Shaharsozlik va landshaft arxitekturasi

1-jadval. Skver hududining balansi 
Respublikamizning issiq va quruq iqlimi sharoitida skverlar hududi iloji boricha 
soya beruvchi manzaraviy daraxilar bilan ko'kalamlashtirish talab etiladi. Shu 
maqsadda 1 gektar hududga 340-400 tagacha daraxtlar ekish tavsiya etiladi. 
Skverdagi asosiy xiyobon enini 4-6 m, yo‘laklar enini 1,5-4 m olish mumkin. 

---

Mahallalar va guzarlar hududlarini landshaft loyihalash 
Ma’Iumki 0 ‘rta Osiyoning tarixiy shaharlarida bizgacha ko‘plab mahallalar va 
ulaming markazlarining guzarlar saqlanib qolgan. Bunday mahalllalar hududidan 
tor ko'chalar o‘tkazilib, ular odatda, mahalla markazlari guzarlarga kelib ulangan. 
Tor ko'chalaming boshi esa mahallalami bir-biridan ajratib turuvchi shahar 
magistral ko‘chalariga borib tutashgan. Ana shunday mahalla va guzarlar, tor 
ko‘chalar va magistrallar bugungi kunda 0 ‘zbekistonning deyarli barcha tarixiy 
shaharlari: Samarqand, Buxoro, Shahrisabz, Qo‘ qon, Namangan va boshqa 
shaharlarda mavjuddir. 
Tarixiy mahallalardagi ko‘kalamlar asosan guzarlarda joylashgan bo‘lib, odatda 
ular guzar imoratlarining turkumini tashkil qiluvchi guzar hovuzlarining atrofida, 
guzar masjidi va maktahining hovlisida yoki atrofiarida shakllantirilgan. Bunday 
ko‘kalamlar odatda hovuzning suv bilan ta’minlovchi ariqlar bo‘ylab qatorlab 
ekilgan. Masjid oldi, hovlisi, maktabda manzarali va mevali daraxtlardan tashqari 
atirgullaming bir nechta navlari hamda gultojixo‘roz, savsan, hamisha bahor, 
rayhoy va boshqa guli uzoq gullorvchi o‘simliklar ekilgan. Manzarali daraxtlarga 
terak, tol, chinor, qayrag‘och, majnuntollar kirsa, mevali daraxtlarga tut, yong'oq, 
olxo'ri, nok, anor, anjir, bodom va boshqalar kirgan. Guzar hovuzining atrofida 
daraxtiar shunday ekilganki, ulaming soyasi nafaqat hovuz atrofini, balki hovuz 
yuzini ham o‘z soyasi bilan yopib turgan. Bu uslub hovuz suvining jazirama quyosh 
nuridan ko‘p bugManib ketmasligi, hovuzga chang tushmasligi va uning doim 
muzdek sovuq turishini ta’minlagan. Natijada hoviiz atrofida qulay va shinam 
mikroiqlim, yengil shabada bo‘lishligi ta’minlangan. Hovuz atrofiga ekilgan 
daraxtlaming barglari tushib hovuz suvini ifioslamasligi talab etilgan. (13-rasm) 

---

13-rasm. Buxoro. Tarixiy shaharlar markazlarining namunaviy landshaft 
 yechimiga misol. 

---

Hozirgi vaqtda tarixiy shaharlarimizdagi bunday guzar va mahallalar muhiti qayta 
tiklanib, ulami zamonaviy texnik va estetik talablarga mos tarzda 
modemizatsiyalash loyihalari ishlanmoqda. Ana shunday loyihalami ishlashda 
yuqorida aytib o'tilgan guzar va mahallalar hududini landshaft tashkillashtirish 
bilan bog‘liq tarixiy qadriyatlarimiz e’tiborga olinishi zarur.
Xulosa 
Mustaqil ishda menga vazifa qilib topshirilgan mavzuni iloji boricha keng ko’lamda 
o’rganib chiqishga harakat qilib shuni xulosa qildimki, ko‘chalar va xiyobonlardagi 
ko‘kalamzorlarning asosiy vazifasi — bu aholini changlar, shamollar, shovqin va 
quyosh nuri taftidan himoya qilishdir. Ayni paytda, ko‘chalarning me’moriy-badiiy 
va landshaft yechimlarining saviyasi ham katta ahamiyatga egadir.
Ko‘chalardagi ekinzorlar manzarabop-rejaviy axamiyatga ega, shuningdek, qisqa 
vaqt dam olishga mo‘ljallangan. Ekinzorlar xajmi ko‘chalarning kengligiga, 
yo‘nalishiga, piyodalar va trapsport qatnovi yo‘nalishiga ko‘ra, yo‘lak va yo‘lning 
harakatlanish qismi oralig‘idagi zahira maydonining eniga, hamda yo‘lakdan 
uylargacha bo‘lgan masofaga qarab o‘zgaradi. Yo‘lning transport qatnovi qismini 
bo‘luvchi yo‘lak uning eniga qarab ko‘kalamzorlashtiriladi. Transport qatnovi jadal 
bo‘ladigan magistral ko‘chalarda piyodalarni changdan va chiqit gazlardan 
himoyalash uchun harakat qismining har ikkala tomonida ikki qator daraxtlar 
hamda butalardan yashil to‘siqlar ekish maqsadga muvofiq. YAshil to‘siqlarni, 
shuningdek, uylar oldidagi daraxtzorlarning tashqi qismida ekishga tavsiya etiladi. 
Agarda chorraxalardagi transport qatnovi aylana (doira) bo‘yicha tashkil qilingan 
bo‘lsa, uning markazida 15-25 m 2 diametrga ega bo‘ladigan yashil orolchalar barpo 
etiladi. Ushbu gazonli orolchalarda gullar (atirgullar), gullaydigan butalar, kichik 
daraxtlar, o‘tsimon o‘simliklar ekiladi. Ko‘chalarda daraxtlarni ekishda vodoprovod 
inshootlari va boshqa er osti qurilmalari inobatga olinishi zarur. Daraxtlar shox-
shabbalari osig‘liq elektr energiyasi tarmog‘iga tegmaydigan bo‘lishi kerak. 

---

Ko‘chalar yo‘nalishiga qarab, jazirama va issiqdan himoyalashga qaratilgan yashil 
ekinzorlarga talablar o‘zgarib boradi. 
Aholi yashash joylaridagi landshaft muhitining shakllanishida manzarali 
o‘simliklarning ularning juda yuqori va xilma-xildir, chunki o‘simliklar 
sanitariyagigienik vaziyatni yaxshilash xossalariga egadirlar. O‘tqazilgan daraxtlar 
shamol kuchini, shovqinni pasaytiradi, issiqlik rejimini tartibga soladi, havoni 
changdan va zararli sanoat chiqindilaridan, patogen mikroorganizmlardan tozalaydi 
va uni namlantiradi, bu esa muhitni sog‘lomlashtiruvchi ahamiyatga ega. Daraxtlar 
shahar – qishloqlar aholisining dam olishi, ommaviy madaniy tadbirlarini, jismoniy 
tarbiya hamda sog‘lomlashtirish ishlarini tashkil etishda yaxshi muhit yaratadi. 
Ko‘chalarning arxitekturaviy manzarasini shakllantirishda daraxt va butalar beqiyos 
rang-barang shakllar, fakturalar va qiyofa hosil qiladi. O‘simliklarning 
manzaraboplik xususiyatlarining ko‘pligi, buning ustiga, vaqt va fasllar doirasida o‘z 
qiyofasini o‘zgartirib turishi; hududlarning landshaft-arxitekturaviy ko‘rinishini 
o‘zgartirishga cheklanmagan imkoniyatlarni ochib beradi. Ekinzorlar shunday bir 
materialdirki, u aloxida binoni yoki bir necha binolarni, aholi yashash hududlarining 
yaxlit ko‘rinishini ta’minlaydi. YAshil ekinzorlar, katta yo‘l va ko‘chalar yoqasidagi 
ko‘kalamzorlashtirilgan yo‘lkalar aholi yashash qismlarini birlashtirib turadi hamda 
uy-joylarga go‘zal manzara bag‘ishlaydi. Aynan yashil ekinzorlar katta yoki kichik 
massivlar ko‘rinishida, shuningdek, ko‘chalar va maydonlarda, qatorlab va guruhlab 
ekilgan o‘simliklar ko‘rinishi landshaft echimiga xush manzaraviylik va mazmun 
bag‘ishlaydi. Yashil ekinzorlar nafaqat estetik, balki psixologik axamiyatga ham ega. 
Ranglar boyligi, gullarning ifori – bularning barchasi mikroiqlim yaxshilanishi 
barobarida insonga, uning kayfiyati va asablariga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. 

---