ŞƏMİstan nəZİRLİ general əLİ AĞA Şixlinski VƏ Sİlahdaşlari hərb tariXİNDƏn araşdirmalar
Yüklə 2,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- General Səməd bəy narahatdır…
- GENERALA ALİM QAYĞISI Əli ağa Şıxlinski taktika sahəsində dərin nəzəri, əməli bilikli sayca çox olmayan artilleristlərdən biri
- “Zvonaryovlar ailəsi” romanından
- “Əli ağa Şıxlinski üçbucağı” təkcə rus artilleriya- sında deyil, Fransa, İsveçrə, Norveç və Avstriya artil
- Hörmətli Heydər Nəcəfoğlu!
- Hörmətlə Sizin dostunuz: Bahadır bəy Qayıbov”
|
Düşmən təslim olmayanda Mehmandarovun gəlişinə yığışanlar çəkilib getdilər. Otaqda nazirdən başqa üç nəfər qalmışdı: qubernator Xosrov bəy Sulta- nov, general Həbib bəy Səlimov və polkovnik Bəhram bəy Nəbibəyov. Nazir qonaq üçün ayrılmış otağın bürkülü havasın- dan darıxdı. Üzürxahlıq edib yan otağa keçdi. Bir azdan ev qiyafəsində qayıdıb: – Qafqazda, hər yer gözəldir! – dedi. – Amma mənim Vətənim, dədə-baba torpağım Qarabağın füsunkar təbiətinin tayı-bərabəri yoxdur. Əlli ilə yaxın ondan cismən ayrılsam da, ruhən həmişə qarabağlı olmuşam. Uzaq Şərqdə, Port-Arturda və Varşavada olanda da həmişə onu xatırlayıb, istəmişəm. Dünyada heç nəyi – nə var-dövləti, nə cənnəti, nə də onun mələklərini istəməmişəm. Ən böyük arzum istefaya çıxıb ömrümün axırına kimi Şuşada yaşamaq olub. Atam rəhmətlik bu şəhəri övladı qədər sevərdi. – Üzünü qubernator Xosrov bəyə tutub: – Sənə qibtə eləyirəm, – dedi, – qardaşım! Bilirəm ki, bu namərd daşnakların öhdəsindən Qarabağ general-qubernatoru kimi bircə sən gələ bilirsən. Çünki sən, üzünə demək olmasın, hünər, əməl, iş adamısan. Nə isə, bu təhlükədən də sovuşduq… Şəmistan Nəzirli 71 Mehmandarov bu tərifləri Xosrov bəy haqqında nahaq yerə demirdi. Ötən ilin yayında Qarabağda hay-küy qaldıran daşnak- ları yenə Xosrov bəy diz çökdürmüş və onları silah gücünə Azər- baycan hökumətini tanımağa məcbur etmişdir. Hətta Şuşadakı gizli daşnak komitəsinin üzvlərini qovub ərazidən çıxartmışdı. Əllərindən bir iş gəlməyən daşnaklar bolşevik əhvali-ruhiyyəli müsəlmanların köməyilə səs yaymışdılar ki, hərbiyyə naziri Xosrov bəyi geri çağıracaq. Bu şayiələri kəsmək üçün Üzeyir bəy Hacıbəyli “Azərbaycan” qəzetində (24 iyun 1919-cu il) yazırdı: “Həqiqətən, Xosrov bəy Qarabağ üçün ən münasib bir rəisdir. Qarabağ həyatına tamamilə aşna olan bu zat sağlam bir vücuda malik olan kimi, sağlam və salamat politika yeridən və təht idarəsinə tapşırılmış olan ümum mənafeyini xüsusi surətdə nəzərdə tutan bir zatdır. Ermənilər Qarabağda qəsdən süni iğti- şaşlar çıxarmaqla Qarabağ general-qubernatorunu baş koman- danlıq gözündə ləkələmək istəyirlər. Əgər Qarabağ müsəlmanları arasında böyük və layiqli bir nüfuza malik olan və erməni cəmaəti tərəfindən dəxi möhtərəm sayılan Xosrov bəy Qaraba- ğın hökuməti başında olmasa idi, burası Azərbaycanın cənnəti hesab olunan bu yer çoxdan bəri cəhənnəmə dönüb qətli-qital ocağı olmuşdu”. Dəmir çarpayıda mütəkkəyə dirsəklənən nazir astadan yor- ğun-yorğun danışırdı. Onun səsindəki yaşlı adamlara məxsus kövrəklik həmsöhbətlərinin diqqətindən yayınmamışdı. – Altmış dörd yaşım var, – deyirdi general, – xoşbəxtəm ki, ömrümün sonunda bir əsgər kimi vətənimə gərək oldum. – Son- ra birdən nəyisə xatırlamış kimi oldu. – Balam, elə təkcə mən danışıram... Bəs siz? Mən Bakıdan sizi eşitməyə gəlmişəm. Ba- yaq Əsgərandan qayıdanda Həbib bəydən soruşdum ki, Dəli Qazar əməliyyatı necə olub, təfsilatı ilə bir danış görüm. O da cavab verdi ki, həmin əməliyyatı polkovnik Bəhram bəy aparıb, o da Sizə danışacaq. Hə, Bəhram bəy eşidirik səni. Ayaq üstə dayanan Bəhram bəy gözləmədiyi sualdan qıpqır- mızı oldu.
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 72 Nazir: – Danış, – dedi, – burda çəkinməyin yeri deyil. Bu qələbənin, əgər belə demək mümkünsə, qəhrəmanı sənin batareyandır. General Həbib bəy dostunun sıxıldığını görüb onun köməyinə gəldi:
– Daşbaşı yüksəkliyi uğrunda döyüşlərdə artilleriyanı susdu- ran Bəhram bəy əvvəlcə məni hövsələdən çıxarmışdı. Yavərim tez-tez xatırladırdı ki, Bəhram bəy deyir tələsməsin. Dəli Qazar- sa elə hey irəliləyirdi. Onu da deyim ki, Bəhram bəy batareyasını çox böyük məharətlə meşənin ətəyində gizlətmişdi. Sanki, düş- mən qarşısında heç nə yox idi. Dəli Qazarın süvari dəstəsi də inamla irəliləyirdi. Bəhram bəy susur, düşmən irəliləyir, dözmək olmur, az qala, ürəyim partlayırdı. Nəhayət, dözməyib bunların mövqeyinə gəldim. Mənə işarə verdi ki, narahat olmayın. Kəş- fiyyat xəbər gətirib ki, ermənilərin toplarının əksəriyyəti sıradan çıxıb, atmır. Biclik eləyib yararsız topları da özlərilə gətirirlər. Necə deyərlər, bizə “xox” gəlirlər. Təxminən səkkiz-on dəqiqə keçdi. Bax, indi vaxtdır, – deyib Bəhram bəy var səs ilə komanda verdi: “İrəli, mənim tərlanlarım, irəli anamız Azər baycan uğu- runda!” Döyüşə bir qasırğa kimi başlayan batareya güllə yağışı altında düşmən üstünə şığıdı. Heç yarım saat çəkmədi erməni süvarisi yavaş-yavaş geri çəkilməyə məcbur oldu. Quba batalyonunun bir rotası və Zaqatala alayının xeyli hissəsi düşmənə yandan və arxadan göz açmağa imkan vermədi. Dəli Qazarın süvarilərindən otuz-otuz beş adam ancaq qaçıb canını qurtara bildi. Ortada beş- altı nəfərlə sağ qalmış Dəli Qazar yaralı heyvan kimi bağırırdı. Bəhram bəyin səsini eşidib daha da qəzəbləndi. Nazir maraqlandı: – Necə, danışırdılar. Yəqin ki, rusca?.. – Yox, əksər sözləri Bəhram bəy o itin öz dilində deyirdi. Düzü, çoxunu başa düşə bilmirdim. Bir onu gördüm ki, insanın tələyə düşməsi necə də böyük fəlakət imiş. Eşitmişdim ki, suda Şəmistan Nəzirli 73 boğulan saman çöpünə əl atar. Bax, elə bir vəziyyətdə idi erməni generalı. Nazir cəld bir hərəkətlə başını qaldırıb: – Axı, nə deyirdin, Bəhram bəy, sən ona?.. – Kutaisi realni məktəbində oxuyanda onların dilini öyrə- nmişdim. Əvvəla, mən ona təklif elədim ki, təslim olsun, uşaqla- ra da tapşırdım ki, hələ atmayın. Onu diri tutmaq istə yirəm. Gördüm ipə-sapa yatmır. Yalandan dedim ki, zavallı, sənin əs- gər lərinlə əvvəlcədən danışıb, səni satın almışam. Səni özünün- külər satıb. Təslim olmalısan… General Həbib bəy Səlimov: – Cənab nazir, eynilə bir teatr səhnəsi… Nazir:
– Dayan, dayan, – dedi Həbib bəy, – qoy özü danışsın. Bəhram bəy davam elədi: – Dedim, təslim olmursansa, onda belə çıxır ki, müsəlman əsgərinin gülləsilə ölməyə özün özünü məhkum eləmisən. – Gözəl demisən, əhsən sənə. Bax, görürsünüzmü peşəkar hərbiçi olmaq budur. Bu əclafın döyüş ruhu varmış. Qəsbkarlıq iştahı da varmış, amma döyüş qabiliyyəti yoxmuş. Yalançı gene- ral olduğunu dar macalda büruzə verib. Heç bir xidməti olma- dan aldığı general rütbəsi onu iştahlandırıb ölümə gətirib. Belə adamdan yalnız döyüşçü kimi istifadə etmək olardı. Hə, maraq- lıdır, sonra nə oldu? Bəhram bəy: – Dəli Qazar yalvarırdı ki, icazə verin çıxıb gedim. Dilcana, bir də Qarabağda görünsəm, atama lənət. Uşaq aldadır... Gəldim Həbib bəyin yanına. Soruşdum ki, nə etməliyəm, əsgərlərim də qanına susayıblar, öldürmək istəyirlər. O da yek kəlmə ilə cavab verdi: susdurun! Biz də tapşırığa əməl elədik. Səməd bəy Mehmandarov: – Düz eləmisiniz, – dedi. – Düşmən təslim olmadıqda onu məhv edərlər.
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 74
Qapı astadan döyüldü. Səməd bəy “buyurun” deyənə kimi, qapıya yaxın olan polkovnik Bəhram bəy irəli yeridi. Qapıda mehriban üzlü, qıvraq geyimli bir gənc zabit “çay hazırdır, icazə verin gətirim” – deyib əli podnoslu içəri keçdi. Divara söykədilmiş çox da böyük olmayan stolu nazirin çarpayısına yaxınlaşdırdı. Səməd bəy mütəkkəni kənara qoyub, çarpayıda oturdu. Çay gətirən gənc zabit dərhal dabansız ev ayaqqabılarını cütləyib onun ayaqlarının yanına qoydu. Səməd bəy mehribanlıqla zirək zabitə baxıb üzərində “afərin” dedi. Üzü pörtmüş gənc zabit stəkanlara çay süzüb, stolun qırağındakı çaynikin üstünə qalın dəsmal sərdi. Ayaqlarını cütləyib, yaraşıqlı vücudunu şax tutdu. “İcazə verin, mürəxxəs olum”. Nazir hələ də xoş təbəssümlə onun hərəkətlərini izləyirdi. General Həbib bəy: – Azadsan, – dedi, – amma uzaq getmə… Gənc zabit çıxan kimi Səməd bəy onun davranışını, səliqəli geyimini və əsl zabit yaraşığını təriflədi. – Bəzi rus şovinistləri təkidlə deyirlər ki, siz müsəlmanlardan hərbiçi olmaz. Buyursun baxsın, belə yaraşıqlı zabiti rus ordusun- da çıraqla da axtarsan tapmazsan. İlyarımlıq fəaliyyəti döv ründə ordumuzda qabiliyyətli zabit yetişibsə, rus ordusu kimi üç yüz il yaşı olsaydı, gör nələrə qadir olardıq. – O, dərindən köks ötürdü. – Qoyurlar ki, yağlı tikə olan Azərbaycana hərə bir caynaq atır. Denikin rədd olub getdi. İndi də bu bic bolşeviklər cənuba qoşun yeritmək həsrətilə minbir oyundan çıxırlar. Dağıstanda, Şimali Qafqazda kazaklarla dağlıların arasına təfriqə salıb toqquşdurdu- lar. Bu bilirsiniz, “ayır-buyur” siyasətinin ən bariz nümunəsidir. – Səməd bəy, Sizcə, Denikin yenidən Qafqazda peyda ola bilərmi? – qubernator Xosrov bəy Sultanov çəp gözlərlə 1 Səməd bəyə baxıb soruşdu. 1 1917-ci ildə Bakıda məşhur bir ağanın qoçusu ilə mübahisədən son- 1917-ci ildə Bakıda məşhur bir ağanın qoçusu ilə mübahisədən son- ra bir-birinə güllə atıblar. Qoçu Xosrov bəy Sultanova sol gözündən xətər yetirib. Bundan sonra gözü çəp qalıb – Ş.N.
Şəmistan Nəzirli 75 – Yox, heç vaxt! Bolşeviklər artıq onun mahnısını oxudular... Denikinin işi bitdi. – Üzündə təbəssüm yox olan nazir Səməd bəy sonra nifrət hissiylə əlavə elədi: – Bolşeviklər elə toxumdur ki, onlar hara yerisələr, yüz il orda ot bitməz. Bu saat Volqa bo- yunda və Sibirdə vətəndaş müharibəsi aparan Kolçak cənablarını da belə bir tale gözləyir. – Əsir aldığımız ermənilər deyirlər ki, sizə qarşı ağqvardiyaçı Denikinlə birləşmək istədik, baş tutmadı, – deyə polkovnik Bəh- ram bəy Nəbibəyov söhbətə qoşuldu. – Gec-tez bolşeviklərlə əlbir olub, Azərbaycan adlı müstəqil respublikaya divan tutaca- ğıq. Keşişkənd uğrunda qanlı döyüşlər gedəndə ermənilərin ço- xusu sərxoş idi. Podpolkovnik Rəfibəyovun və polkovnik Leves- tamın əsir götürdüyü ermənilər də bu barədə çox sayaqladılar. Səməd bəy Mehmandarov: – Bolşeviklər Bakıda yaşayıb işləyən rus fəhlələri və müsəlman bolşevikləri arasında güclü təbliğat aparıb. Azərbaycan milli hökumətinə və bu hökuməti istəyənlərdə nifrət hissi yaratmağa çalışırlar. Bu gün də içimizdən təmizləyə bilmədiyimiz agent və şpionların sayəsində. Bir həftə əvvəl Gəncədə agent Smıslovun təxribatçı qrupunu həbs etdik. Bu dəstədə kimlər vardı? Bakıda Baş Qərargahda çalışan – adını çəkmək istəmirəm – bir nəfərin zövcəsi Nelli Çernışova, Stanislav Zuber və başqaları – hamısı bizim əleyhimizə işləyib. Görünür, bizim əks-kəşfiyyat və daxili orqanlar zəif fəaliyyət göstərir, mürgüləyirlər… Mənim aldığım məlumata görə bolşeviklər Ermənistanda başqa cür təbliğat apa- rır. Onlar ermənilərə canıyananlıqla bildiriblər ki, siz nə Azər- baycansınız, nə də Gürcüstan. Siz İran, Türkiyə və Azərbaycan kimi müsəlman ölkələri arasında boğulursunuz. Biz sizə Türkiyə və Azərbaycandan torpaq qopartmaqla ərazinizi böyüdüb tam dövlət müstəqilliyinizə zəmanət veririk. Görürsünüzmü, bol- şeviklər özlərinin ikiüzlü, xəbis siyasətlərilə Şimali Qafqazı və Dağıstan dağlılarını fəth edib, indi də murdar əllərini bizə – cənuba tərəf uzadırlar. General Həbib bəy Səlimov ikrah hissi ilə:
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 76 – Rusların bu ikiüzlü siyasəti bizi təngə gətirib, – dedi. – Siz ötən həftə Gəncədə olanda, müavininiz general Əli ağa Şıx- linskiyə ermənilərin Qarabağdan qovub çıxartmaqla arxayınlaş- mamaq barəsində bir məlumat göndərmişdim. Yəqin ki, Sizə çatdırıb. Şuşa və Xankəndi Cavanşir alayının, Quba alayının, bir də Tatar süvari alayının sayını artırmaq şərtilə, qvardiyanın da sayını çoxaltmalıyıq. Çünki, əsir alınan ermənilər desə də, deməsə də daşnaklar Qarabağ iştahı ilə yaşayırlar. Mənim zən- nimcə, onlar mütləq bolşeviklərlə birləşib, məhz, Qarabağa hü- cum edəcəklər. Yorğun və əsəbi Səməd bəy Mehmandarov: – Məncə, – dedi, – hələlik Şəki və Ərəş alaylarını da burda saxlamalıyıq. Polkovnik Seyfulla Qacarın alayını isə Qazaxa göndərin. Ordan da həyəcanlı xəbərlər gəlir. Əmir xan Xoyski- nin məlumatına görə sərhəd kəndi Kəmərliyə və Tatlıya ermənilər hücuma hazırlaşırlar. Dostları gedəndən sonra Səməd bəy yata bilmədi. Yuxusu ərşə çəkilmiş nazir oturduğu yerdə xeyli fikrə getdi. Gərgin düşüncələr onu ağır məngənə kimi sıxırdı. Günorta üstü polkov- nik Bəhram bəyin batareyasında olan şən əhvali-ruhiyyəsindən elə bil onu illər ayırmışdı. Dirsəyini mütəkkəyə söykədi, göz qa- paqlarını yumdu ki, bəlkə yuxuya gedə, mümkün olmadı. Həyə- candan boynunun damarları, əlləri titrəyirdi. Durub pəncərənin qabağına gəldi. Aşağılarda, Ərimgəldi təpəsindəki evlərdə təkəm-seyrək işıqlar yanırdı. Uzaqdan qəfil güllə səsi eşidildi. İtlər dərhal ağız-ağıza verib hürüşdülər. Səməd bəy pəncərəyə yanaşı durub dədə-baba Mehmandarovlar mülkünə baxmaq istədi. Heç nə görə bilmədi. Birdən xatırladı ki, o tamam başqa səmtlərdir. “Sabah mütləq ora gedəcəm, – fikirləşdi. – Mütləq, yoxsa atam Sadıq bəyin, babam Qatırçı Muradın ruhu məndən inciyər. Ya qismət, bir də nə vaxt gələcəm, Şuşaya, Allah bilir…” Fikir-xəyal ona aman vermirdi. “İllah ki, bolşeviklərin Azərbay- cana soxulmaq iddiası. Dünyanın işinə bax ki, Bakıda yaşayan rus fəhlələri özlərini şəhərin mütləq sahibi kimi aparırlar. Onla-
Şəmistan Nəzirli 77 rın hamısına malçişka Əliheydər dil verir. Cəfər Babayev kimisi- ni Qusara göndərib alayda bolşevik təbliğatı apartdırır. Kimin fitvası ilə? – Mikoyan kimi daşnakın. Niyə bolşeviklər bu millətə sərbəst, müstəqil yaşamağı günah hesab edir? Qayıdan kimi belələrini həbs elətdirib, ciddi rejim altında saxlamaq barədə sərəncam verməliyəm. Yoxsa… Əliheydər kimi bolşe viklər rus fəhlələrini öyrətməklə, özümüzün bəzi nadanlarımızı da başdan çıxarır. Bu da fitilə od vurmaq kimi bir şeydir. Mübarizə aparma- lıyıq. Kim gəlir gəlsin, qabağına silahla çıxmalıyıq. Döyüşməliyik, vəssəlam!” Orta boylu, ağ saçlı, ağ saqqallı, səsində və sifətində hərbiçi zəhmi olan altmış dörd yaşlı general Səməd bəy Mehmandarov gecənin dan qaranlığında xalqının taleyini fikirləşməkdən yu- mağa dönmüşdü. Qəzəb və hiddət hissi onu boğurdu. İki addımlıqdakı Köçərli məhəlləsində xoruzlar səs-səsə ver- di. Bikef nazir gözucu stolun üstündəki zəncirli saatına baxdı. Gözlərinə inanmadı, pensnesini taxıb təəccüblə dodaqlarını bir- birinə sıxdı. Saat dördə on dəqiqə qalırdı. Canı ağrıyan, narahat Səməd bəy çarpayısına tərəf getdi… General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 78
Əli ağa Şıxlinski taktika sahəsində dərin nəzəri, əməli bilikli sayca çox olmayan artilleristlərdən biri olub. O, hərb elmini təcrübədə tətbiq etmək sahəsində nadir bir istedada malik idi. Əli ağanın qəhrəmanlığı öz vətəninin şərəf və azadlığını müdafiə edən hər bir şəxs üçün nümunə olmalıdır. Hərb elmləri doktoru, professor, general-mayor, Dövlət mükafatı laureatı Yevgeni Barsukov Əli ağada general təkəbbüründən əsər-əlamət yox idi. General Şıxlinski hərbi akademiyanı bitirməsə də, fitri zəkası, praktik fəhmi artilleriya elmində ona böyük nüfuz qazandırmışdı. General Əli ağa Şıxlins- ki hünərvərliyi dillərdə dastan olmuşdu. Aleksandr Stepanovun “Zvonaryovlar ailəsi” romanından Şöhrətli sərkərdəmiz Əli ağa Hacı İsmayıl ağa oğlu Şıxlinskidən danışanda filosof-alim Heydər Hüseynovun xidmətlərini unut- maq haqsızlıq olardı. Generalın “Xatirələrim” kitabının yazılma- sında ən müstəsna rolu olan ilkin şəxs Azərbaycan Elmlər Aka- demiyasının akademiki Heydər Hüseynovdur. Bu “Xatirələr” Azərbaycan tarixində yeganə və ilk hərbi me- muardır. Düzdür, yetmiş-səksəninci illərdə bəzi veteranlar Bö- yük Vətən müharibəsi haqqında xatirələrini qələmə aldılar. La- kin heç biri general Əli ağa Şıxlinskinin əsərinin səviyyəsinə çat- Şəmistan Nəzirli 79 madı. İstər faktların zənginliyi, istər mövzu baxımından, istərsə də yazı dilinin şirinliyinə görə əsər özünə geniş oxucu marağı qazandırmışdır. Yalnız mərhum polkovnik Baxış Mehdiyevin 223-cü Azərbaycan atıcı diviziyası haqqında yazdığı “Xatirələrim” kitabını haradasa general Əli ağa Şıxlinskinin hərbi memuarı ilə yanaşı qoymaq olar. 1944-cü ildə akademik Heydər Hüseynov general Əli ağa Şıx- linskinin xatirələrini iki dildə – rus və Azərbaycan dillərində 7500 nüsxə tirajla nəşr etdirdi. Təəssüf ki, amansız ölüm görkəmli generalımıza xatirələrini kitab şəklində görməyə imkan vermədi. Kitab generalın ölümündən doqquz ay sonra – 1944-cü ilin may ayında nəşr olundu. Bu qiymətli kitaba hərb elminin böyük alimi professor, general-mayor Yevgeni Barsukov çox dəyərli ön söz yazmışdır. Əlbəttə, bu da akademik Heydər Hüseynovun xid- mə tidir. Maraqlı burasıdır ki, general Əli ağa Şıxlinskinin şəx- siyyəti və döyüş qəhrəmanlığı ilə fəxr edən Heydər Hüseynov general Barsukovun həmin məqaləsini (l ç.v. həcmində) yenə iki dildə ayrıca kitabça şəklində “Əli ağa Şıxlinski” adı ilə nəşr et- dirmişdir. Bundan başqa alim Heydər Hüseynov həmin illərdə Rusiyanın görkəmli sərkərdələrinə, vaxtı ilə Əli ağa Şıxlinski ilə birgə çalışıb işləyənlərin xatirələrini istəmişdir. Məhz Heydər Hüseynovun təşəbbüsü ilə 1945-ci ildə (№3) Moskvada çıxan “İstoriçeski jurnal”ın üçüncü nömrəsində pro- fessor Arkadi Lavroviç Sidorovun generalın kitabı haqqında “Ə.Şıxlinski. Mənim xatirələrim” adlı elmi məqaləsi dərc olun- muşdur. M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin profes- soru A.L.Sidorov bu qiymətli kitabın hərbiçilər və tarixçi alimlər üçün ən yaxşı məxəz olmasından bəhs edərək yazır: “General Əli ağa Şıxlinskinin xatirələri inqilabdan sonra da öz əlaqəsini Vətəndən və ordudan kəsməyən şəxslər tərəfindən yazılmış qiymətli tarixi sənədlərdən biridir. Buna görə də Şıxlinskinin xatirələri, ordunun tarixini öyrənmək üçün xüsusi bir məxəz kimi qiymətlidir.
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 80 Rusiya-Yaponiya müharibəsi haqqındakı fəslin tarixçilər üçün əhəmiyyəti daha böyükdür. Məşhur artilleriyaçı Əli ağa Şıxlins- kinin adı artilleriya elmində həmişə hörmətlə çəkilib və gələcək illərdə də çəkiləcəkdir”. Məhz bundan sonra generalın xatirələri İttifaq miqyasında daha çox şöhrət qazanmışdır. Baş Artilleriya marşalı Nikolay Ya- kovlev, general-polkovnik Mixail Parseqov, Birinci Dünya mü- haribəsi illərində general Şıxlinskinin tabeliyində hərbi xidmətdə olan ordu generalı Pavel Lebedev və başqaları bu qiymətli kitab- dan bir nüsxə onlar üçün göndərməyi Heydər Hüseynovdan xa- hiş etmişlər. 1945-ci il aprelin 20-də professor general-mayor Yevgeni Bar- sukov akademik Heydər Hüseynova göndərdiyi məktubunda yazırdı: “Sizdən artıq dərəcədə xahiş edirəm general Əli ağa Şıx- linskinin “Xatirələrim”dən heç olmasa iki nüsxə də əlavə gön də- rəsiniz. Mənim xahişimi rədd etməyin. Baş Qərargahda yoldaş- lar məndən çox-çox rica edirlər, çünki biz artilleristlərə, ilk növ- bədə artilleriyamızın şanlı tarixini öyrənmək üçün general Əli ağa Şıxlinskinin kitabı əvəzsiz vəsaitdir”. 1945-ci il aprelin iyirmi altısında isə artilleriya general pol- kovniki Mixail Parseqov SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbay- can filialının direktoruna yazırdı: “Hörmətli direktor, bu gün SSRİ EA Tarix İnstitutunun nəşri olan “İstoriçeskiy jurnal”ın üçüncü nömrəsini “Tənqid və biblioqrafiya” bölməsində Moskva Dövlət Universitetinin professoru Arkadi Sidorovun “Əli ağa Şıxlinski. Mənim xatirələrim” resenziyasını oxudum. Giriş sözü Dövlət mükafatı laureatı, hərb elmləri doktoru Y.Z.Bar su ko vundur. Məlum olduğu kimi, Əli ağa Şıxlinski qocaman artilleriya (topçu) generalıdır, onun böyük mübariz həyat təcrübəsi var. İlk dəfə mən bu general barədə iyirmi il bundan əvvəl eşitmişəm, o vaxt mən hələ Qızıl Ordu artilleriyasının təkmilləşmə kursunda dinləyici idim. Artıq dərəcədə Sizdən təvəqqe edirəm, xahişimi rədd etməyib mənə general Əli ağa Şıxlinskinin “Mənim xatirələrim” əsərinin bir nüsxəsini göndərəsiniz. Çünki biz artilleristlərə ilk növbədə Şəmistan Nəzirli 81 artilleriyamızın tarixini bilmək üçün hər bir hərbiçinin stolüstü kitabıdır”. Generalın döyüş yolunu, şəxsiyyətini, ədəbi-bədii yaradıcılı- ğını, ən başlıcası onu tarixi şəxsiyyət kimi qiymətləndirən alim
Fitri istedada malik olan tam artilleriya generalı Əli ağa Şıx- linski bütün varlığı ilə sevdiyi Azərbaycan xalqına ömrünün sonunadək sədaqətlə xidmət etmişdir. Hərbi fəaliyyətində araş- dırmalar aparıldıqda onun bir çox sahələrdə ilkin şəxs olduğu- nun şahidi oluruq. Yalnız general kimi vəzifəsini bitmiş hesab etməyən bu məşhur sərkərdə həm də hərb elminin görkəmli ali- mi idi. Hələ ötən əsrin əvvəllərində hərbi mütəxəssislər tərəfindən yüksək qiymətləndirilən “Şıxlinski üçbucağı”ndan təkcə Rusiya- da deyil, Fransa, Avstriya, Norveç, İsveçrə və başqa ölkələrin ar- tilleriya məktəblərində də dərslik kimi istifadə olunmuşdur. Əli ağa Şıxlinski “Üçbucağı”nda artilleriya tarixində ilk dəfə topların gözlə görünməyən hədəfə atəş açmaq texnikasını işləyib hazırlamış və topların təkmilləşdirilməsi işinə bir sıra dəyərli yeniliklər gətirmişdir. Hərb elminin mütəxəssisləri bu gün də etiraf edirlər ki, general Şıxlinski qeyri-adi fəaliyyəti ilə fərqlənmiş General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 82 nadir hərbi mütəxəssislərdəndir. O, yeganə azərbaycanlıdır ki, ilk dəfə Fransanın generallara məxsus fəxri “Legion ordeni” və zabitlərə verilən “Legion xaçı” ilə təltif edilmişdir. Əli ağa Şıx- linski generallar arasında ən yaxşı hərb alimi, alimlər arasında ən məşhur artilleriya generalı idi. Arxiv sənədlərindən məlum olur ki, general Əli ağa Şıxlinski 1939-cu ildən sonra alim Heydər Hüseynovla müntəzəm elmi yaradıcılıq əlaqəsi saxlamışdır. Respublika Mərkəzi Dövlət Ədə- biyyat və İncəsənət Arxivindən aşkar etdiyimiz 1940-cı il 15 iyul tarixli məktub da general tərəfindən alimə ünvanlanmışdır. İriöl- çülü kağızlarda yazılmış iyirmi səhifəlik məktub-müraciətində general Əli ağa Şıxlinski alimə 852 sözün izahını və düzəlişlərini yazıb göndərmişdir. Məktubdan məlum olur ki, general bu ağır zəhməti 1939-cu ildə Heydər Hüseynovun redaktorluğu ilə nəşr olunmuş “Rusca-azərbaycanca lüğət”i mütaliə etdikdən sonra çəkmişdir. General “Qeydlər”inin müqəddiməsində yazır: “Re- daksiyanın çağırışına əməl edərək, lüğətdə mənim rast gəldiyim səhvlər haqqında bəzi mülahizələrimi təqdim edirəm. Ümumiyyətlə, lüğət çox gözəldir. Hər bir sözü ayrılıqda de- yil, bütün cümlənin ümumi mənasını tərcümə etmək üçün tərcü- məçilərə kömək edəcək frazeologiya xüsusilə yaxşıdır”. Ümumi müddəalarında isə Əli ağa Şıxlinski belə qərara gəlir ki, lüğətin əsas çatışmayan cəhəti onun qısa olmasıdır: “Lüğətdə çox yerdə əsas sözlər buraxılmış, ancaq onların törəmə sözləri verilmişdir. Bizim dilimizi ona yad olan söz düzəltmələrindən təmizləmək lazımdır. Əgər başqa dillərə məxsus sözlərdən istifadə etmək eh- tiyacı varsa, onda törəmə sözlər bizim dilimizin qanunlarına uy- ğun olmalıdır. Bu, hər şeydən əvvəl, isimlərdən sifət əmələ gəlmə hallarına aiddir. Məsələn: a v t o m a t yazmaq olar və yazmaq da lazımdır. Ancaq a v t o m a t i k – olmaz, artıqdır. Hərb sözü dilimizə çoxdan qəbul edilmişdir, onu saxlamaq, hərbi sözünü isə atmaq lazımdır. Azərbaycan xalq dilinin xəzinəsindən rus və Avropa sözlərinin qarşılığı kimi işlətmək də məqsədəuyğundur.
Şəmistan Nəzirli 83 Məsələn: a x ı n t ı (cərəyan), s a x l a n c (ehtiyat), d ö v r ç a ğ d ö n ü m ü (dövr), d ü z g ü (quruluş), b i l g i (nəzəriyyə) və s.”. Təvazökar general məktubunun sonunda yazır: “Əgər Siz təqdim olunmuş materialın heç olmasa kiçik bir hissəsindən istifadə edə bilərsinizsə, onda mən özümü çox xoşbəxt sanaram. Sevinərəm ki, mən də öz balımın kiçik bir damlasını Sizin gözəl arı pətəyinizə əlavə etmişəm”. General Əli ağa Şıxlinskinin bu iradlarını məmnuniyyətlə qə- bul edən alim Heydər Hüseynov cavab məktubunda yazır ki, lüğə tin gələcək nəşrində Sizin elmi zəhmətinizdən mütləq isti fa- də olunacaq. Alim bunun üçün generala sətir haqqı da gön dər- mişdi. Akademik Əliheydər Orucov “Əli ağa Şıxlinskinin bir əlyaz- ması haqqında” adlı məqaləsində haqlı olaraq belə qənaətə gəlir ki, generalın alim Heydər Hüseynova göndərdiyi “Qeydlər”i lüğətçilik, xüsusən də termin yaradıcılığı baxımından çox fayda- lıdır. İndiyə qədər hərbi mütəxəssis kimi tanınan Əli ağa Şıxlins- kinin dil, lüğətçilik, terminologiya məsələlərilə maraqlanması faktının özü səciyyəvi haldır. (Bax: “Terminologiya məsələləri”, Bakı, 1987, səh.12) General Əli ağa Şıxlinski lüğətçiliklə 1940-cı ildənmi məşğul olmağa başlamışdır? Xeyr! Onun şəxsi arxivində mühafizə olunan “Zabitin dəftəri”ndəki qeydlərindən məlum olur ki, o, hələ gənc zabit ikən hərb elmi ilə, dilçilik və hərbi lüğətlə, terminologiya ilə maraqlanmış və bu sahədə gərgin axtarışlar aparmışdır. Uzun illər – 1879-cu ildən 1917-ci ilədək həyatının çox hissəsini Azərbaycandan uzaqlarda, yüksək hərbi dairələrdə, özgə məmləkətdə və başqa dil mühitində yaşamasına baxmayaraq general milli varlığını, doğma dilini qo- ruyub saxlaya bilmişdir. Orada Azərbaycan dilində mətbuatın və nəşriyyatın olmaması üzündən “Rusca-türkcə qısa hərbi lüğəti”ni 1926-cı ildə Bakıda üç əlifbada – rus, ərəb və latın əlifbası ilə nəşr etdirə bilmişdir. Bununla da ilk dəfə Azərbaycanda hərbi lüğətin yaradıcısı olmuşdur. Məhz bu əvəzsiz xidmətinə görə general Əli ağa Şıxlinski SSRİ Hərbi İnqilab Şurasının 1928-ci
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 84 il 23 fevral tarixli qərarı ilə Fəxri Fərmanla təltif olunmuşdur. Şıxlinskinin lüğəti hərbi nizamnamələrin, hərbi elmi ədəbiyyatın Azərbaycan dilinə tərcümə olunmasında böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir. Eyni zamanda hərbi məktəblərdə, yenicə yaranmış or- duda xidmət edən azərbaycanlı əsgər və zabitlər bu lüğətdən qiymətli vəsait kimi istifadə etmişlər. Həmin kitabın elmi terminoloji əhəmiyyətini maraqlı faktlar- la araşdıran filologiya elmləri namizədi A.Hacıyeva yazır: “Ge- neral Əli ağa Şıxlinskinin lüğəti geniş dil materialının dərin təh- lilinin nəticəsi idi. Azərbaycan dilinin lüğət tərkibini geniş əhatə etməsi, xalq dilinə məxsus söz və ifadələrdən yerli-yerində səmərəli istifadə olunması, bir çox unudulmuş və azişlənən sözlərə yenidən ter- min kimi həyat vəsiqəsi verilməsi baxımından Ə.Şıxlinskinin lüğəti o dövrdə nəşr edilən lüğətlərin hamısından fərqlənir. Azərbaycan dilində hərbi terminologiyanın olmaması bu işdə böyük çətinlik törədirdi. Əli ağa Şıxlinskinin zəngin lüğətinin nəşri ilə həmin çətinlik, demək olar ki, aradan qaldırıldı”. General Şıxlinskinin lüğətinin misilsiz elmi əhəmiyyətindən danışan görkəmli filosof-alim Heydər Hüseynov yazır: “Kitabın əvvəlində general Əli ağa Şıxlinski lüğət tərtib edər- kən yeddi əsas qəbul etdiyini göstərir: 1) Yad sözlərin yerinə ba- cardıqca, türk-Azərbaycan sözləri qoyulubdur. 2) El arasında işlənən türkləşmiş ərəb və fars sözləri buraxılmayıbdır: bu dürlü sözlər, onlar elə bir mənalı türk sözlərinin yanında dırnaqlar ara- sında yazılıbdır; Məsələn: ç a ğ (vaxt, zaman). 3) Türkcəyə qarış- mış bəzi ərəb sözləri türkcə deyilişinə uyğun yazılıbdır. Məsələn: q a l a (qələ yerinə), s a h a t (saət yerinə). 4) Kökləri ərəbcədən olan sözlərin deyilişləri türkcəyə uyğunlaşdırılıbdır; məsələn: v ə q t l ə r, t ə b i b l ə r, v ə z i f ə l i (ovqat, ətibba, müəzzəf yerinə) və sairə”. Azərbaycan Respublikası Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü Əliheydər Orucovun “Ə.Şıxlinskinin bir əlyazması haqqın- da” məqaləsindən: “Yaşının ötməsinə, səhhətinin pozulmasına
Şəmistan Nəzirli 85 baxmayaraq general Əli ağa Şıxlinski həyatının son günlərinə qədər dilimizin vəziyyəti, terminologiya, orfoqrafiya, lüğətçilik məsələləri ilə maraqlanırdı. Onu tez-tez Lüğətlər İnstitutunda, həmin institutun direktoru Heydər Hüseynovun yanında gör- mək olardı. Heydər Hüseynov Əli ağa Şıxlinskiyə dərin hörmət və həssas münasibət bəslərdi. Onun 1940-cı ildə akademik Heydər Hüseynova 49 səhifədən ibarət göndərdiyi “Qeydlər”dən göründüyü kimi, ana dili ilə bərabər, klassik ədəbiyyatımızı, xüsusən folklorumuzu çox gözəl bilirmiş. Əli ağa Şıxlinski indi ədəbi dildə işlənməyən, buna görə də müasir lüğətlərə düşməmiş, amma bəzi dialekt və şivələrimizdə işlənməkdə davam edən sözləri yada salmaqla onların yazılı dilə (lüğətlərə) keçirilməsini məqsədəuyğun hesab edir. Bu baxımdan onun özünün yeni söz və formalar yaratmaq təşəbbüsü təqdirəlayiqdir. Bugünkü şəraitdə daha böyük əhəmiyyət qazanmış bu məsələ, görünür, hələ o zaman general Əli ağa Şıxlinskini düşündürmüş və fürsət- dən istifadə edərək, yazdığı “Qeydlər” vasitəsi ilə fikrini lüğət- çilərin nəzərinə çatdırmışdır”. O vaxtdan illər keçdi. General Əli ağa Şıxlinskinin ilk vəsait olan hərbi lüğəti bir daha işıq üzü görmədi. Totalitar sovet rejimi azərbaycanlı generalın elmindən bəhrələnməyi öz millətinə ya- saq etdi. Az tirajla nəşr olunmuş bu kitabın nadir nüsxələri qalıb. Bu gün zaman, dövr dəyişib. Yeni yaranan ordumuz üçün həmin lüğətin təkrar nəşri, şübhəsiz ki, çox vacibdir. Alim Heydər Hüseynov general Şıxlinskinin ölümündən son- ra da onun xidmətlərinin unutmamış, xatirəsini əziz saxlamış- dır. O, respublika mərkəzi mətbuatında generalın ömür və dö- yüş yolundan bəhs edən rus və Azərbaycan dillərində silsilə məqalələr dərc etdirmişdir: “Bakinski raboçi” (18 avqust 1944-cü il), “Kommunist” qəzeti (18 mart 1944-cü il), “Azərbaycan EA Xəbər- ləri” (№8, 1945-ci il, səh.87-94), “Kommunist” qəzeti (18 avqust 1945-ci il), “Ədəbiyyat qəzeti” (5 avqust 1945-ci il), “Azərbaycan” (Cənubi Azərbaycan Demokrat firqəsinin orqanı, 1946-cı il, №8, General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 86 səh.14-15), “Kommunist” qəzeti (18 avqust 1946-cı il), “İzv. Az. FAN” (1944-cü il, №9, səh.78-83). Görkəmli ədəbiyyatşünas-alim Məmməd Arif 1965-ci ildə “Heydər Hüseynov” adlı məqaləsində yazır: “Çap olunan şey qalacaqdır” – sözlərini təkrar edən Heydər Hüseynov nəşriyyat işinə xüsusi əhəmiyyət verirdi. O, yeni çıxan kitabı əlinə götürüb iftixarla deyərdi: “Tərcümədə respublikalar arasında biz qabaq- da gedirik. Bax, bu Üzeyir bəy Hacıbəyovun “Azərbaycan musi- qisinin əsasları” əsəridir; xalq musiqisi haqqında misilsiz kitab- dır. Bəs general Əli ağa Şıxlinskinin xatirələrini oxumusunuz- mu?.. Oxuyun görün, orda nələr var, şöhrətli bir insanın döyüş və ömür yolu başdan-başa tarixdir”. Bütün bunları tədqiq edən, nəşri üçün ürəkdən sevinən, gene- ralın elmi fəaliyyəti ilə iftixar edən alim Heydər Hüseynov yazır- dı: “Əli ağa Şıxlinski dünyada şöhrət qazanmış artilleriya elmi sahəsindəki kəşfləri və fəaliyyəti ilə yanaşı olaraq, dil və ədə- biyyat məsələləri ilə də yaxından məşğul olurdu. O, uzun illər Rusiyada qulluq etsə də Azərbaycan dilini mükəmməl bilirdi. İslah, ifadə quruluşu, yeni söz yaradıcılığı ilə ciddi məşğul ol- muşdur”. Çoxları indiyədək bilmir ki, general həm də güclü poeziya həvəskarı idi. Onun özünün yazdığı bir sıra şeirləri, bədii tər- cümələri və məktubları alim Heydər Hüseynovun şəxsi fondun- da saxlanılır. Generalın 1904-cü ildən qeydlər apardığı “Zabitin dəftəri” də alimin fondunda saxlanılır. General iftixarla yazır ki, mən klassik şairlərimiz Molla Vəli Vidadinin, Mustafa ağa Arif Şıxlinskinin və Mirzə Məhəmməd Qayıbzadənin nəslinə məx su- sam. Anam Şahyəmən xanım Molla Vəli Vidadinin qız nəvəsidir. Alim Heydər Hüseynov 1945-ci il aprelin 20-də general Şıx- linskinin qayını doktor Bahadır bəy Qayıbovun tibbi-ictimai fəaliyyətinin 40 illiyi münasibəti ilə təbrik məktubunda yazırdı: “Mən burada Sizin Vətən və elm qarşısındakı daha böyük xid- mə tinizi qeyd etmək istəyirəm. Siz və Sizin həyat yoldaşınız Şəmistan Nəzirli 87 məş hur hərbi xadim və alim, keçmiş ordunun generalı, Azər- baycan xalqının sadiq oğlu Əli ağa Şıxlinskinin həyatının son illərini qayğı və diqqətlə əhatə etmiş və bəzəmisiniz”. Doktor Bahadır bəy Qayıbov isə 1946-cı il 30 sentyabr tarixli məktubunda yazırdı: “Hörmətli Heydər Nəcəfoğlu! Əlbəttə, Sizin unudulmaz Əli ağa və Nigar bacı haqqında ya- zılarınız həmişə çox uğurlu alınır. Bəli, onları unutmaq olmaz! Onların hər ikisi öz vətəni Azərbaycanı və xalqını səmimi- qəlbdən sevirdilər. Onlar yalnız təhsil aldığı rus dilini deyil, öz doğma ana dillərini də əla bilirdilər. Heç vaxt unutmaram ki, onların hər ikisinə şəxsən ana dilində təhsil verən, həmçinin Tiflisdə və Qoridə Müəllimlər Seminari- yasında yüzlərcə azərbaycanlı uşağını oxudan rəhmətlik atam Mirzə Hüseyn əfəndi Qayıbzadə səbəbkardır. Rəhmətlik Nigar bacım atamdan daha çox şey əxz etmişdir; o, yetkinliyində, nəinki İran klassikləri Sədi, Firdovsi, Hafiz, Cami, türk Məhəm- məd Fizuli, Molla Pənah Vaqif və başqalarını oxumuş, həmçinin klassik şairlərimiz Xaqani, Nizami, Əlişir Nəvaini mütaliə etmiş, ərəb dilini öyrənmiş və ərəb ədəbiyyatı ilə də yaxından tanış idi. Heyf ki, Siz onunla tanış deyildiniz. O, həqiqətən rus dili bir yana, Azərbaycan və fars ədəbiyyatının bilicisi idi.
* * *
Yüklə 2,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|