Sharof rashidov nomidagi samarqand davlat universiteti

Devoriy suratlar
Samarqandning qadimgi Afrosiyobni o`rganishda qadimgi Suqdiylarning VII asrga oid devoriy rasmlari kashf etildi. qal'a devorlarining birida bir muncha saqlanib qolgan bezaklar topildi. Bundan tashqari devordagi serqasham liboslardagi kishilarning fil, tuya va otlarda kelayotgan tasviri bor. Devorni boshqa bir bo`lagida gilam ustida o`tirgan bir guruq odamlar suqbati tasviri tushirilgan. Ulardan birini qo`ltiqida kitob, boshqasining choponi etagida suqdcha yozuv bo`lib unda Chaqoniyon shoqining Samarqand shoqiga yuborgan elchisi qaqida tasviri ifodalangan.
Termiz yaqinidan Tuproq qal'a ibodatxonasidan topilgan eramizning I va III asrlariga oid tasviriy san'at namunalari Chanchi qiz, uzum va shaftoli terayotgan ayol tasviri topilgan. Ushbu obida va tasvirlar o`tgan avlodlarimizning o`ziga xos badiiy madaniy markazlaridan biri bo`lganligidan o`sha davrning eng yorqin
namunasi sifatida qozirgi o`qib o`rganayotgan talabalarimiz uchun tasviriy san'at namunasidir.

2. 
   Buxoro va Samarqand miniatyura maktablarining vujudga kelishi va shakllanishi.
   

Uning tarixi uzoq o`tmishdan boshlangan. XIV-XVII asrlarda kamol topgan. Bu davrlarda O`rta Osiyo, Xindiston, Eron maktablari va Arabiston-Buxoro maktabi
«Boburiylar miniatyura maktabi, Sheroz maktabi, Isfaxon maktabi, Yazd maktabi, Boqdod mitniatyura maktabi» kabi yirik san'at markazlari tashkil topgan. Xirot miniatyura maktabining tanazzuli va musavvirlarning Xirotdan Buxoro tomon ketishlari muxim rol o`ynaydi. XIV-XV asrlarda musavvirlarning xayeti va faoliyatida xissa qo`shgan ustod Gumm Jaxongir Buxoriy, Pir Sayd Axmad Tabriziy, Xo`ja Abdulxay Pir Axmad, Shaxobiddin Abdulla, Zaxriddin Azxar Bobo, Naqqosh Xo`ja Axmad .Ubaydullo, Nizomiddin Axmad binni, Ali Arzumlar O`rta Osiyoda qo`lyozma asarlarni miniatyuralar bilan bezatishgan.

MOVAROUNNAXR MINIATYURA SAN'ATI TARAQQIYOTI

Muxammad Murod Samarqandiy 1616 yilda Buxoroda bo`lgan. U Sa'diyning

«Buston» asariga miniatyura chizgan. So`ng bu asar Juybor shayxlaridan Abduraxim Xo`jaga tuxfa qilingan. O`rta asr o`zbek miniatyura san'atining yana bir ko`zga ko`ringan taniqli musavviri Muxammad Murod Samarqandiy o`zining qoyat kuchli tasviriy qobilyati, asarlarni jonli, ifodali realligi bilan ajralib turadi. «Shoxnoma» asarida uning 115 illyustrasiya miniatyurasi uning o`z davrining yetuk san'atkori ekanligidan dalolat
beradi. U qoyat kuchli dramatik syujetlarni o`z asarlarida ifoda etadi. Asarlarida o`z davrining sosial xayoti to`la-qonli ifoda etib berilgan. Uning «qo`zgolon» asarini kuzatar ekanmiz asar qaxramonlarini qoyat aniq tashvishli, qazabkor va jonli ifoda etganligini kuzatamiz. Asardagi ranglar xam o`ziga xos qo`zqolish ruxida beriladi.
Murodni rang tanlashi xam o`zidan avvalgi musavvirlardan boshqacharoq kompozisiya syujetlari va ularga tanlangan ranglarda aloxidalik reallik xukm suradi.
Murod Samarqandiy - mashxur naqqosh va mashxur atoqli musavvir. Murod Samarqandiy XVI asrda yashab ijod etgan rassom. Murod Samarqandiyning otasining ismi xaqida xam xech qayerda xech nima berilmagan. Murod Samarqandiyni ayrim sharqshunos olimlar uni tuqilgan va vafot etgan yilini aniq ko`rsatib bermaganlar. Murod Samarqandiy juda yoshligidanoq rasm chizishga kirishadi. U rasm chizishni eng oddiy elementlarini katta zexn bilan o`rganadi. Yosh Murod tabiat elementlaridan o`z rasmlari kompozisiyasida foydalanishga, badiiy asarlar syujeti bo`yicha rasm ishlashga asosiy e'tiborni qaratadi. U birgina rasm chizib qolmay badiiy asarlarni xam mutoala qilib turar edi. Ko`pgina manbalarda ko`rsatilishicha u davrda Xirotda Alisher Navoiy boshchiligida 40 a'zoga ega bo`lgan yetuk rassomlar xattotlar, me'morlar, musiqashunoslardan tashkil topgan «Ilmiy kengash» faoliyat ko`rsatar edi. Shu bilan birga Mirak Naqqosh raxbarligida «Nigoriston» san'at akademiyasi xam bu davr san'ati va madaniyati rivojida muxim o`rin tutgan xolda Murod Samarqandiy ijodining ravnaqida xam katta ta'siri bo`lgnligini xam aytib o`tishimiz joizdir. U Xusayn Boyqaro xamda Oqa Mirakdan ta'lim olgan. Uning Xirotda yashagan choqidagi asarlari bizgacha yetib kelmagan. XVI asr 30-40 yillarida chizgan suratlarida 30 yaqini kashf etilgan. U xamma miniatyurachilar kabi shoir va buyuk mutafakkir Alisher Navoiy suratini xam chizgan.
Mir Alisher Navoiy chexrasi to`qri tasvir etilgan bo`lib chikadi. Chunki Murod Samarqandiy xam Bexzod singari shoir mir Alisher Navoiy bilan birga bo`lgan.
Mazkur surat 1931 yili Londonda tashkil etilgan Eron san'ati ko`rgazmasida namoyish etilgan edi. Xozir Texronda shoxanshox kutubxonasida saqlanadi. Biz Mir Alisher Navoiy suratini ko`zdan kechirar ekanmiz, u usta san'at egasi tomonidan chizilganligiga shubxa qilmaydi. U shoirning yuksak choqlarini tasvirlab, chexrasi ancha manodor chizilganligini aniq naoyon etib turibdi. Uning ko`zlari risolidek, kimnidir diqqat bilan, bor fikri zikri bilan tinglayotgandek tuyulardi. Surat yuqorisida «Sur'atiy Amiri Kabir Mir Alisher» degan yozuv bor.

BADIIY BEZAKLI QO`LYOZMALARNI SHAKLLANISHI

Badiiy bezakli qo`lyozmalar tuzish xarakteri va usuliga ta'sir ko`rsatgan faktorlardan eng muximi qarama-qarshi kuch va sharoitlarning diolektik birligi va kurashi bo`ldi. Madaniy ijodiy faoliyatning usivu bilan birga o`lkadagi siyosiy o`rganishlar xam davr qo`lyozmalari rasmlarining uslubiy shakllanuvini belgilab berdi.

14. 
    asr Urta Osiyo adabiy xayoti Eron bilan bogliq bo`lsa XVII - XVIII asrlarda safaviylar Eron va mazxabini rasman qabul qilganlaridan keyin Movarounnaxr- Eron bilan munosabatlarni o`zadi. Usmoniy, Turkiya, Kashmir, Shimoliy Xindistonga e'tiborini qaratadi. Shimoliy Xindiston va Turkiyada kitob chop etila boshlangach, kitoblar O`rta Osiyoga keltirila boshlaydi. Xind musulmon madaniyatining yirik markazlaridan biri Bombey Kanpur, Lakxnau, Kashmir O`rta Osiyoga kitob yetkazib bera boshladi. Bu kitoblar arab, fors tillardagi diniy falsafiy xuquq, tarix va boshqalarga doir edi. Bu kitoblar Urta Osiyoda Kashmir usulida bajarilgan miniatyuralar paydo bo`la boshladi. qo`lyozma asarlariga chekiladigan rasmlarning uslubiy xususiyatlari va xarakteriga 1864 yil Turkiston o`lkasining Rossiyaga qo`shib olinishidek muxim voqea chuqur ta'sir qiladi. Siyosatdagi o`zgarish iktisodiy va madaniy xayotdagi siljishlar Yevropa madaniyati ta'sirning kuchayishi o`lka
    

ma'naviy sharoitida burilish yasaydi. Keyingi davrda musavvir shaxsiga axamiyat berilmasdi. Ilgarigidek musavvir imzosi deyarli qo`yilmasdi. Badiiy bezakli qo`lyozmalar bir necha unut bo`lgan O`rta Osiyolik musavvirlar ismini bizgacha asrab keldi. Bular ichiga mashxur buxorolik musavvir Axmad Donish Mir Muxammad Sidiq (Xashmat), Amir Muzaffarning «Gunaxkor» o`qli qo`qonlik Muxammad Amin Kosoniy Muxammad Shokirboy, Xoja Nosir... (XIX asr ikkinchi yarmi). Ammo O`rta Osiyo an'anaviy asarlariga xos davr o`tishi bilan torayib borayotgan mutanosib davrga moyillik seziladi. Keyingi davr O`rta Osiyo miniatyurasi
«Sayoxatnomalar» geografik asarlar xam tasvirlar bilan bezatilgan. Ilgari tasvirlar bilan bezash rasm bo`lgan Firdavsiyning «Shoxnoma»si, Nizomiy «Xamsa»si, Xofiz «Devon» lari, Sa'diy asarlari bezatilmadi. Ilgarigi mashxur tarixiy asarlar xam yuq. Boshka nashrdagi tasvir etilgan asarlar soni xam kam. Badiiy uslubiy xususiyatlarni taxlil etarkanmiz, murakkab manzaralarga duch kelamiz. Unda miniatyura san'ati bir xilda rivojlanadi.