Maktabgacha yoshdagi bola
. , .
, . ,
. . .
. .
.
. .
nishiga biologik va ntim oiy om illarnm g
shaxsi n v o jlan ish ig a ta sir
. . :
. ? .
, ' . . . .. , *
ta siri o'rtasidagi m unosabatni belgilash-
etu vch i om illar
, . .
.
,
ga oid m unozara ко pdan buyon davom
etmoqda: insonning shaxs sifatida rivojlanishida ijtimoiy hodisalarning
ta ’siri kuchli b o ‘ladimi, yoki tabiiy om illar yetakchi o ‘rin tutadim i? Balki
tarbiyaning ta ’siri yuqoridir? U lar o ‘rtasidagi o ‘zaro m unosabat qanday?
F anda
b iolo gikyo ‘nalish
deb nom langan nuqtayi nazar yetakchi o ‘rin-
lardan birini egallab, uning vakillari Arastu, Aflotunlar tabiiy-biologik
om illarni yuqori q o ‘yadilar. Ular tu g ‘ma imkoniyatlar, taqdir, tole har
kim ning hayotdagi o ’rnini belgilab bergan, degan g'oyani ilgari suradilar.
X VI asr falsafasida vujudga kelgan preform izm oqimi nam oyondalari
esa shaxs rivojlanishidagi naslning roliga katta baho berib, ijtim oiy m uhit
va tarbiyaning rolini inkor etadi. Xorij psixologiyasidagi yana bir oqim -
bixeviorizm XX asr boshlarida yuzaga kelgan b o ‘lib, uning nam oyonda
lari, ong va aqliy qobiliyat nasldan-naslga o 'tib , insonga u tabiatan beril
gan, deyishadi. M azkur ta ’lim ot vakili am erikalik olim E.Torndaykdir.
Preform izm oqimi va uning vakillari D.Dyul, A.Kom be ham shaxs
rivojlanishini biologik nuqtayi nazardan asoslaydilar. Ular rivojlanishni
faqat m iqdoriy o ‘zgarishdan iborat, deb qaraydilar. N aslning rolini
absolyutlashtirib, uni inson taqdirida hal qiluvchi aham iyatga ega deb
biladilar. Demak, bir guruh xorijiy olim lar rivojlanishni biologik (nasliy)
om ilga bog‘laydilar.
B iologik oqim ga qarshi falsafiy oqim vakillari rivojlanishini ijtimoiy
omil bilan belgilaydilar. Bu oqim vakillari bola shaxsining jism oniy, psi-
xik rivojJanishi u yashaydigan m uhitga b og‘liq deb k o ‘rsatadilar.
M uhit
42
deganda odam yashaydigan sharoitdagi barcha tashqi ta ’sir tushuni-
ladi. Shu nuqtayi nazardan tarbiya tufayli bolani o ‘zi yashaydigan ijti
moiy sharoitga m oslashtirish mum kin, degan xulosa kelib chiqadi. U lar
ijtim oiy m uhitning rolini hal qiluvchi omil deb hisoblaydilar. Demak,
odam bolasining shaxs sifatida rivojlanib, taraqqiy etib borishi, uning
shaxs b o 'lib kam olga yetishida nasi (biologik omil), ijtimoiy m uhit (bola
yashaydigan sharoit), shuningdek, m aqsadga m uvofiq amalga oshadigan
tarbiya ham birdek aham iyatga ega. B u om illarning ta ’sirini aniqlashda
ilg ‘or pedagog olimlar, psixolog va faylasuflar ta ’lim otiga suyaniladi.
Falsafada shaxsni jam iyat bilan bog ‘liq b o ‘lgan ijtim oiy hayotdagi
m urakkab voqelik deb qaraladi. Ular individning m a ’naviy boyligi uning
m unosabatlariga bog'liq, deb hisoblaydilar.
Haqiqatdan ham, shaxs m ehnat faoliyati zam inida rivojlanadi, kam ol
ga etadi. Inson sharoitni, sharoit esa odam ni yaratadi. Bu esa o ‘z nav-
batida inson faolligini nam oyon etadi. Zero, shaxs m a ’lum ijtim oiy h a
yot mahsulidir. Jam iyat shaxs kam olotining m uayyan im koniyatlarini
ro ‘yobga chiqarishi yoki y o ‘q qilishi m umkin.
Shaxsga
ijtimoiy muhitning
ta ’siri ham m uhim. Bu tarbiya orqali am al
ga oshiriladi. Ya'ni. birinchidan, tarbiya ta'sirida m uhit bera olm agan bi
lim, m a’lum ot egallanadi, m ehnat va texnik faoliyat bilan bog‘liq k o ‘nik-
m a va m alakalar hosil b o ‘ladi.
Ikkinchidan, tarbiya tufayli tu g ‘m a kam chiliklar ham o ‘zgartirilib,
shaxs kam olga yetadi.
Uchinchidan, tarbiya yordam ida m uhitning salbiy ta ’sirini ham у o ‘ qo-
tish mumkin.
To‘rtinchidan, tarbiya kelajakka qaratilgan m aqsadni belgilaydi.
Demak, tarbiya bilan rivojlanish bir-biriga ta ’sir etadi, bunday tarbiya
doimiy va uzluksizdir.
Shunday qilib, bola shaxsining rivojlanishida tarbiya ham yetakchi
o 'rin g a ega bo'lib, tarbiya tufayli nasl-nasabi, ijtimoiy m uhit ta ’sirida har
tom onlam a rivojlanishga qodir, degan xulosani chiqarish mumkin.
Zam onaviy pedagogikada shaxs shakllanishiga doir
to ‘rt yondashuv
qaror topgan:
1.
B iologik yondashuv -
inson tabiiy m avjudot b o ‘lib, uning butun
xatti-harakatlari tu g ‘m a instinkt va ehtiyojlar natijasidir. Inson jam iyat
talablariga b o ‘ysunishga majbur, shu bilan birga tabiiy ehtiyojlarini ham
nam oyon qilib boradi.
43
2.
Ijtim oiy yondashuv -
inson biologik m avjudot sifatida tug'iladi,
faqat hayotiy faoliyati davom ida boshqalar bilan doim iy m uloqot va
ijtim oiy guruhlarning ta ’siri ostida ijtimoiylashadi.
3.
P sixologik yondashuv
- insondagi psixik jarayonlar (sezgi, idrok,
fikrlash kabilar) tabiiy tavsifga ega, insonning yo'nalganligi-qiziqishlari,
qobiliyatlari ijtim oiy hodisa sanaladi.
4.
Yaxlit yondashuv -
shaxs yaxlit tavsifga ega b o ‘lib, uning rivojiga
nafaqat uning faoliyatidagi o ‘ziga xosliklar, balki turm ush tarzi ham ta ’sir
ko'rsatadi. Shu bilan birga ijtimoiy hayot natijalari - motiv, maqsad,
qiziqish kabilar ham uning rivojlanishida m uhim rol o ‘ynaydi.
_
M uayyan bir yosh davriga xos boT-
Dostları ilə paylaş: |