ŞƏMİstan nəZİRLİ general əLİ AĞA Şixlinski VƏ Sİlahdaşlari hərb tariXİNDƏn araşdirmalar

General Mehmandarovun anketi

Həyatda o, boyca balaca, iki yerə daranıb ayrılmış ağsaqqallı 

bir adam idi. Həmişə kiçik ayaqlarına görə xüsusi dəridən tikil-

miş yüngül çəkmə geyərdi.

Deyirlər ki, 1923-cü ildə ağsaqqallı generalı… əlində süpürgə 

Bakıda görüblər. Altmış yeddi yaşlı general, Müsavat hökumə-

tinin hərbi naziri kimi iki il keçdiyi həmin bu küçəni süpürüb 

adamlardan  utanaraq,  Azərbaycan  Fövqəladə  Komissiyasına 

qeyd olunmağa tələsirdi. Özü də həmin gün. Qoy görsünlər ki, o 

yerindədir, heç hara getməyib, heç yana qaçmayıb.

Deyirlər ki, belə olub. Hər ehtimala qarşı, bizim əlimiz çatan 

nəşrlərdə  bu  yoxdur,  ancaq  adamların  yaddaşında  bu  qalıb. 

Uzun müddət belə hesab edirlər ki, öz tariximizi, onun bütün 

keçidlərində bilmək bizə o qədər də lazım deyil, əgər biz onu 

bütün ziddiyyətləri ilə – lap həqiqət olsa belə – yazsaq, “düz başa 

düşmərik”. Lakin oxşarlığın şüası, çəkilmələr zamanı sualtı daş-

lar  təmizlənən  kimi,  həqiqəti  üzə  çıxardaraq  bütün  qaranlıq 

künc lərə işıq saçır. 

1999-cu ilin oktyabr ayında tədqiqatçı axtarışı məni çekistlərin 

arxivinə gətirib çıxartdı. Burda “keçmiş adamlar”ın anketləri ara-

sında illərin soldurduğu və Mehmandarovun xırda hərflərlə yazdı-

ğı ikiqat bir vərəq saxlanılır. O illərin qoxusunu verən bir vərəq…

Səməd bəy Sadıq bəy oğlu Mehmandarov xidmət illərini necə 

və harada keçirib, anketdən bunu müəyyən etmək olmur. Ancaq 

anketin  “təltiflər”  sütununa  görə  mühakimə  yürütsək,  məlum 

olur ki, o üçüncü və dördüncü dərəcəli “Müqəddəs Georgi” or-

deni, brilyantla bəzədilmiş qızıl silah, birinci, ikinci və dördüncü 

dərəcəli  Stanislav  ordeni,  birinci,  ikinci  və  üçüncü  dərəcəli 

“Müqəddəs  Anna”  ordeni,  ikinci,  üçüncü,  dördüncü  dərəcəli 

Vladimir ordeni, “Ağ qartal”

1

, “Aleksandr Nevski” ordeni və s. 

1

  Rusiyanın ali “Ağ qartal” ordeni ilə birinci dəfə azərbaycanlılardan 

1888-ci ildə ilk vitse-admiral İbrahim bəy Allahverdi bəy oğlu Aslanbəyov 

(1822-1900), ikinci dəfə tam süvari generalı Hüseyn xan Kəlbalı xan oğlu 

Naxçıvanski (1863-1919), sonuncu – üçüncü dəfə isə Səməd bəy Sadıq bəy 

oğlu Mehmandarov təltif olunmuşdur – Ş.N.

Şəmistan Nəzirli

425

təltif  olunub.  Burda  sütunda  yer  qurtarıb,  aşağıda  yazılıb  “və 

başqaları…”. Aydın məsələdir ki, ordenlər də əla hərbi xidmətə 

və qəhrəmanlığa görə verilirdi.

Sonra isə anketdə bir yığın sual var. Köhnə orduda sonuncu 

rütbəniz  və  vəzifəniz?  Tam  artilleriya  generalı,  İkinci  Qafqaz 

korpusunun  komandiri.  1917-ci  il  fevral  inqilabı  zamanı  harda 

olmusunuz? Alman  cəbhəsində.  Bəs  Oktyabr  inqilabı  zamanı? 

Petroqradda,  1917-ci  ilin  mayında  üzv  seçildiyim  yaralıların 

Aleksandrovsk komitəsində. 1918-ci ildə altmış iki yaşlı generala 

Azərbaycan  Demokratik  Respublikasının  müsavatçılar  kabine-

tində hərbi nazir vəzifəsini təklif eləyirlər və Mehmandarov bu 

təklifi qəbul eləyir. 1920-ci il iyunun dördündə onu həbs eləyib 

iki  aydan  sonra  general  Əli  ağa  Şıxlinski  ilə  birgə  Moskvaya 

göndərirlər. Moskvaya çatan kimi hər ikisini həbs edib, Butursk 

həbsxanasına salırlar. Qatarı qarşılayan Azərbaycanın Moskva-

dakı səlahiyyətli nümayəndəsi Behbud bəy Cavanşir, Nəriman 

Nərimanova təcili teleqram vurur ki, sizin dediyiniz qatar gəldi, 

lakin generallar yoxdur. Stalinlə telefon əlaqəsi saxlayan N.Nəri-

manov onları tapdırır.

Hazırda bizim Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin arxivində sax-

lanan  Stalinin  məktubu  (surəti)  generalları  xilas  edir.  Stalin  o 

vaxtkı  Ümumittifaq  Fövqəladə Komissiyasının  birinci  müavini 

H.Q.Yaqodaya 1920-ci il 12 noyabr tarixli məktubunda yazır:

“Yoldaş Yaqoda! Hərtərəfli yoxlamadan sonra məlum oldu ki, 

Azərbaycan generalları S.Mehmandarov və Ə.Şıxlinski heç nədə 

günahkar  deyillər.  Xahiş  edirik  onların  həbsxanadan  buraxıl-

masına nail olasınız. İ.Stalin”

Ad gününü həbsdə “qeyd eləyir”. Yeddi gündən sonra azad 

edilib Daimi Artilleriya Komissiyasının üzvü kimi səhra qərar-

gahına göndərilir. Burda Səməd bəy Mehmandarovun əliylə ya-

zılıb:

“Bir  dəfə  də  istintaq  aparmadılar,  heç  bir  ittiham  irəli  sür-

mədilər”. Bəs nəyə görə?! Rus qanı tökməyib, bolşeviklərə qarşı 

çıxış eləməyib, hərbi andı qəbul eləyib. Əsgərdən generala kimi 

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

426

yüksəlib. Sədaqətlə xidmət edib. 1921-ci il noyabrın on səkkizində 

Səməd bəy Sadıq bəy oğlu və Əli ağa Şıxlinski Nərimanov və 

Qarayevin xahişi ilə Bakıya – Hərbi Dəniz Xalq Komissarlığına 

qaytarılır.

1923-cü ildə yazılmış anketində göstərir: “İndiki vaxtdan tap-

şırıqçı və pul kağızlarının bölgüsü üzrə komissiyanın sədriyəm”.

Bildiyimiz kimi, pul isə hər adama etibar edilmirdi. Deməli, 

təmiz adam olub.

Əgər Oktyabr inqilabına rəğbət bəsləmişsinizsə, bunun səbəbi 

nə olub? (Həmin dövrdə sizin etiqadınız?)

Cavab: – Bu suala ən yaxşı cavab – aprelin iyirmi səkkizində, 

yəni  çevriliş  günündə  mənim Azərbaycan  ordusuna  verdiyim 

əmrdir. Bu əmr və eyni dərəcədə hərbi hissə rəislərinə göndərilmiş 

teleqramlar Qərargah arxivində qorunur və onlar mənim Sovet 

hakimiyyətinə münasibətimi müəyyənləşdirə bilər.

Otuz doqquz nömrəli sual: – Hansı səpgili fəaliyyətə daha 

çox meyil edirsiniz? 

Cavab: – Mənim yaşımda sakit və dinc fəaliyyətə…

Bəli, əsrin əvvəllərindən başlayan müharibələr, inqilab turan-

ları ağsaqqal generalı yormuşdu. Üstəlik də ölkəmizə varvarca-

sına soxulan istilaçı bolşeviklərin poqonunu daşımaq istəmirdi.

Təlatümlü günlərdə

“1923-cü ildə ağ saqqallı general Səməd bəy Mehmandarovu 

əlində süpürgə Bakıda görüblər”. Anketdən bu sözləri oxuyanda 

istər-istəməz  adamın  ürəyi  ağrıyır.  Orduda  minlərlə  əsgərə, 

zabitə silah tutmağı öyrədən igid bir sərkərdəni bu qədər alçal-

dan kimlər idi? Şöhrəti Rusiyanın sərhədlərini aşan Port-Artur, 

Birinci Dünya müharibəsinin qəhrəmanı ilə ömrünün ağsaqqal 

çağında belə “ciddi zarafat” edən şəxsdə vicdandan əsər-əlamət 

vardımı?

1920-ci  ildən  şahid  qalmış  bir  sənədlə  bu  sualların  cavabını 

tapmaq olur. Orada oxuyuruq:

Şəmistan Nəzirli

427

“Qızıl Ordu demək olar ki, bütünlüklə döyüş qabiliyyətindən 

məhrum və daşnak zabitlərinin komandası altında olan erməni 

könüllülərindən ibarət idi. Bu dəstələr ətraf kəndləri qarət edir, 

bununla müsəlman kəndlərinin qəzəbinə səbəb olurdular”.

– Bax, bu “könüllülər” Bakıya varid olandan sonra cəmi il ya-

rım Azərbaycan Demokratik Respublikasının hərbi naziri olmuş 

Səməd bəy Mehmandarovu xalqın gözündən salmaq üçün əlinə 

süpürgə  verib  küçə  süpürtdürmüşlər.  Bu  “könüllü”  düşmən-

lərimiz yaxşı bilirdilər ki, Səməd bəy Mehmandarovu xalq sevir 

və inanırdılar ki, onları “azadlıq gətirən könüllülərin” zülmündən 

məhz Səməd bəy Mehmandarov kimi generallar qurtara bilər. 

Bu ümidlə də hələ 1919-cu il iyunun altısında Qusar, Quba, Xaç-

maz, Dəvəçi əhalisinin keçirdikləri mitinqin qətnaməsində deyi-

lirdi:

“Biz əminik ki, hökumətimiz (Azərbaycan Demokratik Res-

publikası – Ş.N.) döyüş meydanında özünün son üzvünü itirə-

nədək ona etibar etdiyimiz qadın və qızlarımızı qara generalla-

rın  əlinə  verməyəcək.  Nikolayın  mənafeyi  naminə  Port-Artur 

civarlarında fərqlənmiş şücaətli hərbi nazirimiz Mehmandarov 

bizim mahalda olduğu vaxt gözündə yaş damlaları süzüldüyü 

halda, vətən, qadın və qızlarımızın, ana və bacılarımızın namu-

sunun müdafiəsi yolunda canından belə keçməyə hazır olduğu-

nu bildirmişdi”.

Lakin işlər elə dəyişdi ki, dünyanın çərxi sanki tərsinə fırlan-

dı.  Dindarla  dinsizin  müharibəsi  başlandı.  Bu  döyüşlərdə  biz 

çoxlu tələfat verdik. Azərbaycanı içəridən “yeyən” S.Şaumyan, 

T.Amirov,  S.Lalayev,  Avakyan  kimi  daşnaklar  quzu  cildində 

qurd  olmuşdular.  Onların  quldur  dəstələri  gecələr  müsəlman 

evlərinə hücum edir, kəndlilərin silahını əlindən alır, vəhşicəsinə 

döyürdülər. “Azərbaycan” qəzeti (17 mart 1919, №67) yazırdı ki, 

Qafqaz  cəbhəsindən  türk  orduları  geri  çəkilərkən  Türkiyə 

erməniləri  Qafqaz  erməniləri  ilə  birləşdilər  və  birlikdə  həmin 

hissələrə qarşı hücuma keçərək, onlara zərbə vurmağa başladı-

lar. Bir tərəfdən Andronikin, digər tərəfdən isə erməni generalla-

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

428

rı  Dro,  Keri,  Muradın  dəstələri hərəkət  edirdilər.  Tərk  edilmiş 

bütün müsəlman kəndləri qarət olunmuş və yerlə yeksan edil-

mişdi.  Məhz  bu  vaxt  Şaumyanın  və  Avakyanın  fitnəkarlığı 

sayəsində  Şamaxı  hadisələri  başlandı.  Şaumyan  tərəfindən  bu 

hadisələrlə  əlaqədar  yazılmış  məktub  Gəncə  komendantının 

əlinə düşdü. Bu məktubdan Şaumyan və Avakyanın daşnak ol-

duqları açıq-aydın görünürdü… Bu faciələrin hamısı on səkkiz-

on doqquzuncu illərdə olmuşdu. 1920-ci ilin aprelində isə qırx 

minlik milli Azərbaycan Ordusu yetmiş iki minlik XI Ordunun 

qarşısında tab gətirə bilmədi. Ona görə ki, otuz minlik piyadası, 

on min süvari qoşunu olan milli Azərbaycan Ordusu Zəngəzurda, 

Qarabağda, Qazax və başqa qəzalarda daşnak quldurları Hama-

zaspın və Andronikin dəstələrinə qarşı vuruşurdu. 

On birinci ordu ilə Azərbaycana gələn marşal S.A.Krasovski 

“Жизнъ в  авиации” kitabının (1960) yetmişinci səhifəsində bu 

barədə yazır: “XI Ordu hissələri Azərbaycan sərhədinə, Yalama 

stansiyasına  yaxınlaşanda  Bakıda  müsavat  hökumətinin  iclası 

gedirdi. Bu iclasda hərbi nazir general Səməd bəy Mehmanda-

rovdan hökumət başçısı Nəsib bəy Yusifbəyov soruşur: “Müsa-

vat ordusu düşmənin hücumunun qarşısını ala biləcəkmi?” Na-

zir də sualı sualla qarşıladı: “Hansı düşməni nəzərdə tutursu-

nuz? Daşnakları, yaxud menşevikləri? Menşevikləri deyirsinizsə, 

ümid var. Hərgah XI Ordunu nəzərdə tutursunuzsa, onda bizim 

gücümüz yalnız birdəqiqəliyə kifayətdir, cənab nazir”. 

General  S.Mehmandarovun  “Gücümüz  birdəqiqəliyə  kifa-

yətdir” – deməkdə haqlı idi. Yeni gələn bolşevik hökuməti Azər-

baycana hücum edən ordusunun sayının 72 min olduğunu elan 

etmişdi.  Lakin  1921-ci  ilin  fevral  ayında  məlum  olmuşdur  ki, 

Azərbaycana hücum edən bolşevik-daşnak ordusunun sayı 300 

min nəfərdir. Bu da o zamankı Azərbaycan əhalisinin hər beş, 

yaxud altı nəfərindən birinə iki nəfər əlisilahlı rus əsgəri düşür-

dü. Leninin rəhbərlik etdiyi sovet imperiyası beynəlxalq hüquq 

normalarını  kobud  şəkildə  pozduğunu  başa  düşərəkdən 

Azərbaycana hücum edən ordunun sayını gizlətmişdir.

Şəmistan Nəzirli

429

Şübhəsiz  ki,  hərbi  nazir  general  Səməd  bəy  Mehmandarov 

gələn  istilaçı  ordunun  sayının  72  min  yox,  300  min  olduğunu 

kəşfiyyat vasitəsilə öyrənmişdir.

Sual  olunur,  hələ  sayı  40  minə  çatmayan,  üstəlik  də  həmin 

vaxtlarda Qarabağ, Naxçıvan, Qazax və başqa bölgələrdə erməni-

daşnak ordusu ilə döyüşlər aparan Azərbaycan ordusu, həm də 

300 minlik istilaçı bolşevik-daşnak ordusu qarşısında tab gətirə 

bilərdimi? Əlbəttə, yox! 

 “Sovet tərəfinin xahişi ilə xüsusi olaraq Bakıya dəvət olun-

muş türk hərbi generalı Xəlil Paşanın (1882-1957) da daxil oldu-

ğu XI Qızıl Ordu 1920-ci il aprelin 28-də döyüşsüz Bakıya daxil 

oldu. Xəlil Paşa Dərbənddən bu tərəfə yol boyu bütün dayana-

caqlarda çıxış edib əhalini Sovet hakimiyyətini müdafiə etməyə 

çağırırdı.  İstanbul  hərbi  muzeyində  Xəlil  Paşanın  RSFSR,  MİK 

tərəfindən  təltif  olunduğu  gümüş  xəncər  saxlanılır”  (Z.Bünya-

dov. “Elm və həyat” jurnalı, 1988, №10).

Bu  yaxınlarda  Türkiyədə  səfərdə  olmuş  oyma  işləri  üzrə 

sənətkar dostumuz Firidun Seyfəddinoğlu 1976-cı ildə İstanbul-

da çap olunmuş “Azərbaycan” adlı bir kitab da gətirmişdi. Kita-

bın müəllifi Kərim Odər xalqımızın ədəbiyyatından, tarixindən, 

iqtisadiyyatından  və  Azərbaycan  Demokratik  Hökumətinin 

fəaliyyətindən məhəbbətlə söhbət açır. Kitab həm də xalqımızın 

görkəmli  oğullarının  nadir  fotoşəkilləri  ilə  bəzədilib.  Orda 

Səməd  bəyin  on  səkkiz-iyirminci  illərdəki  fəaliyyəti  haqqında 

məlumat  və  bizə  məlum  olmayan  fotoşəkli  də  verilib.  Kərim 

Odər yazır:

“Cümhuriyyət  hökuməti  əsgəri  işlərə  əhəmiyyət  vermişdir. 

Hərbiyyə nəzarətə general Səməd bəy Mehmandarov təyin olun-

muşdu. Onun müavini rus artilleriyasının “Allahı”, general-ley-

tenant Əli ağa Şıxlinski, baş qərargah rəisi isə Məmməd bəy Sul-

keviç  idi.  İyirmi  dörd  min  piyada,  süvari,  topçu  və  digər 

siniflərdən ibarət hər cür silahla yaraqlanmış bir ordu qurulmuş 

və  Xəzər  dənizində  kiçik  bir  flot  hazırlanmışdır.  Bakıda,  Lən-

kəranda və Qarabağda milli hökuməti tanımaq istəməyənlərdən 

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

430

acı  bir  vəziyyət  yaranmışdır.  Rus  və  digər  düşmən  qüvvələri 

itaət və nizam altına alınmışdır”.

İyirminci  illərdə  general  Səməd  bəy  Mehmandarovun 

təlatümlü keçən günlərini o vaxtlar on iki yaşı olan oğlu Pir daha 

yaxşı xatırlayırdı: “Atam aprelin iyirmi yeddisində parlaman ic-

lasından  qayıdıb  özümüzlə  aparmaq  üçün  anamın  hazırladığı 

çamadanları gördükdə dedi ki, bunları boşalt, heç yerə gedəsi 

deyilik. Anam: “Nə danışırsan? Necə gedəsi deyilik? Bilirsən ki, 

səni güllələyəcəklər?”

Atam cavab verdi ki, parlamanın son iclası qurtaranda “Hüm-

mət” fraksiyası lideri Əliheydər Qarayev mənə yaxınlaşıb əmin 

etdi ki, Səməd bəy, getmə, qal! Heç yerə getmə. Söz verirəm ki, 

başınızdan bir dənə də tük əskik olmayacaq. Qal bizimlə işlə…

Anam isə etiraz edib dedi: “Ola bilər ki, sənə heç nə eləməzlər, 

amma oğlunun taleyi, gələcəyi, mənim vəziyyətim?..”

Atam qəti səslə: – Heç yerə getməyəcəyik, – dedi. Anam inad-

la: – Axı, qatar Biləcəridə gözləyir… 

Atam: – Bizsiz də gedərlər. Vətəndən ayrılmağa heç bir əsasım 

yoxdur, – cavabını verdi.

Doğrudan  da  Biləcəridə  müsavat  hökumətinin  başçılarını 

Tiflisə aparacaq qatar atama görə saat yarım gözləmişdi”.

Tədqiqatçılar Səməd bəy Mehmandarovun tərcümeyi-halın-

dan danışanda iyirmi birinci ildən iyirmi dördüncü ilə kimi olan 

fəaliyyətindən, demək olar ki, sükutla keçirlər. 1920-ci ilin av-

qustun birindən Səməd bəy Mehmandarov Əli ağa Şıxlinski ilə 

birlikdə baş qərargahda işləmək üçün Moskvaya göndərilir. Şıx-

linski Ali Artilleriya Məktəbində gələcəyin marşalı L.A.Qovorova, 

N.D.Yakovlevə, M.N.Çistyakova, baş artilleriya marşalı N.N.Vo-

ro nova və başqalarına dərs deyir. Səməd bəy Mehmandarov da 

Artilleriya Nizamnaməsi hazırlayan komissiyanın tərkibinə da-

xil  edilir,  həm  də  Hərbi  Akademiyada  taktikadan  dərs  deyir. 

İyirmi birinci ilin payızında Azərbaycana qayıdan hər iki general 

Respublika Hərbi Komissarlığının sərəncamında saxlanılır. Əli 

ağa Şıxlinski bu barədə daha dəqiq məlumat verir: “İyulun on 

Şəmistan Nəzirli

431

səkkizində  biz  ikimiz  də  Bakıya  yola  düşüb,  iyulun  iyirmi 

ikisində gəlib Bakıya çatdıq. Bakıda biz Azərbaycan Sovet Qo-

şunları  Qərargahına  daxil  edildik.  Bundan  başqa  hər  ikimiz 

Azərbaycan Komandirlər Məktəbində topçuluqdan – Mehman-

darov rus, mən isə Azərbaycan dilində dərs deməyə başladıq. 

Qarnizon rəisi öz sədarəti altında olaraq, “Bakı Qarnizonu Hərbi-

Elmi Cəmiyyətinin təşkili haqqında” əmr verdi. Mən sədr müa-

vini təyin edildim. Qarnizon rəisi özü sədrlik etmirdi, adətən ic-

lasları  mən  aparırdım.  Mehmandarov  isə  bu  cəmiyyətin  üzv-

lüyünə təyin edilmişdi”.

Bəs iyirmi üçüncü ildə general Səməd bəy Mehmandarovun 

əlinə süpürgə verib küçə süpürtdürən kimlər idi? Mərkəzdə otu-

ran Stalin əmr vermişdi ki, müsəlman ziyalıları arasında təmiz-

lənmə aparılsın. Bakıda solların mövqeyini möhkəmlədən, Nəri-

manovun məsləkdaşlarına qarşı mübarizəni gücləndirən AK(b) P 

Bakı Komitəsinin katibi L.Mirzoyan, S.Orconokidze, A.Mikoyan, 

A.Qutin onun əlaltıları və içərimizi qurd kimi gəmirən bir qrup 

keçmiş  daşnak  havadarları  Stalinin  əmrini  canla-başla  yerinə 

yetirirdilər. Həmin ildə onlar Nərimanovu da Bakıdan perik sal-

mışdılar. Onlar yaxşı bilirdilər ki, Nərimanov general Səməd bəy 

Mehmandarovu sərkərdə kimi çox yüksək qiymətləndirir. 

Mərhum general-mayor Akim Əli oğlu Abbasov:

– Mənim bəxtim gətirib ki, üç il məşhur sərkərdə, Rusiya-Ya-

poniya  və  Birinci  dünya  müharibələrinin  qəhrəmanları  Meh-

mandarovun və Şıxlinskinin tələbəsi olmuşam. Onların mühazi-

rələri o qədər maraqlı olurdu ki, diqqət kəsilirdin, çalışırdın ki, 

bir sözü də buraxmayasan. Hərb işinə dərindən bələd olmaları 

heyrətə gətirirdi adamı. Artilleriya və riyaziyyat biz kursantların 

ən çox sevdiyi fənlər idi. Niyə? Əlbəttə, ona görə ki, bu fənlərdən 

mülahizələri  sevimli  müəllimlərimiz  general  Səməd  bəy  Meh-

mandarov və general Əli ağa Şıxlinski oxuyurdu. Onların erudi-

siyası, hərbi işin, xüsusilə də artilleriyanın nəzəriyyə və prakti-

kasının ən mürəkkəb məsələlərini son dərəcə aydın və hərtərəfli 

başa  salmaq  qabiliyyətləri  dinləyiciləri  heyrətləndirir,  vəcdə 

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

432

gətirirdi. Elə bir kursant tapılmazdı ki, döyüşlərdə dəqiq koman-

dir əmrləri, igidliyi ilə hər bir əsgəri və zabiti qəhrəmanlığa ruh-

landıran  bu  şanlı  sərkərdələrin  həyat  və  fəaliyyətini  dərindən 

öyrənməsin.

Bu qoca generallar ağlasığmaz dərəcədə zəhmətsevər idilər, 

özlərinin  ağır  peşələrini  ürəkdən  sevirdilər,  sadiq  idilər  sənət-

lərinə  və  qibtə  ediləcək  bir  səbirlə  hisslərini  gələcəyin  gənc 

zabitlərinə aşılamağa çalışırdılar. 

Şəmistan Nəzirli

433

SƏMƏD BƏY MEHMANDAROV

CÜMHURİYYƏT DÖVRÜNDƏ

Ağqvardiyaçı general Denikin 1919-cu ildə sərhəd ləri-

mizə  yaxınlaşaraq  cümhuriyyətimizə  hədə-qorxu  gəlirdi. 

Dövlətimiz və xalqımız onların təhdidlərinə əhəmiyyət ver-

mirdi. Bir ziyafət vaxtı general Denikinin təhdidlərindən 

söhbət açılmışdı. Dövlətimizin, xalqımızın və ordumuzun 

fikirləri  eyni  idi:  gələcəkləri  varsa,  görəcəkləri  də  var. 

Ziyafətdə onların hamısı müdafiə naziri general Mehman-

darlıya qulaq asırdılar. Möhkəm iradəli 63 yaşlı qoca aslan 

ayağa qalxır. Ətrafına baxıb deyir: “Əziz övladlarım, ge-

neral Denikinin təhdidlərinin nə mənası var, nə də qiyməti. 

Denikin məni rus millətindən, çardan və ordusundan yax-

şı tanıyır. Və çox yaxşı bilir ki, mənim rəhbərlik etdiyim 

rus ordusu daimi digər rus ordularından üstün olmuşdur. 

Övladlarım, mən bütün gəncliyimi, gücümü rus ordusuna 

sərf  etdim.  Nə  xoşbəxt  insanam  ki,  ixtiyar  yaşımda 

millətimin ordusunu yaratmaq mənə nəsib oldu. Qur-

duğumuz  orduya  komandanlıq  edirəm.  Mənim  ko-

mandanlıq etdiyim orduya qarşı Denikin cəsarət edib 

vuruşmaz. Narahat olmayın və işinizlə məşğul olun. 

Nağı bəy ŞEYXZAMANLI,

1919-cu ildə Azərbaycan 

hökumətinin

əks-kəşfiyyat idarəsinin rəisi

Qırx altı il çar ordusuna xidmət edən Səməd bəy Mehmanda-

rov 1917-ci ildə martın 28-də tam artilleriya generalı rütbəsində 

istefa verdi. Onun sonuncu vəzifəsi İkinci Qafqaz ordusuna kor-

puslar  qrupunun  komandanı  idi.  Mütəxəssislərin  fikrincə,  bu, 

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

434

ordu komandanı vəzifəsinə bərabərdir. Birinci Dünya müharibə-

sində  iki  ildən  çox  korpusa  komandanlıq  edən  Səməd  bəy  o 

qədər məharətli döyüşlər aparırdı ki, İkinci Qafqaz ordu korpu-

su “General Mehmandarovun qrupu” kimi şöhrət qazanmışdı. 

Xüsusilə, Vilno (Vilnüs şəhəri) istiqamətindəki əməliy yatlar onu 

şöhrətin zirvəsinə qaldırmışdı. On il ərzində (1904-1915-ci illər-

də) Səməd bəy əla xidmətinə görə üç dəfə general rütbəsi almış-

dır: 1904-cü il oktyabrın 22-də general-mayor, 1908-ci il iyulun 

13-də general-leytenant və 1915-ci il martın 22-də tam artilleriya 

generalı. Qısa müddətdə generallıq pillələrini keçmək və sürətli 

təltifat hərb aləmində çox nadir hadisədir.

Hərbi akademiya təhsili olmayan eloğlumuzun imperiya or-

dusunda  belə  sürətlə  irəliləməsinin  ilkin  səbəbi  qoçaqlığı  və 

güclü hərbi-elmi məharəti olmuşdur. Səməd bəy Mehmanda-

rov tam artilleriya generalı kimi ali rütbəyə layiq görülən ilk 

azərbaycanlı idi.

Səməd bəy Mehmandarova məxsus Rusiya Dövlət Hərbi Ta-

rix Arxivinin  sənədlərində  (f.407,  s.1,  iş  51)  göstərilir  ki,  o,  iki 

dəfə Ali Hərbi Akademiyada təhsil almaq üçün təşəbbüs göstər-

mişdir. Birinci dəfə 1879-cu il aprelin 16-da Peterburqdakı Mi-

xaylovski Artilleriya Akademiyasına, ikinci dəfə isə 1881-ci il av-

qustun  1-də  Baş  Qərargahın  Nikolayev  Akademiyasına  qəbul 

imtahanı vermişdir. Hər ikisində də qəbul oluna bilməmişdir.

Həmin illərdə şovinist N.İ.İlminskinin (1822-1891) ruslaşdır-

ma  siyasəti  imperiyada  çox  güclü  idi.  Qeyri-rəsmi  də  olsa  ali 

məktəblərə belə dini müsəlman olanları götürmürdülər. Şübhəsiz 

ki, Səməd bəy də rus olmadığına görə imtahandan keçməmişdir.

Bu siyasətdə məqsəd Kazan, Orenburq, Ufa tatarlarının, Orta 

Asiya, Qafqaz türklərinin və Krım tatarlarının yaşadıqları quber-

niyalara  təbliğatçılar  göndərib  ruslaşdırmanı  təbliğ  edirdilər. 

Xristianlığı yaymaq yalnız hərbi sahədə deyil, maarifçilikdə də 

aparılmasına baxmayaraq İlminskinin üsulu, yəni müsəlmanları 

xaçpərəst eləmək fayda vermədi.

Şəmistan Nəzirli

435

Görkəmli ədəbiyyatşünas-alim Firidun bəy Köçərli yazır ki, 

doğrudur,  Kazan  şəhərində  və  onun  həvalisində  tatarlardan 

bəziləri  pravoslav  dinini  qəbul  elədilər.  Amma  onlar  həqiqi 

müsəlman  olmadıqları  kimi,  həqiqi  rus  da  olmadılar,  əbədi 

mürtəd oldular, böyük səhvlərə düçar qıldılar.

Xalis  zadəgan  ailəsində  Azərbaycan  tərbiyəsi  almış  Səməd 

bəy Mehmandarov cavan olmasına baxmayaraq ali təhsil almaq 

naminə nə dinini, nə də dilini xaçpərəstə dəyişmədi. 

Bunların hamısı general Səməd bəyin fevral burjua inqilabına 

qədərki  fəaliyyətidir.  İmperiya  dağılandan  sonra  Vladiqafqaz 

şəhərinə gələn Mehmandarov 1917-ci il avqustun 7-də yaralılara 

yardım edən “Aleksandr komitəsi”nin üzvü seçilir. Ömründə ilk 

dəfə hərbi xidmətə son qoyub dinc həyat sürməyə başlayır. Cəmi 

bir neçə ay sakit yaşayan Səməd bəy 1918-ci il avqustun əvvəl-

lərində  Vladiqafqazı  tərk  etməli  olur.  Şimali  Qafqazda  Sovet 

hakimiyyəti quran bolşeviklərlə işləməkdən imtina edən Səməd 

bəy Mehmandarov hərbi Gürcüstan yolu ilə Bakıya gəlir. 

1918-ci il noyabrın 1-də Azərbaycan hökuməti Hərbi Nazirli-

yin yaradılması haqqında qərar verir: “Respublika hökuməti ya-

nında Hərbi Nazirlik təsis edilsin. Nazir portfeli Nazirlər Şurası-

nın sədrinə təqdim edilsin. Ona müavin isə general Səməd bəy 

Sadıq bəy oğlu Mehmandarov təyin edilsin”.

Milli ordu quruculuğunda əsas vəzifə və çətinliklər barədə 

general  Səməd  bəy  Mehmandarov  həmin  il  noyabrın  7-də  bir 

saylı əmrini verir:

“Azərbaycan Respublikası Nazirlər Şurasının qərarı ilə mən 

Hərbi  Nazirin  müavini  təyin  edilmişəm.  Bu  barədə  Hərbi 

Nazirliyə elan edirəm. Vəzifələrimin icrasına başlayarkən mənim 

görməli olduğum o böyük işin bütün ciddiliyini, mürəkkəbliyini 

və çətinliyini yaxşı anlayıram. Ancaq bu iş görülməlidir və Hərbi 

Nazirliyin  qarşısına  çıxan  bütün  çətinlikləri  birgə  fəaliyyət  və 

vəzifəyə təmiz münasibət bəslənildiyi halda aradan qaldırmaq 

mümkündür.

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

436

Döyüşən ordunun yaradılmasının uğuru bütünlükdə bu işin 

düzgün qurulmasından asılıdır. Hamını birgə, səmimi fəaliyyətə 

dəvət  etməklə  mən  bütün  səviyyələrdə  olan  rəislərin  əsas 

diqqətini qoşunlarda təlim və tərbiyəyə, onlarda möhkəm intiza-

mın aşılanmasına, işə məsuliyyət və məhəbbət hisslərinin, xid-

məti  mülkiyyətə  marağın  oyadılmasına,  qayda-qanuna  riayət 

edilməsinə və nəhayət, tabeçilikdə olanlara qayğıkeş və mehri-

ban münasibət göstərilməsinə çağırıram.

Yalnız bu keyfiyyətlərin varlığı ordunun yaradılmasını, gənc 

respublika  tərəfindən  ona  böyük  xərclər  çəkilməsini  doğrulda 

bilər və belə bir ordunun yaradılması üçün mən heç bir çətinlik-

dən çəkinməyəcəyəm. Qoşunların bütün təminat və təchizatının 

vaxtında ödənilməsi mənim daimi diqqətim altında olacaqdır”.

1918-ci il dekabrın 25-də Azərbaycan Demokratik hökumə-

tinin qərarı ilə tam artilleriya generalı – Səməd bəy Mehmanda-

rov Hərbi nazir, dekabrın 29-da isə general-leytenant Əli ağa Şıx-

linski Hərbi nazirin müavini təyin edildi. Həmin il dekabrın 24-də 

nazir hərbi salamlaşma barəsində belə bir əmr verir: 

“Sırada, eləcə də sıradan kənarda olarkən əsgərlərin azərbay-

canca salamlaşması – bir sözlə “Salam”, cavabı isə “Əleyküm 

salam” olmasını bütün zabitlərə əmr edirəm. 

Təltif  zamanı  əsgərə  deyilməlidir:  “Mərhəba!”,  əsgər  cavab 

verməlidir: “Çox sağ ol!”