məhəmməd-

həsən  oğlu  Vəkilovun  ailəsində  anadan  olub.  Tiflisdəki  kadet 

korpusunu bitirib. Rusiya-Yaponiya və Birinci Cahan savaşların-

da  döyüşən  orduda  iştirak  edib.  Döyüş  xidmətlərinə  görə 

“Müqəddəs Georgi” ordeninin üçüncü dərəcəsi ilə təltif olunub. 

İyirminci ildən sonra Şəkidə yerləşən ikinci qırmızı kadet korpu-

sunda xidmət edib.

Çar  və  Müsavat  zabiti  olduğuna  görə  şübhəli  şəxs  kimi 

dəfələrlə həbs edilib. Xalq şairi Səməd Vurğunun məşhur “Kom-

somol poeması”ndakı Gəray bəy obrazının müsbət keyfiyyətlər 

baxımından prototipidir. Heç təsadüfi deyil ki, ölkədə havanın 

“tutqun” olduğu tutatut illərində yazdığı poemada Səməd Vur-

ğun daxili bir vüqarla Gəray bəyin mərdliyini, tarixi faciəsini də 

verə bilmişdir:



Şəmistan Nəzirli

385


Keçdi o günlər ki, Gəray bəy vardı,

Mahaldan-mahala at oynadardı...

Elə zəni etmə ki, yenə mən sağam,

At sürüb ellərə səs salacağam.

Səksəninci ilin əvvəllərində professor Fatma xanım Vəkilova 

ilə tez-tez görüşərdim. Görüşümün səbəbləri çox idi. O vaxtlar 

“Qoridən gələn qatar” sənədli povestimi işləyir, lazımi material-

lar  toplayırdım.  Əsərin  əsas  qəhrəmanı  məşhur  ədəbiyyat şü-

nasımız Firidun bəy Köçərli idi. Arxivlərdə, xüsusilə Gürcüstan 

Dövlət Maarif Arxivinin sənədlərində daha çox iki şəxsin adına 

rast gələrdim. Məmmədağa və İsmayıl ağa Vəkilovlar. Xeyirxah 

insan Mirqasım Əfəndiyevdən öyrəndim ki, hər iki Vəkilovlar 

qardaşdırlar, Firidun bəyin seminariya yoldaşı və sonralar qaynı 

olublar. Fatma xanım İsmayıl ağa Vəkilovun qızı idi.

Fatma xanımla Yusif Məmmədəliyev küçəsindəki mənzilində 

ilk  dəfə  1983-cü  il  aprelin  üçündə  görüşdüm.  Bu  tarix  qeyd 

dəftərçəmdə  indi  də  qalır.  Mənə  məşhur  sərkərdəmiz  Əli  ağa 

Şıxlinskinin müasirlərimizdən heç kəsin bilmədiyi ailə şəcərəsi 

haqqında geniş məlumat verdi. Onun anası Növrəstə xanım, ge-

neralın  bacısı  Bədircahan  xanımın  qızı,  generalın  bacısı  oğlu, 

qəza pristavı İsfəndiyar bəy Muradov Fatma xanımın doğmaca 

dayısı imiş. 

1912-ci il təvəllüdlü Fatma xanım, Vəkilovların və Şıxlinski-

lərin  ailə,  kök,  nəsil  qohumluğunu,  necə  deyərlər,  saçaq-saçaq 

bilirdi.  Bir  sözlə,  hər  iki  nüfuzlu  nəslin  ensiklopediyası  idi.  O 

vaxtlarda Fatma xanım əmisi Məmməd ağa və atası İsmayıl ağa 

haqqında da mənə maraqlı epizodlar danışıb nadir fotoşəkillər 

bağışladı. Onlardan “Qoridən gələn qatar” povestində istifadə 

elədim. Haqqında çox az məlumatım olan, yalnız adını eşitdiyim 

polkovnik Gəray bəy Vəkilov barədə də ondan məlumat öy rə-

nmək istədim. Professor Fatma xanım mehriban ana qayğısı ilə:

– Oğul, – dedi, – Nazim İbrahimovu tanıyırsanmı? Tanıma-

mış olmazsan?



General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

386


– Respublika Mətbuat və Nəşriyyat Komitəsinin sədri Nazim 

İbrahimovu deyirsiniz?

– Bəli!

– Tanıyıram, – dedim, – kitab nəşri sahəsində bütün peşəkar 



yazarların taleyi ondan asılıdır. Xüsusilə, yazıçılar onun qayğı-

sından razıdırlar. Amma aramızda vəzifə, yaş fərqi var... Fatma 

xanım, Nazim müəllimi nə münasibətlə yada saldınız?

– Söhbətimin canı var. Sən bilirsənmi ki, Nazim İbrahimovun 

həyat  yoldaşı  Nazimə  xanım  polkovnik  Gəray  bəy  Vəkilovun 

nəvəsidir?  Nazimə  xanımın  anası  Sona  xanım  indi  də  sağ-

salamatdır. Sona xanım da polkovnik Abbasqulu bəy Vəkilovun 

nəvəsidir.  Yəni  polkovnik  Gəray  bəyin  doğma  qızıdır.  Bizim 

Vəki lovların bir qolu inqilabdan çox əvvəl İrəvanda, Naxçıvan-

da, digəri isə Qarsda və Tiflisdə yaşayıb, Gəray bəy də Qarsda 

anadan  olub.  Ona  görə  də  Sona  xanımla  da  görüşməyin  yaxşı 

olardı... 

Aradan nə az, nə də çox, yeddi il keçəndən sonra “Topoqraf-

general  İbrahim  ağa  Vəkilov”  kitabını  nəşrə  hazırlayanda  o 

illərki qeyd dəftərçəmi vərəqlədim. İstər-istəməz mehriban ana, 

mərhum Fatma xanımın nurlu sifətini xatırladım. Hər iki nüfuz-

lu nəsil haqqında mənə qiymətli faktlar söylədiyi üçün ona dönə-

dönə rəhmət dilədim. Qeyd dəftərçəmi vərəqlədikcə gördüm ki, 

onun dediklərindən bir çoxuna hələ əməl etməmişəm. Onlardan 

biri də polkovnik Gəray bəyin qızı ilə görüşmək idi.

* * *

...Aylarla  bir  kamerada  olan  dustaqlar  başlarına  gələn 



qəzavü-qədəri danışmaqdan yorulmuşlar. Üç gündən bir müs-

təntiqin sorğu-sualı olurdu:

– Gəncə üsyanında harada olmusan? Nuru Paşa ilə sonuncu 

dəfə nə vaxt görüşmüsən? Zaqatala üsyanına kim başçılıq edir-

di? İttihadçılardan kimləri tanıyırsan, onların təşkilatına nə vaxt 

qəbul olunmusan?



Şəmistan Nəzirli

387


Belə sorğuların sonu yox idi. Dustaqlar da yaddaşına güc ve-

rib altı il əvvəl harada, kiminlə nahar etdiyini xatırlamağa məc-

bur idilər.

Axşamdan xeyli keçmişdi. Ştabs-kapitan Fərhad bəy Əli bə-

yovla bir kamerada olan polkovnik Gəray bəy bikef halda otur-

muşdu.  O,  evi,  ailəsini  fikirləşirdi.  Özünün  güllələnəcəyini  də 

düşünürdü:

– Onsuz da bir can borcluyam. Gec-tez bu dünyanı tərk etmə-

liyəm. Məndən sonra Sitarənin dörd uşaqla qalması, ona ömür-

lük əziyyət olacaq...

...Hər  gün  şər  qarışanda  elə  bil  kameraya  yığın-yığın  qəm-

qüssə ələnirdi. Uşaqların hərəkəti, danışığı, illah da axşam işdən 

qayıdanda bircə qız balası Süfiyyənin onun qucağına atılmasını, 

şaqraq səsini yadına salanda dəli-divanə olurdu. Dustaq Gəray 

bəyin iztirab dolu qəlbinin ən dərin guşəsində əziz anasının adı-

nı daşıyan Süfiyyəyə ayrıca ata məhəbbəti vardı. Bu sonsuz öv-

lad  məhəbbəti  bir  il  idi  dustaq  polkovnik  Gəray  bəy  Vəkilova 

əzab verirdi.

Ürəyi köksündə sürətlə döyünən Gəray bəy bikef halda:

– Fərhad bəy, – dedi, – görünür, bizim qismətimizə belə yazı-

lıbmış...

Tavanda tor məftilə salınmış işıq getdikcə zəiflədi. Onun an-

caq közərtisi qaldı. Bu, dustaqlara yatmaq üçün işarə idi. Bun-

dan sonra növbətçini, ya da komendantı çağırmağa icazə veril-

mirdi.

– Aha, – dedi, – Fərhad bəy, qismət dedin, işığımız da söndü. 



Mən bir şeydən qorxuram, Gəray bəy, qorxuram.

Fərhad bəy sağ əlini uzadıb şəhadət barmağını açıb qatladı.

– Qorxuram qisas alalar...

– Axı nəyə görə, biz nə günahın sahibiyik? – Gəray bəy hüzn-

lü səslə soruşdu.

– Bəs altı ildi güllələnən yüzlərlə azərbaycanlı ziyalısı, zabit 

və əsgəri məgər günahkardı? Sən də, mən də Müsavat zabitiyik, 


General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

388


vəssalam!  Azərbaycanda  meydan  sulayan  daşnak-bolşeviklərə 

elə bu bəhanə bəsdi.

– Düz deyirsən, vallah, hər şey ola bilər, – Gəray bəy bikef 

halda təsdiq etdi.

–  Dayan,  –  deyib  Fərhad  bəy  onun  biləyindən  yapışdı.  Sol 

əlilə qapını göstərdi. – Kimsə gəlir, yəqin nəzarətçidir.

Şişpapaq bolşevik zabiti gözlüyü açıb-bağladı. Kamerada işıq 

yenidən artdı. Nəzarətçi şişman qarnı üstündəki kəmərini sığal-

laya-sığallaya içəri girdi. Hər iki dustaq dərhal ayağa durdu. 

– Polkovnik Gəray bəy Vəkilov hansınızdır? – deyə nəzarətçi 

xəbər aldı.

– Mən, – deyib Gəray bəy qəddini düzəldib əsgəri qaydada 

dimdik durdu.

Nəzarətçi onu ilk dəfə görürmüş kimi laqeyd nəzərlərlə baş-

dan-ayağa süzdü. Özü ilə gələn əsgərə işarə etdi:

– Çox yaxşı, “hədiyyənizi” götürə bilərsiniz.

Gəray  bəy  irəli  addım  atanda  nəzarətçi  əlini  qaldırıb,  sərt 

səslə dilləndi:

– Elə yox, elə olmaz, şələ-külənizlə, əmr belədir.

Fərhad bəy qolunu geniş açıb geriyə dönən Gəray bəyi bərk-

bərk qucaqladı. Yaman kövrəlmişdi:

– Allah amanında, qardaş, bu nə iş idi...

Bikef Gəray bəy:

– Niyə narahat olursan, – dedi, – bəlkə başqa yerə dəyişirlər, 

bəlkə sürgünə...

– Artıq söhbəti kəsin, dustaq Vəkilov, şələ-küləni götür, hay-

dı, – deyə nəzarətçi onlara təpindi.

Sonra qıyğacı baxışlara Fərhad bəyi süzdü:

– Siz dostunuz üçün narahat olmayın, o, çox yaxşı yerə gedir.

Onun ikibaşlı danışığından daha da şübhələnən Fərhad bəy:

– Hara gedir? – deyə dərhal soruşdu.

– Hara gedə bilər ki, evə, əzizim, evə, vəssalam!

Nəzarətçiyə  inanmayan,  onu  dodaqaltı  söyən  Fərhad  bəy 

üzünə bağlanan qapıya baxa-baxa quruyub qalmışdı. Kamerada 

işıq yenidən zəiflədi...


Şəmistan Nəzirli

389


Şamaxı yolundakı həbsxananın komendantı əlini zəif yanan 

peçdə qızdıra-qızdıra:

– Hə, polkovnik Vəkilov, belə-belə işlər... – deyə ona müraciət 

etdi.


Stolun üstündəki əl boyda kağızı göstərib:

– Buyurun, hələlik sizin bolşevik hökuməti yanında günahı-

nız sübut olunmadı. Ən yaxın adamınız üzünüzə dursa da, itti-

hadçılar bunu inkar etdilər.

– Siz də hərbçisiniz, bilməmiş olmazsınız, peşəkar hərbçilər 

həmişə siyasətdən uzaq olublar. Bu, tarixən belədir, daha doğru-

su, əsgəri qaydadır...

– Oho, Vəkilov, sən çox ağıllı, düşüncəli adamsan. Görünür, 

bəy titulunu nahaq yerə daşımırsan. – Komendant iri bir dəf tər-

xana kitabını ona tərəf itələdi: – Burdan qol çəkin, hələlik azadsı-

nız, evinizə buraxılırsınız. Bundan sonra fəxrlə deyə bilərsiniz 

ki,  bolşevik  gülləsi  sizdən  yan  keçdi. Amma  siz...  –  kinli-kinli 

Gəray bəyə baxıb: – Bolşeviklərə çox güllə atmısınız, bolşeviklərin 

qanını su yerinə axıtmısınız, elə deyilmi?

Gəray bəy dinmədi...

Bu epizodu mənə ilk görüşümüzdə Gəray bəyin qızı Sona xa-

nım danışdı. 1926-cı ildə qarlı qış axşamı gecədən xeyli keçəndən 

sonra  Sitarə  xanımın  qapını  açması  və  atası  Gəray  bəyin  qəfil 

gəlişini Sona xanım çox yaxşı xatırlayır. 

– Bu gözlənilməz gəlişdən özünü itirən anam hey təkrarən 

atamdan soruşdu ki, a kişi, nə yaxşı səni buraxdılar.

Atam isə sevinclə bizi öpür, qucaqlayırdı. O, qardaşım Böyü-

kağanın, Rüstəmin dərslərini soruşdu. Balaca Fərruxu və məni 

dizinin üstündə oturtdu. Ata məhəbbətini, həmin gecənin sevin-

cini  mən  indi  də  unuda  bilmirəm.  Həmin  gecə  evimizin  işığı 

səhərə kimi sönmədi. Birdən atam anama sərt səslə dedi:

– Elə deyirsən ki, nə yaxşı buraxdılar. Axı mənim nə günahım 

var ki, buraxmayaydılar. Namərd bir qohumla məni üzləşdirdilər. 

O  mənə  nə  qədər  şər  atdısa  da  faydası  olmadı.  Onda  namərd 

dedi ki, sən Gəray bəy ağqvardiya ordusunda qulluq etmisən. 



General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

390


Mən də cavab verdim ki, əvvəla, Müsavat ordusu ağqvardiyaçı-

lardan ibarət deyildi. Əgər sən deyən kimidirsə, onda ikimiz də 

birgə qulluq etmişik. Müsavat ordusunda sən praporşik, mən isə 

polkovnik  olmuşam.  Mənim  qismətimə  insaflı  müstəntiq  düş-

müşdü.  O,  milliyyətcə  Həştərxan  tatarı  idi.  Növbəti  istintaqın 

birində  məndən  soruşdu  ki,  1924-cü  ildə  harada  olmusunuz? 

Şəkidə Qırmızı Kadet korpusunda işləmişəm, – dedim. Həmin ili 

kursantların  buraxılışı  münasibətilə  1924-cü  il  noyabrın  7-də 

Moskvada  kursant  heyətilə  birgə  Nərimanovun  qəbulunda  ol-

muşam. Bu görüşdən fotoşəklimiz də var.

Bunu  eşidən  müstəntiqin  əhvali-ruhiyyəsi  tamam  dəyişdi. 

Dedi ki, 1918-ci ildə Nərimanov Həştərxanda olanda məni müa-

licə edib. Məni ölümdən xilas edib, həyata qaytarıb. Ona görə də 

rəhmətlik Nərimanova böyük hörmətim var.

Atam sonralar da danışırdı ki, sağ-salamat buraxılmağımın 

səbəbkarı həmin müstəntiqin Nərimanova olan hüsn-rəğbətindən 

irəli gəlib. Ona görə də atam Gəray bəy ömrünün sonuna kimi 

Nərimanova rəhmət oxuyardı.

– Sona xanım, atanız Gəray bəy Müsavat ordusunda Gəncədə, 

Tərtərdə hərbi qulluqda olub. 1920-ci ildə Şəkidə Qırmızı Kadet 

Məktəbinin rəisi işləyib. Bəs o həbs olunan ili – 1926-cı ildə hara-

da yaşayırdınız?

– Həmin ili Bakıda Çadrovı küçəsindəki onuncu dalanda (in-

diki M.Əliyev – Ş.N.) yaşayırdıq. Mən 1920-ci il fevralın 11-də 

Bakıda  anadan  olmuşam. Atam  Gəray  bəy  bu  xəbəri  eşidəndə 

deyib  ki,  anam  Süfiyyə  xanım  yenidən  dünyaya  gəlib. Atamın 

eyha mını  dərhal  anlayan  anam  Sitarə  xanım  Məmməd  qızı 

Bədəlova  mənə  nənəmin  adını  qoyub.  Sonralar  necə  olubsa, 

məni  Sona  deyə  çağırıblar.  Atam  heç  vaxt  ikinci  adımı  dilə 

gətirməzdi, acığı gəlirdi. Həmişə məni Süfiyyə deyə çağırardı. 

Anamın  əsli  Şəkidən  olub.  Atam  kimi  nəcabətli  nəsildən  olan 

anamın  ailəsi  o  vaxt  Tiflisdə  yaşayırmış.  Onlar  1913-cü  ildə 

evləniblər. Ana babam Məmməd məşhur tacir olub. Tiflisdə xü-

susi mülkü, mağazaları varmış. Anam ali təhsilli həkim idi.



Şəmistan Nəzirli

391


– Sona xanım, Tiflis dediniz yadıma atanızın arxivdə saxlanı-

lan bir teleqramı düşdü. Onu poruçik Gəray bəy Vəkilov 1901-ci 

il  oktyabrın  7-də  ilk  qız  məktəbinin  açılışı  münasibətilə  Hacı 

Zeynalabdin Tağıyevə vurub. Atanız Gəray bəy yazır ki, Ünasiyə 

məktəbinin güşadı günü ilə Sizi təbrik edib, tofiq istəyirəm. 

– Siz poruçik deyəndə atamın kinayə ilə tez-tez işlətdiyi bir 

məsəli yadıma düşdü. O, acığı gələn zabitə deyərdi:

– Praporşik zabit olsa, toyuq da quş olar.

1926-cı ildə tutulanda onun üzünə nahaqdan duranın rütbəsi 

praporşik olub. Ömrünün son illərində atam süvari generalı Hü-

seyn xan Naxçıvanskini tez-tez xatırlardı. Hüseyn xan Port-Artur 

döyüşlərində atamın komandiri olmuşdu.

Yadımdadır,  danışardı  ki,  1905-ci  ildə  yaponlarla  döyüşdə 

Hüseyn  xan  əmr  verdi  ki,  xəncəri  dişimizə  alaq,  qılıncı  sağ 

əlimizə, tüfəngi isə sol əlimizə. Belə yaraqlanıb hücuma keçdik, 

yaponlar mövqelərini qoyub qaçdılar. Biz bir güllə belə atmadan 

cəbhəni aldıq.

* * *


Polkovnik Gəray bəy Vəkilovun üç oğlu son illərə kimi sağ 

idi:  Böyükağa  (1914-1995),  Rüstəm  (1916-1998),  Fərrux  (1921-

1998). Bu sətirlərin müəllifi onların hər üçü ilə görüşüb söhbət 

etmişdi.


Böyükağa  EA-nın  Geologiya  İnstitutunun  laboratoriya  rəh-

bəri, geologiya-mineralogiya elmləri namizədi, Rüstəm əməkdar 

mühəndis, Fərrux isə baş ədliyyə polkovniki və fəxri prokuror-

luq işçisi idi.

1992-ci ildə görüşlərimizin birində Böyükağa müəllim mənə 

iki nadir fotoşəkil göstərdi. İlk dəfə gördüyüm bu tarixi şəkillər 

atmış səkkiz il əvvəl – 1924-cü il noyabrın yeddisində çəkilmişdi. 

Şəkildə  xalqımızın  görkəmli  oğlu  Nəriman  Nərimanov  və  Za-

qafqaziya  Hərbi  Hazırlıq  Məktəbinin  kursant  və  zabit  heyəti 

Moskvada təsvir olmuşdu. Böyükağa Vəkilov da həmin kursant-



General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

392


lar arasında olduğuna görə fotoşəklin çəkilmə tarixini mənə nəql 

etmişdi:


– 1922-ci ilin yazında atam məni Qırmızı kadetlər korpusu 

məktəbinə  oxumağa  qoydu.  Onda  mənim  səkkiz  yaşım  vardı. 

Həmin məktəbə yeddi yaşından on dörd yaşınadək olan uşaqları 

götürürdülər. Məktəb beynəlmiləl idi. Orda müxtəlif millətlərdən 

olan uşaqlar oxuyurdu. Azərbaycanlılar əksəriyyət təşkil edirdi. 

1923-cü ildə bizim məktəbin adı dəyişdirilib Zaqafqaziya Prole-

tar Hərbi Məktəbi, bir il sonra isə Hərbi Hazırlıq Məktəbi adlan-

dırıldı.


Yadımdadır, məktəbin tədris korpusu Bakıda, indiki 1 nöm-

rəli orta məktəbdə, yataq korpusu isə indiki Zabitlər evinin bina-

sında  yerləşirdi.  Təlim,  siyasi-tərbiyə  işləri  və  mədəni-kütləvi 

tədbirlər tədris korpusunda keçirilirdi. Bu, Zaqafqaziyada yeni-

tipli nümunəvi hərbi məktəb idi. Məktəbimiz 1921-ci ilin oktyab-

rında  Azərbaycan  Xalq  Komissarları  Sovetinin  sədri  Nəriman 

Nərimanovun təşəbbüsü ilə yaradılmışdı. Ona görə də həmişə 

Nərimanovun diqqət mərkəzində idi.

Hələ birinci kursda oxuyanda Nərimanov tərəfindən qəbul 

edilməyimiz də yaddaşıma həmişəlik həkk olunub.

Nəriman Nərimanov bir ata kimi bizimlə xeyli səmimi söhbət 

etdi.  Təhsilimizlə,  dolanacağımızla  maraqlandı,  kefimizi  xəbər 

aldı. O, bizim hər birimizdən dönə-dönə soruşdu ki, məktəbdə 

nə üçün, hansı məqsəd naminə oxuduğumuzu bilirikmi? Biz də 

onun bütün suallarına ürəkdən, cəsarətlə cavab verirdik ki, ko-

mandir olmaq istəyirik. Bizi ata qayğısı ilə dinləyən Nərimanov 

şad bir halda “mərhəba, balalarım, sağ olun!” – deyirdi.

1924-cü ildə paradda iştirak etmək üçün məktəbimizin yüz 

iyirmi altı nəfər kursant və zabit heyətini Moskvaya dəvət etdilər. 

Noyabrın üçündə yola düşdük. Rostova qədər yük vaqonlarında 

getdik. Gecikdiyimizə görə bizi ordan sürət qatarında yola saldı-

lar. Noyabrın yeddisində səhər Qızıl meydana çatdıq.

Bizi Moskvaya aparan komandirlərimizi yaxşı xatırlayıram. 

Zaqafqaziya Hərbi Hazırlıq Məktəbinin kurs komandiri Həqqi 



Şəmistan Nəzirli

393


Kəngərlinski, siyasi rəhbər Allahqulu Mehdiyev, məktəbin rəisi 

Hacıağa  İbrahimbəyli,  tədris  hissəsinin  rəisi,  atam  Gəray  bəy 

Vəkilov və başqaları bizimlə getmişdilər.

Qızıl  meydandan  keçəndə  tribunada  dövlət  rəhbərləri  ara-

sında  dayanan  Nəriman  Nərimanovu  görüb  daha  gur  səslə 

“Ura!” – deyə qışqırdıq. Rəsmi keçiddən sonra bizim batalyonu 

tribunanın önündə saxladılar. Dövlət rəhbərləri bizim yanımıza 

enib  salamlaşdılar.  Mənim  kimi  10-12  yaşlı  balaca  kursantları 

səmimiyyətlə dindirir, bəzilərini də atıb-tutur, öpürdülər.

Səhərisi bizi SSRİ MİK-in Sədri Nəriman Nərimanov Kreml-

dəki  klubda  qəbul  etdi.  Xeyli  səmimi  söhbət  edən  Nəriman 

Nərimanovun sevincinin həddi-hüdudu yox idi. O dedi ki, tap-

şırıq  vermişəm,  sizin  hər  birinizə  Xalq  Komissarları  Sovetinin 

hesabından  iyirmi  manat  pul  ayırsınlar.  Bu  pul  sizə  gündəlik 

xərclik və valideynlərinizə hədiyyə alıb aparmaq üçün verilir.

Sonra bizim kursant batalyonu Kremldə yerləşən hərbi ko-

man dirlər heyəti məktəbində oldu. 

Bu  görüşlərdən  sonra  Nəriman  Nərimanov,  MİK  Rəyasət 

Heyə tinin  katibi  Avel  Yenikidze  bizimlə  birgə  Kremlin  həyə-

tindəki “Çar zəngi”nin yanında şəkil çəkdirdi. 

Bu tarixi fotoşəkildə görün kimlər var. O vaxt kursant olanla-

rın  əksəriyyəti  indi  görkəmli  alim,  hərbçidirlər.  Polkovnik  Əli 

ağa  Babayev,  Respublika  EA-nın  keçmiş  prezidenti,  akademik 

Rüstəm İsmayılov, əməkdar elm xadimi, elmlər doktoru Məm-

mədtağı  Nağıyev,  SSRİ  Neft  Sənayesi  Nazirliyinin  idarə  rəisi 

Əlövsət  Qarayev,  irriqator-alim  Karrar  Əliyev,  Sovet  İttifaqı 

Qəhrəmanı Aslan Vəzirov, SSRİ xalq artisti, məşhur dirijor Niya-

zi,  Çingiz  Hacıbəyov,  akademik  Şəfayət  Mehdiyev,  əməkdar 

mühəndis  Böyükağa  Məmmədov,  elmlər  doktoru  Məmməd 

Fərzəliyev,  məşhur  şairimiz  M.Ə.Sabirin  oğlu  Məmmədsəlim 

Tahirli, professor, hüquq elmləri doktoru Əyyub Əsgərov, pol-

kovnik Səttar Hacıyev, Fərhad Ağayev, müharibə veteranı Əsgər 

Mirzəyev, fizika-riyaziyyat elmləri doktoru Kamal Məmmədov, 

batalyon komandiri Hüseyn Rəhimov və başqaları.



General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

394


Onların əksəriyyəti dünyasını dəyişib. Bu nadir fotoşəkil isə 

o günlərdən nəsillərimizə yadigar qalıb.

Gəray bəyin oğlu Rüstəm Vəkilov: 

– Atam 1920-ci ilə kimi şərəfli ömür yaşadığını tez-tez xatır-

lardı. Amma Müsavat dövründəki döyüş yolunu xatırlamaq ona 

çox çətin idi.

Yadımdadı,  otuzuncu  illərdə  Səməd  Vurğun  bizə  tez-tez 

gələrdi. Onların ikilikdə elədikləri söhbət gecədən xeyli keçənə 

qədər davam edərdi. Bəzən mübahisələri qızışıb, səsləri ucalan-

da anam Sitarə zarafatla deyərdi:

– Balam, bu sinfi düşmənlərin söhbəti qurtarmır ki, qurtarmır.

O da yadımdadır ki, bir dəfə çay aparanda atamın 1924-cü 

ildə Moskvada Nəriman Nərimanovla görüşündən danışdığını 

eşitdim.


Qorxu hissiylə bunu anama bildirdim.

Anam narahatlıqla dedi:

Bu kişinin gözünü qan örtüb, yenə bizi işə salacaq.

Axı, o illərdə Nəriman Nərimanovun şəxsiyyətinə haqsız ola-

raq qara kölgə salmışdılar. Onun silahdaşları həbs edilirdi. 

1924-cü  ildə  ordudan  tərxis  olunan  Gəray  bəy  ömrünün 

axırınadək  Respublika  Maliyyə  Nazirliyində  işləyib.  1952-ci  il 

martın on dördündə Bakıda vəfat edib.

Görkəmli müğənnimiz Rəşid Behbudovun anası, maarifçi qa-

dın  Firuzə  xanım  Vəkilova  (1889-1933)  polkovnik  Gəray  bəy 

Vəkilovun doğma bacısı idi.

Ştabs-kapitan Nəsib ağa Əsəd ağa oğlu Vəkilov 1899-cu ildə 

Qazaxda anadan olub. Qori Seminariyasının Azərbaycan şöbəsini 

bitirib.  1919-cu  ildə  Gəncədə  praporşiklər  məktəbində  hərbi 

təhsil alıb. Müsavat zabiti olduğuna görə 1940-cı ildən 1955-ci ilə 

qədər  Maqadan  və  Norilskiyə  sürgün  edilib.  1954-cü  il  mayın 

səkkizində  qohumu,  xalq  şairi  Səməd  Vurğuna  məktub  yazıb, 

Vətənə qayıtması üçün ondan kömək istəyib. Şair günahsız həbs 

olunmuş əmisi oğlu Nəsib ağanın ailəsinə maddi kömək etmiş-

dir.  Yeri  gəlmişkən  onu  da  qeyd  edək  ki,  otuzuncu  illərdə 



Şəmistan Nəzirli

395


Vəkilovlar nəslindən bir çoxları repressiyaya uğramışdır. Səməd 

Vurğun  onlardan  yalnız  birini  –  xalq  müəllimi  Teymur  bəy 

Vəkilovu həbsdən azad etdirə bilmişdi.

Nəsib ağa Vəkilov Norilsk sürgünündən yazırdı:



Yüklə 2,52 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   33




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin