Sensor tarbiya vositasida bolalar nutqini rivojlantirish jarayonining mazmuni

Таълим ва инновацион тадқиқотлар (2022 йил № 2)
ISSN 2181-1709 (P)
166
Education and innovative research 2022 y. №2
jarayonidir. Bu orqali bo‘lajak nutqiy muloqotga zamin hozirlanadi. Kattalar bilan bo‘ladigan 
hissiy muloqotda bola tovush xususiyatlari, so‘zlarning talaffuz etilish ohangiga munosabat 
bildiradi. Ushbu muloqotda nutq, kattalar faoliyatiga qo‘shimcha tarzda, faqat o‘zining tovush 
jihati bilan ishtirok etadi. Biroq, nutq yoki so‘z doimo tamoman aniq xatti-harakat (tur, o‘tir), 
muayyan buyum (piyola, koptok), unga oid aniq xususiyatlarni ifodalaydi. Kattalar bolaning 
hatti-harakatlarini rag‘batlantirar yoki taqiqlar ekanlar, buyumlar, ularning xususiyatlari, turli 
harakatlarni aniq ko‘rsatmasdan turib, ularni boshqara olmaydilar. Hissiy muloqot jarayonida 
kattalar va bolalar bir-birlariga nisbatan umumiy munosabatlar: mamnunlik yoki noroziliklarini 
ifodalaydilar. 6 oylikdan keyin bolaning hissiy olami kengayib kattalar bilan munosabatlari 
ko‘lami boyiydi. Ularning hatti-harakatlari murakkablashib, bilish imkoniyatlari rivojlanadi va 
muloqot doirasi kengayadi. Bu davrda bolaga ularni o‘rab turgan ko‘plab qiziq narsalar haqida 
so‘zlab berish zaruriyati paydo bo‘ladi. Buni hissiyotlar yordamida amalga oshirish imkonsizdir.
Kattalar bilan nutqiy muloqotga kirishish ehtiyojining paydo bo‘lishi natijasida bolalar so‘zlarni 
o‘rgana boshlaydilar.
Bola nutqidagi erkinlik, so‘zlarni tanlash, o‘z o‘rnida qo‘llash layoqatini shakllantirish 
uning mantiqiy izchilligini ta’minlaydi. Masalan, maktabgacha yoshdagi bola bormoq – 
ketmoq – qadam tashlamoq – oyog‘ini sudramoq ma’nodosh so‘zlar qatoridagi dastlabki ikki 
so‘zdan faol foydalana oladi, lekin ushbu so‘zlarning barchasini tushuna oladi. Agar bolada fikr 
ifodalash ehtiyojiga bog‘liq tarzda so‘zlarni tanlash va qo‘llash layoqati shakllanmagan bo‘lsa, 
ularni taxminan qo‘llaydi. Agar bolada so‘zlarni tanlab qo‘llash layoqati shakllangan bo‘lsa, 
fikr ifodalash ehtiyojiga mos tarzda ularni tanlab qo‘llaydi. Buning uchun bolada so‘zlarni 
o‘z o‘rnida qo‘llash ko‘nikmasini shakllantirish kerak. Bola fikr ifodalayotganda o‘z lug‘atida 
mavjud bo‘lgan so‘zlardan faqat bittasinigina qo‘llaydi. Biroq, bola o‘z so‘z zaxirasida bo‘lgan 
barcha so‘zlardan birday faol foydalanish imkoniyatiga ega emas. Bola fikr ifodalash ehtiyoji 
bilan bog‘liq tarzda o‘z zaxirasida mavjud bo‘lgan so‘zlardan foydalanadi. Masalan, bormoq 
so‘zini emas, oyog‘ini sudramoq so‘z birikmasini qo‘llashi mumkin. Murakkab grammatik 
(sintaktik) konstruksiyalarni faollashtirish ustida ishlashda ham xuddi shunday usuldan 
foydalanish mumkin. Shu tariqa bog‘lanishli nutq tilning barcha imkoniyatlaridan unumli 
foydalanishni taqozo qiladi. Shuning uchun ham bolalarga tilning tovush xususiyatlari, so‘z 
boyligi, grammatik imkoniyatlarini izchil tarzda o‘rgatish talab etiladi. 
Maktabgacha ta’lim muassasalarida nutq ustida ish olib borishning umumiy tizimida lug‘at 
zahirasini boyitish, uni mustahkamlash va faollashtirish katta o‘rin tutadi. Bolaning lug‘at 
zahirasini kengaytirmay turib, nutq muloqotini takomillashtirib bo‘lmaydi. Shu bilan birga, 
bola yangi o‘zlashtirayotgan tushunchalarini ifodalovchi, olayotgan bilim va tasavvurlarini 
mustahkamlovchi yangi so‘zlarni o‘zlashtirmay turib, uning bilimlari, tushunchaga oid 
tafakkurini rivojlantirish mumkin emas. Shunga ko‘ra, maktabgacha ta’lim muassasalarida 
lug‘at ustida ish olib borish bolalarning bilishga oid tushunchalarini rivojlantirish bilan uzviy 
bog‘liqdir. Ushbu aloqadorlik doirasida lug‘at ustida ishlashning ahamiyatini ta’kidlab, 
so‘zlar va ularning ko‘p ma’noliligini o‘rgatish ustida ish olib borishning muhimligini alohida 
ko‘rsatib o‘tish kerak. Masalan, bolalarni atrofdagi narsalarning nomi, xususiyatlari, sifatlari 
bilan tanishtirish sharoitida yangi so‘zlar kiritiladi: ko‘k (rangni ifodalash uchun), yangi 
(«hozirgina tayyorlangan» ma’nosida) va h.k. Bu o‘rinda yangi so‘zlar narsalarning nomlari 
va xususiyatlaridan kelib chiqqan holda o‘rgatilishi lozim. Bu bolaning nutqini o‘stirish nuqtai 
nazaridan juda muhimdir. Bu jarayonda bolalar turli tushunchalarni ifodalovchi so‘zlarning 
mazmun-mohiyatini anglaydilar hamda o‘zbek tilining so‘z boyligini izchil o‘zlashtiradilar. Har 
bir so‘zning til nuqtai nazaridan tavsifi, ko‘p ma’noliligini hisobga olgan holda dastlab ularning 
asosiy ma’nolari bolalar ongiga yetkaziladi.
Maktabgacha ta’lim jarayonida bolalarning nutqini rivojlantirish ustida ishlash davomida 
tovush tomoniga alohida e’tibor qaratish muhim ahamiyatga ega. Nutqning tovush tomonini 

---