Shaharsozlik va landshaft arxitekturasi

Xiyobonlar, bulvarlar va skverlar 
Yo‘laklar va ulaming to‘shamalari. Yoiaklar bog‘ kompozitsiyasining eng muhirn 
elementi bo'lib, bog‘ga o‘ziga xoslik oroyish va tunksiyaviy qulaylik baxshida etadi. 
Yo‘laklarnmg qanday to‘shamalardan bajarilganligi tashrif buyuruvchilarda katta 
taassurot qoldiradi. Hozirda bog‘ yoMaklarining to‘shamalari turiga qarab tabiiy 
tosh, dekorativ yoki beton plitkali, g‘isht!i, beton va dekorativ betonli, yog‘ochli va 
o‘t-maysalilarga boliinadi. Ulaming har birini o‘z o'mida qo‘llay bilish lozim. 
Masaian, tabiiy tosh mustahkamligi va estetik jihatdan eng yaxshi material 
hisoblanadi. Ulaming turlariga plitnyak, granit, bazal’t, porfir, peschaniklar kiradi. 
Yo‘laklar asosan 1,2-1,5 metrdan kam bo'lmasligi, ya’ni ikki kishining yonma-yon 
bemalol aylanib yurishiga mo‘ljallangan boMishi kerak. Ikkinchi darajali yoki 
unchalik muhim bo'lmagan so'qmoqchalar eni esa 0,5-1 metr olinishi mumkin. 
Yuzida yomg‘ir va qor suvlarining to‘planib qolmasligi uchun yo‘laklar ikki tarafga 
qarab ozgina qiya bo‘lishi zarur. Relefiar bor joylarda yo‘lak o'nviga zina yoki 
panduslardan foydalaniladi. Yoiak to‘shamalariga bob materiallardan bin betonli 
plitkalardir. Hozirda ulaming rangi, shakli, oichami juda katta assortimentlarda 
chiqarilmoqda. Yo‘laklaming shakli va ko'rinishi bog'ning umumiy uslubiga mos 
kelishi lozim. Masaian, plitkalar bilan yotqizilgan to‘g‘ri geometrik yoTak romantik 
peyzajli atirgullar klumbasiga hech ham mos kelmaydi. Yo‘lak va maydonlarga 
yotqizilgan to‘shamalar foydalanishga qulay, mustahkam va betashvish bo‘lishi 
lozim. To‘shama-yo‘lak dizaynning eng muhim elementlaridan biridir. Shu bois 
ulaming rangi, uslubi, ashyosi bog‘ imoratlari me’morchiligiga ham hamohang 

---

bo’lishi kerak. Bulvarlar-shahar muhitini chiziqli ko‘kalamlashtirislming asosiy 
uslubi hisoblanib, piyodalar harakatlanishi, qisqa vaqt dam olishi uchun 
mo‘ljallangan 
va 
obodonlashgan 
yashil 
maskandii. 
Ular 
shaharlarni 
ko‘kalamlashtirishda katta ahamiyatga ega bo‘lib, shahar ko‘rinishini sezilarli 
darajada o‘zgartiradi va havoni ifloslanishdan saqlaydi .Bulvarlami o'zbek tilida 
kattaxiyobon deb atashimiz mumkin. Samarqand shahridagi “Universitet xiyoboni” 
bulvarining umumiy ko‘rinishlari va tarhi shular jumlasidan. (6-rasm) 
6-rasm. Samarqand shahridagi “Universitet xiyoboni” bulvarining loyihaviy taklifi. 
Rejaviy yechimiga qarab bulvarlar: to‘g‘ri chiziqli va halqasimon turiarga bo'linadi 
(7-8-rasmlar). Bulvarlar ilk bor XlX-asrda Yevropa tarixiy shaharlarida zamonaviv 
transportlar harakatiga xalaqit beruvchi eski mudofaa devorlarini olib tashlash va 
ulaming joyiga aylanma keng ko'chalar qurish oqibatida vujudga kelgan. Venadagi 
Ringbulvari, Parijdagi katta bulvarlar, Moskvadagi “Bulvamoe koltso” va boshqalar 
ana shunday paydo bo‘lgan.

---

7-rasm. Halqasimon tarhli bulvar 
8-rasm. To’g’ri chiziqli muntazam tarhli bulvar. 
Bulvarlarning tarkibiy elernentlariga xiyobonlar, yo'laklar, maydonchalar, daraxtlar, 
butalar, gullar va gazonlar kiradi. ikkinchi jahon urushidan so‘ng bulvarlar ancha 
rivojlandi va shahar ko'chalarini piyoda yo‘llar va transport qatnovi zonalariga bo‘lib 
berdi. 

---

9-rasm. Xiyobonlar, yo'laklar, maydonchalar, daraxtiar, butalar, gullar va 
maysazoriardan shakllangan zamonaviy bulvarlaming landshafti. 
10-rasm. Shahar ko‘chalarini piyoda yo‘llar va transport qatnovi zonalariga 
bo‘lingan bulvarlar ko’rinishi. 

---

Bulvarlar uzun va kalta bo'lib. ba’zan bir necha kilometrlab cho‘zilishi va o‘z ichiga 
bog‘lar, skverlar, piyoda yollami olishi mumkin. Shuning uchun ham bulvarlar 
kompozitsiyasini tuz- ish anchayin mushkul ish hisoblanadi. Odatda ularni shahar 
imoratiaridan 30-40 m narida, intensiv harakatli ko'chalardan esa 40-50 m narida 
qilib joylashtiriladi.
Bulvarlar yo’lining ikki tomonida yoki yo‘lning o'rtasida bo‘lishi mumkin. 
Bulvarlaming minimal eni 18 m qilib belgilangan, bunday o‘lchamda uzunasiga 4-7 
metrii xiyobon, qisqa dam olish uchun o‘tirg‘ichlar, yoritgichlar, voish, muzqaymoq 
ko‘shki va axlat qutisi joylashtiriladi. Qolgan qismlar ko‘kalamlar bilan to‘ldiriladi. 
O'zbekiston sharoitining joyga o‘rtacha, issiq va qumrq iqlimli, serquyoshliligini 
hisobga olib 1 ga 350-400 ta daraxt, 3-4 mingta buta ekish tavsiya qilinadi. Katta 
bulvarlarga velo yo’laklar, piyodalar yo’laklari va xiyobonlar joylashtirish tavsiya 
etiladi. 
Skver (uni o‘zbekcha sayrgoh desa bo‘ladi) shaharlarda hududi uncha katta 
bo‘lmagan (0,5 dan 2 gektargacha), qisqa vaqt dam oladigan ko‘kalamzor muhit 
bo‘lib, piyodalar harakatiga ham xizmat qiladi. Skverlar odatda shahar maydonlari 
va magistral ko‘chalariga tutashib, ulaming badiiy-manzaraviy bezagi hisoblanadi. 
11-rasm. Shahar hududidagi uncha katta bo'lmagan, qisqa vaqt dam olinadigan 
va piyodalar harakatiga ham xizmat qiladigan ko'kalamzor sayrgoh. 

---

Toshkentdagi Amir Temur, Hamid Olimjon va Xalqlar do‘stligi, Samarqanddagi 
Registon va Ruxobod, YoMbarslar xiyoboni, Shahrisabzdagi Amir Temur, 
Farg‘onadagi Al-Farg‘oniy va boshqalar ana shunday skverlardir. Shaharlaming 
parki bo‘lmagan, yeri tanqis bo‘lgan (tarixiy markaz, tig‘iz qurilgan) qismlarida 
skverlaming roli kattadir. Bunday holatlarda aholining ochiq landshaftda dam 
olishga bo‘lgan ehtiyojini skverlar orqali qondirish mumkin. 
Skverlaming rejaviy yechimi shahaming qayerida, qanday joylashganiga, atrof-
muhit qurilmalariga, mahalliy landshaft va iqlim sharoitlariga bog‘liq. Skver muhiti 
ochiq bo‘lishi, parier ko‘rinishdagi gulzor va maysazorlardan tuzilishi yoki yopiq 
muhitli daraxtzor va butazorlardan tashkil topishi mumkin. (11-12-rasm) Skverlar 
shahar markaziy maydoniarida, turar joy binolari oralig‘idagi yashil maydonlarda, 
nufuzli jamoat binolarining old yoki yon tomonlarida, shuningdek, me’moriy 
obidalarga tutash ochiq muhitlarda shakllantirilishi mumkin. Agar skver binolar 
guruhi oralig‘ida, tarixiy obidalar yonida yoki trotuar va piyodalar ко‘chalariga 
tutash holda joylashsa, uning rejaviy yechimi diagonal yoki erkin peyzajli uslubda 
bo‘lish mumkin. Agar skver markaziy maydonda, yoki nufuzli me’moriy inshoot 
oldida joylashsa odatda, u muntazam rejaviy yechimga ega bo’ladi. 
12-rasm. Samarqand shahridagi Registon atrof-muhitidagi muntazam rejaviy 
yechimga ega bo’lgan skver. 

---

Skveming asosiy dementi bu - uning haykalli, favvorali, basseynli, gulzorli yoki 
maysazor fonidagi daraxt va butalaming fusunkor guruhidan tuzilgan markaziy 
maydonchasidir. Agar skver markaziga biror salobatli monument yoki favvora 
ishiansa, skver kompozitsiyasi uning badiiy jihatlari va obrazini ochib berishiga 
xizmat qilishi kerak. 
Skver hududini landshaft tashkillashtirishda har bir obodon- lashtirish detali, relef 
elementi, maydon shakli, uning atrof-muhiti va 0‘simliklarga yoki to‘shamalarga 
alohida e’tibor berilishi kerak. 
Skverlar hududining balansini undagi piyodalar harakatining jadalligiga bog‘iiq 
tarzda quyidagicha belgilash tavsiya etiladi (1-jadval).