ŞƏMİstan nəZİRLİ general əLİ AĞA Şixlinski VƏ Sİlahdaşlari hərb tariXİNDƏn araşdirmalar
Hərbi nazir, tam artilleriya generalı
Yüklə 2,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Hərbi nazir, tam artilleriya generalı Səməd bəy Mehmandarov. Baş qərargah rəisi polkovnik Həbib bəy Səlimov”. * * *
Görkəmli sərkərdəmizin Azərbaycana gəlişini, dar gündə xalqın dayağı olmasını əsgərlər böyük sevinclə qarşılamışdır. İl- yarım fəaliyyətdə olan milli ordumuzda iyirmi bir azərbaycanlı general xidmət etmişdir. Onlardan yalnız ikisinə – Teymur bəy Novruzova və Səməd bəy Mehmandarova əsgərlər şərqi qoş- muşlar:
Şəmistan Nəzirli 437
Qafqaziyaya şan gəlir, Dərdlərə dərman gəlir. Aç köksünü, qarlı Qafqaz, Sevdiyin Səməd gəlir. * * * Çoxdan bəri gözlədik, Qafqaziyanı əfv et, yaşa. Onun sizə salamı var, Minlər yaşa, Səməd paşa. * * *
Aslan ürəkli Səməd paşamız, Şanlı komandan, sənsən babamız. Sənə qurban olsun ata-anamız Al bir düşməndən türkün qanını. * * * Yetmiş il əl vurmadığımız üzümüzə “tamamilə məxfidir” qrifilə bağlanan Respublika Yeni Tarix Mərkəzi Dövlət Arxivində generalımız haqqında belə şərqilər çoxdur. Bu şərqilərdən hiss olunur ki, xalq öz xilaskarını gözləyirmiş. Səməd paşa sərdarımız, Qan axıdar xəncərimiz. Düşmənləri qəhr edərik, Yurdlarını məhv edərik, Biz bir tabor əsgərlərik, Pək şanlıyıq. * * *
Sağ ol, Səməd paşa, səni min yaşa, Vətənin üstündə oldun tamaşa. Səməd paşa əsgərlərin padəri, Çağırır silah başına irəli. General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 438
Azərbaycanın taleyi həll olunduğu bir vaxtda müdafiə naziri kimi məsul vəzifəyə gələn Səməd bəy Mehmandarov qarşıda duran çətinlikləri çox yaxşı dərk edirdi. Yüz illərlə əsgəri qüvvəsi olmayan bir xalqa qısa vaxtda nizami ordu yaratmaq ağır və mə- suliyyətli iş idi. Bir tərəfdən də bu dar gündə Azərbaycanın ətrafı düşmənlərlə əhatə olunmuşdu. Dağılan imperiyadan Azər - baycana heç nə qalmamışdı. Nə silah, nə əsgəri qüvvə, nə də qış- lalar vardı. Tərəddüd, şübhələr, bəzən də inamsızlıq altmış iki yaşlı ixtiyar generala əzab verirdi. Amma qəlbindəki inamı, güc- lü vətənpərvərliyi hər şeydən üstün idi. Bu inam güclü dağ seli olub tərəddüd və şübhələri yuyub aparırdı. Ana vətənə olan sonsuz bir məhəbbətlə o, kürsüyə qalxmışdı. Səməd bəyin səlis danışığı, mərd siması, vətən təəssübkeşliyi ilə yana-yana danışması ziyalı qadınlarımızdan birinin – Məryəm xanım Bayraməlibəyovanın yaddaşında əbədi qalmışdır: – Kürsüdə, gözqamaşdırıcı şüaların düşdüyü yerdə general Səməd bəy Mehmandarov dayanmışdı. Ağarmış saçları, nurani sifəti daxili kamillikdən xəbər verirdi. Bu gün o, hərbi nazir vəzi- fəsinə təyin edilməyinə razılıq verməli idi. Respublikanın fəaliy- yətinin elə ilk günlərindən generala təkidlə müraciət etmiş dilər ki, belə bir məsuliyyətli vəzifəni öz üzərinə götürsün. O isə hər dəfə qətiyyətlə bu təklifi rədd etmişdi. Ona görə yox ki, çətin lik çəkəcəkdi. Dərk edirdi ki, indiyə qədər çarın etibarsız saydığı müsəlmanları, hərbi mükəlləfiyyətə layiq görmədiyi xalqı indi yeni sənətə hazırlamalı idi. Bu ona bənzəyirdi ki, yaşlı, ahıl bir adama yazı yazmağı öyrədəsən. Yox, yox, yüksək təş kilatçılıq keyfiyyətinə malik olan keçmiş çar generalını belə çətinliklər qorxuda bilməzdi. …Səməd bəy Mehmandarovu bu addımı atmağa vadar edən isə qarşısı alınmaz, çox qüvvətli bir hiss idi – Vətən məhəbbəti. Azca həyəcanla dediyi “Üzərimə götürdüyüm bu müqəddəs vəzifəni yerinə yetirməyim üçün bütün gücümü və bacarığımı sərf edəcəyəm!” – sözləri yerdən alqışlarla qarşılandı. Onun yan- yörəsində parıldayan günəş şəfəqləri bu günün bayram əhvali- Şəmistan Nəzirli 439
ruhiyyəsini daha da artırırdı. “Generalın bu müdrikliyi təzimə layiqdir. Allah özü onu bizə xilaskar yollayıb”, – deyə hörmət əlaməti olaraq başımı endirdim. * * *
Tapılan hər bir sənəd, fotoşəkil yenidən yazılacaq Azərbaycan tarixinin sanballı səhifəsi olacaq. Xüsusilə, hərbi tariximizdəki boşluğun doldurulması suveren dövlətimizin özülünü qoyan gənclərimizdə daha çox maraq doğurur. Çünki bu sahə uzun illər araşdırılmamış, “tamamilə məxfi” qalmış və hətta lazımsız bir tarix kimi öyrənilməmişdir. Öyrənilən və öyrədilən isə yalnız “böyük qardaşımızla”, bir də nankor qonşumuzla “dostluq səhi- fə lərimiz” olub. Yetmiş il əl vurmadığımız 1918-1920-ci illərin arxiv qovluqla- rı açıldıqca bizə məlum olur ki, il yarım fəaliyyətdə olan Milli Ordu tariximiz çox zəngin olmuşdur. O da məlum olur ki, hərb tariximizi zənginləşdirən general Səməd bəy Mehmandarov, Əli ağa Şıxlinski, Həbib bəy Səlimov, Məmməd bəy Sulkeviç, şah- zadə Əmir Kazımxan Qacar, topoqraf-general İbrahim ağa Vəkilov… bir də Azərbaycanın əsgər və zabitləri idilər. Şöhrətli generalımız Səməd bəy Mehmandarovun bu illərdəki (1918-1920) fəaliyyəti xüsusilə böyükdür. Onun yeni ordunun yaradılmasındakı müstəsna rolu, 1918-ci il dekabrın 25-də Azərbaycan xalqına müraciəti, əsgər, zabitlər qarşısında ata nəsi- hətli çıxışları və nəhayət, güclü Vətən təəssübkeşliyi qırx minə yaxın əsgəri olan nizami ordu yaratmağa səbəb oldu. Həyatı və fəaliyyəti hələ də lazımınca tədqiq olunmamış ge- neral Mehmandarovun haqqında araşdırmalar apardıqca təkcə o illərin sənədlərində yox, qəzetlərin də səhifələrində çıxış və nitqlərinə rast gəlmək olar. İlk hərbiyyə nazirimiz Səməd bəy Mehmandarov belə bir nitqlərdən birini 1919-cu il fevralın 25-də Azərbaycan Məclisi- Məbusanında da söyləmişdir. Generalın nitqi həmin il martın 7-də “Azərbaycan” qəzetində (131-ci nömrəsində) dərc olunmuşdur.
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 440
Səməd bəy öz nitqində bugünkü ordumuzda da mənfi hal kimi qəbul edilən fərarilikdən söhbət açır və o vaxtlar orduda onun olmasını xüsusi qeyd edir: “…Gəncədə son zamanlar bir adam qaçmışdır. Əhali özü qaçanlara nifrət edir və hətta çox vaxt olmuşdur ki, əsgərlikdən qaçanı döyüb geri gətirmişlərdir. Güman var ki, müsəlmanlarda olan fitri nizam və ədəbə görə vaxtilə heç kəs qaçmayacaqdır”. Ümumi məzmunu vətənpərvərlik ruhi ilə dolu olan Səməd bəy Mehmandarovun nitqi bugünkü ağrı-acılarımızla tam səs- ləşir:
“Cəbhədə bulunmuş bütün zabitan ordu tərəfindən onlara ve- rilmiş əşya, yer və başqa ləvazimatı hərbiyyə deyil, kəndi əşya- larını dəxi tamamən qeyb etmişlər. Bu qisim şeyləri yenidən düzəltmək üçün birmanatlıq nəsnəyə 30-dan 100 manata qədər pul verilməlidir”. Parlamentdə mülahizələrini sərt şəkildə bildirən nazir baha- lığın tüğyan etdiyi ölkədə ordu quruculuğuna mane olanları cəza landırmağı tələb edir. Axı, əlli ilə yaxın nizami orduya qul- luq edən Mehmandarov heç vaxt görməmişdi ki, zabit əsgərin yeməyini, paltar və silahını satıb cibxərcliyi eləsin. İliyinə qədər təmiz adam olan Səməd bəy indi gördüklərinə heyrət edir və dəhşətə gəlirdi. O, zabit adını, zabit şərəfini qorumağı hər şeydən üstün tuturdu. Ona görə də Məclisi-Məbusandakı nitqində xü- susi vurğuyla qeyd edilir ki, əsgəri təlim və ölümə kimi varmağa hazırlıq tərbiyəsi üçün dəvət olunmuş zabitan əsgər nəzərində sahibi-nüfuz və şərəf olmalıdır. Bunun üçün zabitan yalnız məri- fət cəhətincə deyil, zahiri dəxi əsgərə hüsni-təsir bəxş olmalıdır. Onun geyiminin daimi təmiz və faxir olması vacibdir. Səməd bəy Mehmandarov Azərbaycana müharibə şəraitində gəlmişdi. Hələ imperiya dağılmamış ölkədə anarxiya, başıpo- zuqluq hökm sürürdü. Ayrı-ayrı qəzalarda qaçaq-quldur dəs- tələri yaranmışdı. Bakıda bolşevizm hökmranlıq iddiasında idi. İrandan və Qafqaz cəbhəsindən qayıdan rus əsgərləri, erməni-
Şəmistan Nəzirli 441
daşnak dəstələri ilə birləşib “Şura bayrağı” altında təkcə Bakıda on iki min nəfərə yaxın azərbaycanlını qanına qəltan eləmişdi. Bu talan və qırğınlar yalnız Bakıda deyil, Quba, Şamaxı, Gəncə, Qarabağ, Muğan bölgələrində də olmuşdu. İrəvan və Zəngəzurda dağılan kəndlərin, öldürülən soydaşlarımızın sayı yüz mini keçmişdi. Azərbaycan hökumətini tanımaq istəməyən əldəqayırma Mu ğan Respublikası, ingilis qoşunlarının gəlişi, ağqvardiyaçı general Denikin təhlükəsi, müxtəlif siyasi “Hümmət”, bitərəf so- sialist, daşnak partiyaları, portfelsiz nazirlər elə hey çoxalırdı. Sərhəd bölgələrində erməni hücumları, məhəlli toqquşmaları yeni yaranan orduya dirçəlməyə imkan vermirdi. Belə şəraitdə hərb naziri və onun tabeliyində olanlar gərgin işləməli olurdu. Əsgəri qışlaları gəzib yoxlayan Səməd bəy Mehmandarov, hələ ki, könülaçan heç nə görmürdü. Nə nizam-intizam, nə geyim və silahlanma, nə də hərbi hazırlıq peşəkar hərbiçi olan naziri qane etmirdi.
xeyirxahlığı ilə yanaşı qüsurlarını da söyləməkdən çəkinməmişdir. “Əlbəttə, heç kəs inkar etməz ki, türklər bizim millətimizə nicat verməklə bizə böyük xidmət etmişlərdir. Amma burası onların hərəkətini tənqid etməyimizə də mane olmaz. Hərbiyyə nəzarəti Gəncəyə köçənədək bizə xəbər verdilər ki, əsgəri işlərimiz yaxşıdır..., lazım olan kimi məşq verilir və ilaxır. Hər yeri gəzdim, qətaəti-əsgəriyyəmizə baxdım. Fəqət, iş heç də yaxşı deyildi. Əsgərlərimiz əzgin, düşkün bir halda, yeməkləri pis, mənzilləri fəna bir halda, yorğan-döşək yox, onların çoxu xəstə idi. Xəstə əsgərlərin həpsini sağlamları ilə dəyişməyə məcbur olduq. Qoşun yığmaq işləri yaxşı getmirdi. Rəislər və moqif komandaları öz vəzifələrindən sui-istifadə edirlərdi. Çox bir külfətin yeganə çörək gətirəni əsgərə alırdılar. Bu iş də camaatı narazı salıb, qoşun yığmaqdan nifrətləndirirdi. Nuru General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 442
paşa Azərbaycandan gedərkən özü mənim yanıma gəldikdə boynuna aldı ki, əsgərlik barəsində Azərbaycan fəna bir halda qoyulmuşdur”. 1918-ci il dekabrın 25-də Azərbaycan Respublikasının hərbi naziri general Səməd bəy Mehmandarov öz xalqına yanıqlı dəyanətlə müraciət etmişdir. Bəyanatın əsas mövzusu o vaxtlar milli orduda yaranan hərcmərclik və özbaşınalıq idi. Həmin illərdə nazir Səməd bəy Mehmandarovun müavinləri Əli ağa Şıxlinski, Məmməd bəy Sulkeviç və Həbib bəy Səlimov, İbrahim ağa Vəkilov kimi məşhur generallar olsalar da, yenə də orduda fərarilik və xoşa- gəlməz hallar baş verirdi. Lakin onlar zəngin hərbi təcrübələrinin, biliklərinin və əsil hərbçi dəyanətlərinin sayəsində tam nizami ordu yaratmağa nail olmuşlar. Zaman, dövr dəyişib. Səksən beş ildən sonra tarix təkrar olu- nur. O vaxtkı ümumi vəziyyət bu gün yeni yaranan ordumuzda qismən də olsa var: bəzi nadanların fərariliyi və min bir bəhanə ilə Vətənin müdafiəsindən yayınmaq… Bəs o vaxtkı məşhur sərkərdələrimiz, xüsusilə nazir Səməd bəy Mehmandarov fərariliyin qarşısını necə almışdır? Məhz tələbkarlığı və sərt bəyanatı ilə 1918-ci ildə Səməd bəy Mehman- darov orduda yaranan çatışmazlığın qarşısına keçilməz bir sədd çəkmişdir. Xalqımızın dar günündə hərbi nazir Səməd bəy Mehmanda- rovun on səkkizinci ildə yazdığı “Azərbaycan vətəndaşları” adlı müraciəti bu günümüzlə tam səsləşir. Onu da xatırladım ki, aş- karlığın işığı ilə açılan “tamamilə məxfidir” qrifli sənəd oxucula- ra ilk dəfə təqdim olunur. Bu maraqlı əlyazmasını Respublika Yeni Tarix Mərkəzi Dövlət Arxivində araşdırmalar apararkən əldə etdik. “Cari ilin yazından etibarən Azərbaycan müstəqil dövlət oldu. Bu müddət ərzində cəmi hökumət adamlarının bütün səyləri ölkədə anarxiyanın qarşısını almaq oldu və qanunçuluq pozulan yerlərdə onun bərpasına yönəldilmişdir. Bu məqsədə Şəmistan Nəzirli 443
nail olmaqdan ötrü hökumətin başqa tədbirlərinin arasında özümüzə məxsus hərbi qüvvələrin yaradılması, yəni Azərbaycan qoşunlarının təşkili haqqında qərar qəbul olunmuşdur. …Hal-hazırda qoşunlarımızın təşkilini öz öhdəmə götür- müşəm.
Hərbi hissələrdə əsgərlər yaxşı geyinəcək. Onların ərzaq- larının keyfiyyətcə yaxşı olmasına xüsusi fikir verib, bu barədə ciddi elan etmişəm. Göstəriş verilib ki, otaqlar təmir olunsun, qızdırılsın, bütün əsgərlərin fərdi yorğan-döşəyi olacaqdır. Mən tədbir görmüşəm ki, əsgərlərə qarşı bütün qeyri-qanuni hərəkətlər ciddi töhmətlənsin və xüsusi ilə əsgərlərin döyülməsi halları ciddi cəzalandırılsın. …Bütün bu tədbirləri həyata keçirib, üzümü ilk növbədə sizə, hərbi hissələri tərk etmiş Azərbaycan vətəndaşlarına tuturam və bəyan edirəm ki, sizin böyük xətanızı, əsgərlikdən qaçmağınızı bağışlayıb öz hissələrinizə köhnə təqvimlə, yanvar ayının birin- dən gec olmayaraq qayıtmağa çağırıram. Lakin, əlavə edirəm ki, bu müddət üçün kim öz bölüyünə qayıtmasa, o hərbi dövrün qanunlarına görə ağır cəza alacaq. Bundan sonra, ölkəmizin bütün əhalisinə əziz Vətənimiz adın dan müraciət edərək xahiş edirəm ki, gözəl Vətənimiz Azər- baycan eşqinə, yüksək vətənpərvərlik hissimiz naminə mənə bi- zim qoşunumuzun təşkili işində yardım göstərəsiniz, bu qoşun bizə ölkəmizdə qanunçuluğu qorumaqdan ötrü vacibdir və yenə də xahiş edirəm ki, bütün o şəxslər ki, çağırış yaşları çatıb, əsgərlik etməlidirlər. Torpaqlarımızı qorumaq üçün özlərini çat- dırsınlar. Qoy Vətən qarşısında borcunu unudan hər kəs Vətən qarşısında böyük günah işlətdiyi üçün qohum-qardaş qınağı al- tına düşsün və əlbəttə, qanun üzrə cəzalandırılsın. Mənim bu bəyanatım ölkənin hər yerində yayılacaq və qoy savadlılar onu oxuyub mənasını savadsızlara çatdırsınlar”.
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 444
Sənədlərin izilə Yalnız azərbaycanlılardan təşkil olunmuş hərbi qüvvələrimiz, dünya tarixinə yazılmış və bütün Av- ropa xalqlarının bizə nisbətən daha çox bildikləri, danışdıqları qəhrəmanlıqlardan ibarət şanlı hərb ta- riximizi bilməlidir. Yüzillik rus hakimiyyətindən azad olmuş türk xalqına xatırlatmaq lazımdır ki, biz həmişə boyunduruq altında olmamışıq. Hətta Avropa və Asiyaya öz tələblərimizi etmişik. …Belə zənn edirəm ki, türk tarixini yaxşı bilən kiməsə, bugünkü mühüm hadisələr də daxil olmaqla bizim xalqın tarixinə dair əsər yazmağı tapşırmaq lazımdır. Bu əsərdə xalqımızın keçmiş şöhrəti və yad hakimiyyəti dövründəki əzabları güzgüdə olduğu kimi öz əksini tapmalıdır. Səməd bəy Mehmandarov 2 aprel 1919-cu il İnciyənədək arxivdə generalın imzaladığı yüzlərlə sənədə, raporta və müraciətə rast gəlmişəm. Onların hamısı makinada yazılıb, ya da mətbəədə nəşr olunub. Yalnız bu yaxınlarda əlyaz- ması olan bir sənəd tapdım. O, hərb naziri Mehmandarovun öz dəst-xəttilə Azərbaycan hökumətinin ünvanına yazılıb. 1919-cu il aprelin ikisində yazılan ikisəhifəlik məruzə mənim üçün qeyri- adi tapıntı oldu. Nə gizlədim, bu tapıntıma hədsiz dərəcədə se- vindim. Ona görə sevindim ki, müharibə aparan ölkənin genera- lının xalqının hərb tarixini yazdırmaq təşəbbüsünü vətənpər- vərliyin zirvəsi kimi qiymətləndirdim. Yuxarıda epiqraf kimi istifadə etdiyimiz cümlələr də həmin məruzədəndir. Belə tarixi sənədlərdən bixəbər olduğumuza görə bəzi “sapı özümüzdən” olan nadanlar keçmiş sərkərdələrimiz barədə artıq-əskik danışırlar. Onlar hətta “hücuma” keçərək ya-
Şəmistan Nəzirli 445
zırlar ki, niyə Mehmandarovun, Şıxlinskinin və başqa sərkər- dələrimizin Napoleon, Kutuzov, Suvorov kimi müdrik fikirləri, hərbi elmi əsərləri qalmayıb. Bir sözlə, özümüzünkülərə qeyri- vətənpərvər damğası vururlar. Onda belələrinə cavab vermək çox ağır və əzablı olur. Bu müasir “vətənpərvərlərə ” başa sal- maq lazımdır ki, totalitar rejim yetmiş ildən çoxdu onların 1918- 1920-ci illərədək fəaliyyətinə “tamamilə məxfidir” möhürünü vurub. İndi budur, aşkarlığın sayəsində səksən beş ildən sonra belələrinə Səməd bəy Mehmandarovun yazdığı tarixi sənəd ca- vab verir: “Düşmənə qarşı mübarizə tədbirlərindən biri də xalq içəri- sində sağlam milli hisslərin yaradılmasıdır. Bu vəziyyət Azər- bay can Respublikasının yaranmaqda olan gənc ordusu üçün xüsusilə zəruridir. Yuxudan yenicə oyanmış xalqda sağlam, mil- li hiss oyatmalıyıq. Biz müsəlmanlar ancaq indi şüurlu həyat və milli yaradıcılıq dövrünə ayaq basmışıq… Xalq arasında türk irsinin milli hisslərini və vüqarını qaldırmaq üçün xalqı, qoşun- larımızı onun tarixi keçmişi ilə tanış etməliyik. Yazılacaq məşhur tarixi əsərlər xalq içərisində və qoşunlarda geniş yayılmalı, hər bir kənd müəllimi və hər bir azərbaycanlı zabiti ondan istifadə etməlidir. Gələcəkdə hökumətin köməkliyi ilə türk xalqının dahi xadim və rəhbərləri üçün müvafiq abidələr qoymaqla, onların xatirələri əbədiləşdirilməlidir”. Zənnimizcə, general Səməd bəy Mehmandarov belə sağlam, milli düşüncəsi ilə heç bir publisistdən geri qalmır. Sənətini, dövrünü nəzərə alsaq, bəlkə də o, müasiri olan ən yaxşı yazıçı- publisisti bir neçə addım ötüb-keçir. Azərbaycan Dövlət Arxivində saxlanılan iki nömrəli qovluq- da general Səməd bəy Mehmandarovun daha bir vətənpərvər- liyinin milli qürurunun şahidi oluruq. Orada yazılır ki, 1918-ci ildə ingilis qoşunlarının 1 Azərbaycanda öz ərazilərində olduqları 1 1918-ci il noyabrın 17-də general V.M.Tomsonun komandanlığı ilə Bakıya gələn ingilis qoşunları 1919-cu ilin avqustunda Azərbaycan ərazisindən çıxdı – Ş.N. General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 446
kimi etinasız ağalığı hərb naziri Səməd bəy Mehmandarovu qəzəbləndirmişdir. Nazir onların istilaçı hərəkətlərinə etiraz əlaməti olaraq, vaxtilə (Birinci Dünya müharibəsi illərində –
geri qaytararaq qəzəblə demişdir: – Torpağımı, xalqımı fəth edən ikiüzlü bir ölkənin ordeni
Şəmistan Nəzirli 447
baycan ordusu tərəfindən məğlubiyyətə uğradıldılar. Onlar bü- tün silah və sursatlarını Azərbaycan hökumətinə təhvil verdilər, adamlar isə xahiş etdilər ki, onları Azərbaycan hökumətinin tabeliyinə götürsünlər… Bütün bunlar şübhəsiz sübut edir ki, Azərbaycan qarmaqarışıqlıqdan qorxmur və bolşeviklərdən çəkinmir. Azərbaycan dövləti indi Transqafqazın bütün qalan xalqları üçün nümunəyə çevrilmişdir Yüklə 2,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|