Sh. Maxmudov «statistika» fanidan o’quv uslubiy majmuasi

Nisbiy miqdorlar orasidagi bog‘lanishlar.
Atrof – muhit va turmush hodisalari o‘zaro bog‘langandir. Aloqasiz, hech qanday harakat bo‘lishi mumkin emas.
Yuqorida dinamika nisbiy ko‘rsatkich shakllari misolida zanjirsimon va zaminiy o‘sish suratlari qarab chiqilgan edi. Ular o‘rganilayotgan hodisalarning vaqt bo‘yicha harakatini tasvirlab, birinchisi, davrma-davr o‘zgarishini, ikkinchisi esa boshlang‘ich davrdan boshlab muayyan davrgacha o‘tgan vaqt davomida bo‘lgan o‘zgarishlarni o‘lchaydi. Shu sababli, zanjirsimon o‘sish suratlari ko‘paytmasi zaminiy o‘sish suratiga teng. Masalan, to‘rt davr uchun bu ko‘rsatkichlar orasida bog‘lanish:

Misol, O‘zbekiston real yalpi ichki mahsuloti oldingi yilga nisbatan ko‘paygan 1995y. 1996y. 1997y. 1998y. 1999y.

-0,9% 1,7% 5,2% 4,4% 4,4%
bundan zanjirsimon o‘sish koeffitsintlari:
0,991; 1,017; 1,052; 1,044; 1,044.
Ularning ko‘paytmasi 0,991*1,017*1,052*1,044*1,044=1,156 yoki
0,991*1,017=1,008*1,052=1,06*1,044=1,107*5,044=1,156.
Demak, 5 yilda real YaIM 15,6% oshgan.
To‘plam tuzilishini ta’riflovchi nisbiy ko‘rsatkich dinamikasi (yani vaqtida o‘zgarishi) tarkibiy unsurlari (qisimlari) va umumiy hajmining o‘zgarishiga bog‘liq. Ma’lumki, har bir unsur (qism) hissasi S_i=n_i/n_i (1) bilan aniqlanadi. Ushbu tenglik elementlari dinamikasi - K_ni =n_1i /n_0i ; K_ni = n_1i / n_0i; K_si =S_1i / S_0i; bilan ifodalanadi. Tenglikka (1) binoan

S_1i / S_0i= (n_1i / n_1i) : (n_0i / n_0i) = (n_1i / n_0i) / (n_1i / n_0i) = K_ni / K_ni ; (2)

Bundan, S_1i = K_ni * S_0i/ K_ni ; (3) yoki
S_0i = S_1i : K_ni / K_ni = S_1i * K_ni /K_ni; (4);
Bu yerda:
n_1i - joriy davrda ayrim unsurlar, qismlar hajmi;
n_0i -ushbu ko‘rsatkich o‘tgan davr uchun;
n_0i van_1i - o‘tgan va joriy davrlarda to‘plam umumiy hajmi;
S_1i va S_0i - o‘tgan va joriy davrlarda ayrim unsurlar hissasi;
K_ni va K_ni - joriy davrda o‘tgan davrga nisbatan ayrim unsurlar va to‘plam umumiy hajmi o‘zgarishi koeffitsiyentlari;
K_Si –ayrim unsurlar hissasining o‘zgarish koeffitsiyentlari;