Sh. R. Xolmoʻminov mehnat bozori iqtisodiyoti

Uchinchi bosqichda
ekonometrik modellar kompleksi tuziladi va 
uning modellarida oʻzaro aloqadorlik aniqlanadi. Uning tarkibiga 
quyidagilar kiradi: ishchi kuchi taklifi shakllanishining demosotsial 
manbalarini (DEMOSOC) va unga boʻlgan talabni vujudga keltiruvchi 
iqtisodiy koʻrsatkichlarning (IQTISOD) iqtisodiy-statistik modellari; 
mehnat sarflari tarmoqlararo balansining modellari (TAB-M); ishchi 
kuchiga talab va taklif balans modellari (TALAB va TAKLIF);ishchi 
kuchiga talab va taklifni ijtimoiy-itgisodiy tartibga solishning 
(TARTIB) va aholi oqilona bandligini shakllantirishning (OBAND) 
optimizatsion modellari; ishsizlik holatini tahlil qilish va istiqbolini 
belgilashning koʻpomillik modellari (ISHSIZ) va mehnat bozori 
rivojlanishining imitatsion modellari (MB-R) (8-rasmga qarang). 
DEMOSOC, IQTISOD, TAB-M, TALAB , TAKLIF, TARTIB, 
OBAND 
va 
ISHSIZ 
modellari 
yordamida 
mehnat 
bozori 
shakllanishining kompleks ekonometrik modellari vujudga keladi 
(QMB-SH). 

---

102 

---

103 
DEMOSOC modellari ishchi kuchi taklifining demosotsial asosiy 
manbalarini aniqlashga moʻljallangan. Ular uch qismdan iborat: 
demografiya (aholining soni va jinsi, yosh tuzilishini aniqlash); ta’lim 
(mehnatga layoqatli aholining kasb malaka tuzilishini topish); mehnat 
resurslari balansi (mehnatga layoqatli va layoqatsiz yoshlardagi 
aholining bandligini aniqlash, ishchi kuchi taklifining iqtisodiyot 
sektorlari va tarmoqlari boʻyicha taqsimlanishini va uning 
migratsiyasini miqdoriy baholash). 
IQTISOD modellari asosiy ishlab chiqarish fondlarining miqdori 
va tuzilishini, mavjud va yangi ish joylarning soni hamda qiymatini va 
investitsiyaning hajmini aniqlash imkoiini beradi. Bular ishchi kuchiga 
talabning iqtisodiy koʻrsatkichlarini toʻliq ifodalaydi. 
Yalpi ichki mahsuloti (YaIM) va toʻg‘ri, egri va toʻliq mehnat 
sarflari va aholining bandligi koeffitsiyentlarini TAB-M modellari 
yordamida aniqlash mumkin. 
Agar TALAB modellari yordamida ishchi kuchiga boʻlgan asosiy 
va qoʻshimcha talablarning miqdori topilsa, TAKLIF modellari esa 
ishchi kuchi taklifining soni, jinsi, yoshi, ma’lumoti, kasbi, daromadi, 
ish bilan band emaslik sabablari va ijtimoiy himoyaga muhtojligi 
boʻyicha aniqlanadi. 
TARTIB modellari esa ishchi kuchiga talab va taklif oʻrtasidagi 
eng kichik farqlarning variantlarini topishga moʻljallangan. Ular ikki xil 
yoʻnalishda aniqlanadi: qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarishi tarmoqlarida 
ishchi kuchiga talab va taklifni kamaytirish; sanoat, xizmat koʻrsatish 
va shaxsiy mehnat tarmoqlarida esa ishchi kuchiga talab va taklifni 
koʻpaytirish. Mazkur ikki (yoʻnalish boʻyicha ratsional variantlarni 
topishda mehnat bozori va aholi oqilona bandligi shakllanishining 
iqtisodiy, ijtimony va demografik sharoitlari va omillari koʻrsatkichlari 
keng qoʻllaniladi. 
Mehnat 
bozori 
shakllanishining 
ekonometrik 
modellari 
kompleksida oʻzining ijtimoiy-itisodiy mazmuni jihatdan OBAND 
modeli yetakchi oʻrin tutadi. Chunki unda mehnatga layoqatli aholining 
ish bilan band va band boʻlmagan guruhlari daromadlarini maksimum 
boʻlishi asosiy mezon optimalligi qilib olingan. U ishchi kuchining ish 
bilan band va band boʻlmagan qismlari ratsional miqdori va tuzilishini 
topishga imkon beradi. Bu esa ishsizlikni kamaytirish uchun asosiy 
sharoit hisoblanadi. 

---

104 
ISHSIZ modellari ishsizlikning miqdori, ulushi, yoʻl qoʻyish 
mumkin boʻlgan darajasini hamda uning yashirin, mavsumiy, 
texnologik va tarkibiy kabi turlari miqyosini tahlil qilish va istiqbolini 
belgilashga moʻljallangan. Bunda koʻpomillik modellar yordamida 
ishsizlik darajasiga ta’sir etuvchi iqtisodiy, ijtimoiy va demografik 
omillarning miqyosini aniqlash mumkin. 
MB-R imitatsion modellari kompleksini tuzishdan asosiy maqsad 
– aholining moddiy farovonligini yaxshilashning ratsional variantlarini 
(yechimlarini) topishdir. Ular esa MB-Rning quyidagi modellar 
bloklarini yechish orqali aniqlanadi: mehnat bozori ijtimoiy-iqtisodiy 
tuzilishining rivojlanishi; ishchi kuchi taklifining shakllanishi; ishchi 
kuchiga talabning vujudga kelishi; ishchi kuchiga talab va taklif 
oʻrtasidagi 
ratsional 
nisbatlarga 
erishish; 
mazkur 
bozor 
infratuzilmasining rivojlshshshi. 
Mazkur modellar kompleksi mehnat bozori faoliyatining maqsadli 
yoʻnalishiga moʻljallab yaratilgan. Bunday modellarni ishlab 
chiqishning boshlang‘ich davridayoq, iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish 
modellari bilan uzviy aloqa oʻrnatilib, ularning “chiqish” axborotlaridan 
foydalaniladi. 
Mehnat bozorining ekonometrik modellari kompleksini (EMK) 
tuzishda reflektor yondashish (uslubi)dan foydalanish maqsadga 
muvofiqdir. Uning yordamida mehnat bozori faoliyatiga ta’sir etuvchi 
ichki (Vᵢ) va tashqi (Wᵢ) sharoitlarni toʻla oʻrganish mumkin. VᵢWᵢ 
boʻyicha yaratilgan EMKda asosiy e’tibor mehnat bozori boʻlimlari 
rivojlanishining ichki sharoitlarini hisobga olishga qaratilgan boʻladi. 
Reflektor uslubi yordamida yechilishi lozim boʻlgan aniq masalalar 
izohlanadi. 
Mehnat bozorining asosiy boʻlimlarini mukammal izohlash 
reflektor uslubining bosh xususiyati hisoblanadi. Mazkur bozorning bir 
boʻlimi reflektor modeli yechimlarining boshqa boʻlim modeli natijalari 
bilan taqqoslashni talab etmaydi. Aksincha, birining asosiy natijalari 
boshqa boʻlimlarning reflektor modellarini shakllantirishda “kirish” va 
“chiqish” axborotlari boʻlib xizmat qiladi. Turli boʻlimlarni 
(obyektlarni) izohlovchi bir nechta reflektor modellarning sharoitlarini 
va yechimlarini matematik izohlash ancha murakkab va kam 
oʻrganilgan muammodir. 

---

105 
Reflektor uslubi ekonometrik modellar oʻrtasida mukammal 
gorizontal aloqalar boʻlishini ta’minlaydi, ya’ni bir modelning 
«chiqish» axboroti boshqasi uchun “kirish” axboroti hisoblanadi. 
Buning natijasida mehnat bozorining rivojlanish modeli (MB-R) 
shakllanadi.