Serj Afanasiyan Tərcümə: Güntay Gəncalp (Cavanşir) Ermənistan Azərbaycan

Ermənistanda 1920-ci il may qiyamı
Azərbaycanda sovet rejiminin qurulması Ermənistan bolşevikləri tərəfindən sevinclə qarşılandı. İrəvanda 1 may bayramı böyük etirazlara səbəb oldu. Bolşeviklər 1 mayı bəhanə edərək bütün tərəfdarlarını məclisin önündə topladılar. Xatisyan nümayişçiləri sakitləşdirmək üçün mülayim bir nitq söylədi. Ondan sonra İkinci İnternasionalın nümayəndəsi Ramişvili söz aldı. Ramişvili nümayışçiləri qanuni dövlətə boyun əyməyə çağırsa da, onun bu istəyini huya basdılar. Daha sonra da söz bolşeviklərin təmsilçisi Stepan Allahverdiyana verildi. ERMƏNKOMun üzvü olan Allahverdiyan dövləti sərt şəkildə tənqid etdi. Dövlət belə böyük nümayış gözləməmişdi. Buna bənzər nümayişlər Ermənistanın Qars, Sarıqamış, Qarakilsə və Aleksandropol kimi başqa şəhərlərində də oldu. Aleksandropolda bolşeviklərin tərəfdarı, özəlliklə dəmir yolu işçiləri və əsgərlər arasında daha çox idi. Bu şəhərdə bolşeviklər daşnak hökümətinə qarşı qiyam etmək fikrində idilər. 1 may nümayişində “Yaşasın Zaqafqaziya işçi və kəndli höküməti”, “Yaşasın sovet Rusiyası” kimi şüarlar səslənirdi. Nümayiş hər an güclənir və nümayişçilər həyəcanlanırlar. Hökümət və nümayişçilər arasında toqquşma ehtimalı artır. Mayın 2-də hökümət bolşeviklərin rəhbərlərini yaxalamaq istəyir. Bolşeviklər “Vartan Zuravar” zirehli qatara sığınırlar. Hökümət onların yaxalanması üçün əmr çıxarsa da, bolşevik tərəfdarı olan leytnant Musailiyan əmri yerinə gətirmir. Musailiyan qırmızı quvardiya təşkil edir. Mayın 3-də və 5-də Aleksandropol komitəsi İrəvan ERMƏNKOMuna bir məktub yazır və erməni hökümətinə qarşı ortaq qiyamı təklif edir. Ancaq ERMƏNKOM tərəddüd edir. Çünkü Rusiya dəstəyi olmadan yeniləcəklərindən qorxurlar. ERMƏNKOM hesab edir ki, qiyam Azərbaycan sınırına yaxın olan İcvan karvansarasından başlamalıdır. Orda qızıl ordu erməni qiyamçılarına yardım edə bilərdi. Mayın 4-də daşnak partiyasının təzyiqi nəticəsində Xatisyan höküməti istefa edir. Bir gün sonra, yalnız daşnaklardan oluşan Uhanciyan rəisliyində yeni hökümət qurulur. Yeni hökümət ölkədə fövqəladə vəziyyət elan edir. Nəyin bahasına olursa olsun, qiyama son vermək, qiyamı boğmaq istəyir. Yeni höküməti popolistlər dəstəkləyir. Ancaq inqilabçı sosialistlər qiyamçıları boğmağa qarşı çıxır.¹⁴ ERMƏNKOMun qərarsızlığını görən Ohancaniyan Allahverdiyan və Simoniyan kimi bolşevik rəhbərləri ilə təmassa keçir. Bolşeviklərin qiyamdan əl çəkməsini onlardan istəyir. Mayın 6-da Aleksandropolda toplaşan bolşeviklər düşünürlər ki, artıq qiyamdan əl çəkmək olmaz, çünkü qiyam bütün şəhərlərə yayılmışdır. Bir gün sonra Qars bolşevik nümayəndələrinin də qatılımı ilə zirehli qatarda toplantı düzənlənir. Səs çoxluğu ilə leitnant Musailiyandan, Avisdən və Qəribcaniyandan daşnak hökümətinə təzyiq göstərmələrini istəyirlər. Əməliyyatı yönətmək üçün təsis edilən hərbi-inqilabi komitə daşnakları iqtidardan uzaqlaşdırma qərarı alır. Mayın 10-da qırmızı qiyam bayrağını zirehli qatar üzərinə taxırlar. Bu, bolşevik qiyamının başlamasına işarət idi. Şəhərin hərbi qarnizonun böyük bölümü qiyamçılara qatılır. Özəlliklə Baqramiyanın xidmət etdiyi süvarilər bolşeviklərə qatıldıqlarını elan edirlər. Baqramiyan iki il öncə Sərdarabad savaşında məşhurlaşmışdı. Eyni senariyo Sarıqamışda, Dəlicanda, Nurbayəziddə və Qarsda baş verir. Ancaq Qarsda müsəlmanlar və ruslar da yaşamaqdadır. Onlar bolşeviklərə qarşı dirənir və şəhərdən uzaqlaşdırırlar. General Piromiyana sadiq qalan əsgərlər bolşevikləri geri püskürdüb dəmir yolunu ələ keçirirlər. İrəvanda isə, heç bir hadisə olmamışdı. İnqilabi komitə qiyamı həmahəng edə bilməmişdi. Çünkü irtibat imkanlarından məhrum idi. Bu üzdən savunma pozisionuna keçirrlər. Bu da dövlətin qiyamçıları sıxışdırmasına imkan verir. Bir qrup partizan daşnak, bolşeviklərin mərkəzi qərargahı halına gəlmiş Aleksandropola yollanır. Mayın 14-də dağınıq silahlı qarşıdurmadan sonra qiyamçılar təslim olurlar.

Daşnak partizanlar Dəlicanı ələ keçirdikdən sonra mayın 24-də Karvansaranı da işğal edirlər. Neçə gün öncə Azərbaycandan gələn bolşeviklərin yardımı ilə orada müqavimət mərkəzi oluşdurulmuşdu. Mayın sonlarına doğru bütün etiraz hərəkətləri susdururlur. 1500 erməni qiyamçı Azərbaycana sığınır. İyun ayında Bakıdan gələn 400 bolşeviklə bir yerdə yenidən Karvansaranı ələ keçirməyə çalışırlar, ancaq müvəffəq ola bilmirlər. Daşnak höküməti daha sərt önləmlərə əl atır. İyun ayının 8-də qiyamın səbəblərini araşdıran bir komission təşkil edilmişdi. Bu komission 500 erməni bolşeviki tuutuqlayır. Tutuqlananlar arasında Allahverdiyan, Qəribcaniyan və Saruxaniyan kimi 20-dən artıq tanınmış erməni liderləri var. Ərdaşs Məlikiyan və Ğukasiyan edam edilirlər. Sovet Ermənistanının tarixçiləri bu məğlubiyyətin səbəblərini araşdırmışlar. Onlara görə yaxşı təşkilatlanmama və Aleksandropol məhəlli komitəsinin qərarsızlığı məğlubiyyətə səbəb olmuşdur. Qiyam edərkən Azərbaycanda bulunan 11-ci qızıl ordunun dəstəyinə çox güvənilmişdi. Ancaq Gəncədə və Azərbaycanın digər yerlərində dağınıq şəkildə müsavatçılara qarşı savaşan qızıl ordunun Ermənistana yardım edəcək nəfərləri yox idi. Mövcud gücü ilə, ancaq Azərbaycandakı qiyamları susdura bilirdilər. Sovet Rusiyası da Polşa savaşı ilə məşğul idi və Zaqafqaziyada hərbi əməliyyat başlatmaları mümkün deyildi. May ayının 30-da Fransanın İstanbulda ali komiseri olan Pele öz dövlətinə bu teleqramı göndərmişdi:

Belə nəzərə gəlir ki, bolşeviklər türk millətçiləri ilə əməkdaşlıq planlarından vaz keçmişlər. Azərbaycana getmək bəhanəsi ilə Ermənistandan və Gürcüstandan keçməli idilər. Onlar bir tərəfdən erməni və gürcü dirənişi ilə qarşıqarşıyadırlar, digər tərəfdən də Ermənistanda bolşevik bir hökümət qurmağı başarmamışlar. Çünkü Aleksandropol qiyamı çox asan susduruldu. Sanki daha uyğun fürsət bəkləməkdədirlər.¹⁵

Bəzi araşdırmaçılara görə may ayında Ermənistanda bolşevik höküməti qurulsaydı, sentyabr ayında türklərlə savaş olmaz və Qars vilayəti Ermənistanda qala bilərdi. Bu görüş gerçəkdən də qəbul edilə bilər. Daşnaklar ABŞın qəyyumluğundan öncə müttəfiqlərin onları buraxmasından qorxurdular. ABŞ senatının qəyyumluq məsələsini iyun ayının əvvəlində rədd etdiyini daha öncə anlatdıq. Hər halda may qiyamı özüylə bir sürü müsibətlər də gətirdi. İqtisadiyyat çökdü, ordunun moralı pozuldu, Batumi ilə ərzaq daşıma ilişkiləri qopdu. Yalnız müttəfiqlərin yardımına ümid bağlayan daşnak höküməti bu olaylar qarşısında sarsılmış duruma düşdü.

Ermənistanın əski prezidenti Xatisyan daşnak höküməti tərəfindən xaricdə yaşayan ermənilərdən maddi yardım toplamaq üçün xaricə göndərildi. İyun ayının sonlarında İstanbula getdi. İstanbulda müttəfiqlərin nümayəndələri ilə müzakirəyə başladı. Fransa səfiri ilə söhbətdən sonra çox ümidlənmişdi. İstanbuldakı açıqlamasında dedi ki, Aleksandropolda sıxışdırılıb məğlub edilən qiyam bolşevik tərəfdarları deyil, onlar Rusiya yanlıları idi. Çünkü cahil kütlə belə hesab edirdi ki, hələ də Rusiya bizi türklərin qarşısında qoruyacaqdır. Erməni ordusu çox yaxşı durumdadır. Silah və locostik dəstək əldə etsək, özümüzü savuna bilərik. Çünkü türklərin Ermənistan sınırındakı əsgərlərinin sayı azdır. Türkiyə ordusunu İzmirə göndərmişdir. Bolşeviklər də polşalılarla savaşmaqdadırlar. Amerikanın qəyyumluq məsələsinin gecikməsi bizim dövlətimizi çox narahat etmişdir.¹⁶ Xatistan Fransa səfirindən Parisə bir teleqram göndərməsini xahiş edir. Bu uyğun durumdan yararlana bilmək üçün ona izn vermələrini rica edir. Ermənistanın Alaşkert dərəsini, Diyadin və Bayəzidi işğal etmək üçün erməni ordusuna yardım istəyində bulunur. “Çünkü bu məntəqələr kəsinliklə Ermənistana buraxılacaqdır.” Ayrıca, Mustafa Kamal güclərinin bolşeviklərlə hərbi işbirliyinin qarşısını almaq üçün müttəfiq orduların yardımı ilə Ermənistan ordusunun Bayəzid-Ərzrum-Trabzon irtibat yollarını işğal etməsini önərir.¹⁷

Polşa savaşı bitmədiyindən bolşeviklər müttəfiqlərə müdaxilə bahanəsi verməmək üçün Azərbaycanın qonşuları ilə barışdan yana davranmaq zorunda qalmışlar. Beləliklə müsavatçıların Bakını geri alma planlarını da ortadan qaldırmış olurdular. May ayının 7-də Moskvada Gürcüstan və sovetlər arasında bir barış müqaviləsi imzalanır və sovetlər Gürcüstanın istiqlalını rəsmən tanıyır və bu ölkənin iç işlərinə qarışmama qərarı alırlar (1-2 bəndlər). Gürcü tərəfi də sovet düşmənlərinin Gürcüstanda fəaliyyətlərinin yasaqlanacağı öhdəliyini öz üzərinə götürür (6-ci bənd). Gürcü bolşevikləri sərbəst buraxılacaq və sovetlərin çıxarları yolunda fəaliyyət etmiş bolşeviklər tutuqlanmayacaqlar (10-cu bənd). Bu müqavilə gürcü bolşeviklərinə çox pis təsir edir. Onlar tərəfdarlarını itirmələrindən qorxurlar. Ancaq digər tərəfdən də bu müqavilə onlara qanuni haq tanımışdı və sərbəst fəaliyyət göstərə biləcəkdilər. Mayın 20-də Gürcüstan Kommunist Partiyasını təsis etdilər. Partiyanın 6000 üzvü var və gələcəkdə Moskvanın izi ilə gedəcəklər. Ancaq bu müqavilə menşeviklərin bolşeviklər üzərinə kontrollarını ortadan qaldırmır. Sovet Muxtar naziri Kirov iyun ayında Gürcüstana gəldiyində “Sakartvelo” (Gürcüstan) qəzeti iyul ayında 27-ci nömrəsində yazır: “Cənab Kirov Gürcüstan diplomatik işlərini etməlidir. Özünü Gürcüstan Kommunist Partiyasının savunucusu kimi aparmamalıdır. Onun heyyətinin üzvləri Gürcüstanın iç işlərinə qarışmaq istəsələr də, Cənab Kirovun özü buna mane olmalıdır.”¹⁸

Sovet Rusiyası Ermənistanla da diplomatik əlaqə qurmaq istədiyini duyurdu. Çiçerinin dəvəti üzərinə İrəvandan bir heyyət Moskvaya gedir. Heyyətin başında məşhur erməni yazıçısı Leon Şant durmaqdadır. Mayın 22-də heyyət Moskvaya daxil olur. Heyyət ilk görüşü Karaxanla gerçəkləşdirir. İyun ayının 10-da Şant İrəvana xəbər göndərir ki, Sovet Rusiyası 1914-cü il sınırları içində Ermənistan dövlətini rəsmiyyətə tanımaq istəyir. Qərbi vilayətlərin bir qisminin İrəvana buraxılması üçün Türkiyə-Ermənistan arasında arabulucu olmaq da istəyirlər. Ancaq iyul ayının əvvəllərində İrəvana gələn xəbərlərin ləhni başqa cürdü. Mikoyan və Avis kimi bolşevik ermənilər Nərimanov və Axundov kimi azəri bolşeviklərin yardımı ilə daşnakları bolşevik rejimə qarşı müttəfiqlərlə işbirliyi yapmaqla ittiham edirlər. Onlar nəyin bahasına olursa olsun, İrəvan-Moskva arasında münasibətlərin normallaşmasını əngəlləmək istəyirlər. Erməni bolşeviklər bu münasibətin sağlanması ilə Ermənistanda bolşeviklərə böyük zərbə vurulacağından qorxular. Azərbaycan bolşevikləri də düşünürlər ki, İrəvan-Moskva ilişkiləri normallaşarsa, ixtilaflı ərazilərin Azərbaycana qaytarılmasında problem ortaya çıxa bilər. Bu ərazilərdə iyun ayında erməni ordusuyla qızıl ordu arasında toqquşmalar olmuş və qızıl ordu iyul ayında Naxcıvanı işğal etmişdi. Naxcıvanda yerləşən qızıl ordu türk millətçiləri ilə birbaşa əlaqə qurma imkanını əldə etmişdi. Ayrıca, tam bu sıralarda bir türk heyyəti Moskvaya daxil olmuş və ermənilər bundan çox əndişələnməyə başlamışlar. Çiçerin erməni tərəfini rahatlatmaq üçün Ermənistan xarici işlər naziri Ohancaniyana bir teleqram göndərir: “Sovetlər ölkəsinin Qafqazdakı izlədiyi politika erməni millətinin barış içində yaşamasına xidmət etməkdədir. Türkiyə ilə ilişkilərimiz Kiçik Asiyadakı erməni ərazilərinin Ermənistana bağlanmasına yardımçı olacaqdır. Beləliklə də ermənilərlə müsəlmanlar arasında mövcud olan əski düşmənliklərə də son veriləcəkdir. Mustafa Kamal tərəfdarı olan millətçilər mart ayında Ermənistana saldırmaq istəyirdilər, ancaq sovetlərin müdaxiləsi ilə bu saldırı durdurulmuşdur.”¹⁹

Mustafa Kamalın aprelin 26-da göndərdiyi məktub iyun ayının əvvəlinə qədər Leninin əlinə çatmır. Bu məktuba iyunun 3-də Çiçerin cavab verir: Lenin Mustafa Kamalın imperialistlərə qarşı savaşını alqışlayır. “Sovet dövləti Türkiyə millət məclisi ilə İran və Ermənistan arasında diplomatik münasibətlərin inkişafına ümid edir. Bu münasibətlər ortamında öz gələcəyini təyinetmə haqqı əsasında sınırların ədalətli şəkildə bəlli olmasını umuruq. Sovet dövləti bu yolda öz üzərinə arabulucu rol götürməyə hazırdı.”²⁰ Bu cavab məktubla Ankaradan bir heyyətin Moskvaya göndərilməsini də rica edir.

Xəlil paşa may ayının sonlarında bolşeviklərdən yardım istəmək üçün Bakıya gəlmişdi. İyun ayının 11-də Mustafa Kamala bir məktub yazır və sovetlərin Türkiyənin Ermənistana müdaxiləsini istəmədiyini bildirir. “Sovetlər əski sınırlara əsgər göndərmək fikrindədir.”²¹ Ancaq yenə də Xəlil paşa Türkiyəyə maddi yardım sözünü bolşeviklərdən alır. Türklər bu şəkildə münasibət bəkləməməkdə idilər. Leninin cavabı bu şəkildə münasibət gözləməyən türkləri şaşqın duruma soxur. İyul ayının 4-də Mustafa Kamalın xarici işlər naziri Bəkir Sami bəy Leninə cavab verir: “Biz yayılımcı və imperialist bir politika izləmirik. Biz Brest-Litovsk və batumi müqavilələri maddələrinin həyata keçməsini istəyirik. Bu müqavilələrə görə təyin edilmiş sınırlar içində Ermənistanı ilk tanıyan ölkə Türkiyə olmuşdur.”²² Mustafa Kamalın nümayəndələri Bəkir Sami və Yusif Kamal iyulun 19-da Moskvaya daxil olurlar. Onlar Moskvaya ilginç təkliflər edirlər: Boğazlarda rusların gəl-getləri qolaylaşacaq. Türkiyə Rusiya müsəlmanlarına basqı göstərəcək ki, sovetlərin antiimperialist savaşına qatılsınlar. Qarşılığında Ermənistandan və gürcüstanda ərazi tələbində bulunurlar.²³ Çiçerin bu istəklərə qarşı çıxır. Çiçerin sınırların təyinini irqlərin dəyişimi ilə təklif edir. Müsəlmanlar Türkiyəyə, ermənilər Ermənistana daşınsınlar. Bu planın gerçəkləşməsi durumunda Ermənistan Van və Bitlis vilayətlərini itirəcəkdi.

Bu arada avqust ayının 10-da sevr müqaviləsi imzalanır. Bu, müttəfiqlərin Türkiyə üzərinə hakim olmalarının göstərgəsidir. Polşada da Pilsudski savaşda irəliləmələr əldə etmişdi. Pilsudskinin avqustun 15-dəki irəliləməsi “Vistul möcüzəsi” adlanırdı. Bu olayların ortaya çıxışı Türkiyə-Sovet yaxınlaşmasına meydan açır. Avqust ayının 24-də Türkiyəyə yardım qonusunda bir müqavilə imzalanır. Ancaq Türkiyə heyyəti Moskvanı tərk etmədən öncə Çiçerin Bəkir Samiyə yeni bir açıqlamada bulunar, Türkiyənin Van və Bitlis vilayətlərinin bir qismini Ermənistana buraxması şərti ilə bu müqavilənin keçərli olacağını söylər.²⁴ Sevr müqaviləsi ermənilərə yeni imkanlar yaratmışdı. Qərbi Ermənistanda ermənilər rəsmiyyətə tanınmışdı. Ancaq Qərbi Ermənistanın sınırları prezident Vilsonun müdaxiləsi ilə tanınacaqdı. Müttəfiqlərin ermənilərə bu haqları tanımaları və ermənistana silah vermə qərarları ermənilərin Rusiyaya qarşı davranmasına səbəb olur. Digər tərəfdən Zəngəzur və Qarabağın bolşeviklər tərəfindən işğalı Ermənistanın sovetlərə daha da bədgüman olmasına yol açır. Ermənistan və sovetlər arasında yürüdülən barış müzakirəsi nəticəsiz qalır. Çiçerin müzakirələrin İrəvanda sovet muxtar naziri Buris Leqranın qatılımı ilə yürüdülməsini təklif edir.²⁵ “Onun İrəvanda aparacağı müzakirə tərəflərin bütün istəyinə uyğun olacaqdır. Bizim heyyətimizlə müzakirə apararkən Ermənistan tərəfinin sovet dövlətinin doğruluğuna inanmasını ümid edirik. Uzun vədəli bir anlaşmanın əldə edilməsi hər iki tərəfin yararınadır.”²⁶ Leqran iyul ayının 20-də Bakıya gəlir. Öncə general Levandovski və bolşevik partiyasının öncülləri ilə müzakirə aparır. İyulun 29-da 20 nəfərdən oluşan bir heyyətlə Tiflisə gedir, ordan da İrəvana getməlidir. Ancaq Ermənistan dövləti onu qəbul etmək istəmir və bəhanə gətirir ki, müzakirənin başlaması üçün Şant heyyətinin gəlməsini bəkləməkdədirlər. Leqran prezident Ohancaniyana bir teleqram göndərir: “Sovet ölkəsinin dostca və barışcıl təşəbbüsü Ermənistan tərəfindən yaxşı qarşılanmamışdır. Ermənistan sınırlarında durum heç də yaxşı deyildir və silahlı qarşıdurmaların olması mümkündür. Bunların məsuliyyəti Ermənistanın üzərinə düşməkdədir.” O, israr edir ki, zaman çox azdır və Şant heyyətinin gəlməsini gözləmədən dərhal müzakirələrə başlamaq gərəkir. “Şant heyyətinin gəlməsi üçün də gərəkən işlər görülməkdədir.” Müzakirə dərhal başlamalıdır.²⁷ Əslində Ermənistan dövləti Paris müzakirəsinin nəticəsini bilmək üçün zaman qazanmaq istəyir. Paris müzakirəsinin nəticəsi bəlli olmadan Ermənistan dövləti özünü Sovetlərin dost ölkəsi kimi tanımaq istəmirdi. İrəvan höküməti Paris müzakirəsində Ermənistan dövləti müstəqilliyinin təmin ediləcəyinə güvənirdi. Belə olduğunda Ermənistan sovetlərlə müzakirəsində zəif pozisionda olmayacağını hesablamışdı. 1920-ci il sentyabrın əvvəlində Qafqazın hərbi durumu ilə bağlı məlumat: “İndiki durumda daşnak höküməti zaman qazanmaq istəyir. Daşnak höküməti ümid edir ki, müttəfiqlər bolşevikləri Ermənistan qonusunda təslim olmağa zorlayacaqlar. Ermənitsan bu yolla da ərazi bütövlüyünü bərqərar edəcəyini hesablayır.”²⁸

Bu arada avqust ayının əvvəlində İrəvan Moskva tərəfindən bir xəbərdarlıq alır. Xəbərdarlıqda İrəvanın Zəngəzur və Naxcıvanda hərbi əməliyyat başlamaması vurğulanır. Bu üzdən İrəvan müzakirə üçün Camaliyan və Babaliyan adlı iki nümayəndəsini Tiflisə göndərir. Onlar qızıl ordu ilə qarşı-qarşıya gəlməmək üçün Leqranla bir anlaşmaya varmalıdırlar. Avqust ayının 10-da, yəni Sevr müqaviləsi imzalandığı gün Tiflisdə bir müqavilə imzalanır. Bu müqaviləyə görə Ermənistan keçici olaraq Qarabağ, Zəngəzur və Naxcıvan vilayətlərinin qızıl ordu tərəfindən işğalını qəbul edir. Bu vilayətlərdə hərbi əməliyyatlar keçirməyəcəyini boynuna alır. Müqavilənin 3-cü bəndində deyilir ki, adıkeçən ərazilərin qızıl ordu tərəfindən işğal edilməsi Azərbaycan-Ermənistan arasında ərazi ixtilaflarının çözülməsi və Rusiya-Ermənistan arasında barış müqaviləsinin imzalanacağı zamana qədər davam edəcəkdir.²⁹ Bu, müttəfiqlərlə məsələhətləşmədən iki ölkə arasında bağlanan ilk müqavilədir. Bu müqavilə müttəfiqləri narahat edir. Müttəfiqlər ermənilərin bu müqaviləsini İrəvanın antibolşevik politikasını buraxması kimi anlayırlar. Onların əndişlərini Fransanın hərbi nümayəndəsi Kurbel və İngiltərənin hərbi nümayəndəsi Luk dilə gətirirlər. Du Martel bu müqavilə haqqında Camaliyandan sual soruşduğunda o, deyir: “Bu müqavilə zaman qazanmaq və özəlliklə erməni tarlalarından məhsulları toplamaq və ərzaq əldə etmək üçün imzalanmışdır.” Digər tərəfdən erməni əsgərləri eyni zamanda həm türk və həm də sovet ordusuna qarşı çıxacaq pozisionda deyildi. Du Martel xəbərdarlıq edir ki, “İrəvan hökümətinin müttəfiqlərə qarşı hər cür xəyanəti bu ölkənin bağımsızlığının ortadan qalxmasına səbəb olar. Erməni məsələsinin, yalnız bolşeviklər vasitəsi ilə çözülməsini müttəfiqlər qəbul edə bilməzlər.”³⁰

Şant heyyəti sentyabr ayının 14-də İrəvana geri dönür. Zaman onun dövlətinin yararına irəliləməməkdədir. Belə gərgin bir durumda 1920-ci il oktyabr ayının 20-də Leqranla müzakirələr başlayır.