Sharq filologiyasi va falsafa fakulteti

Aristotel «Fizika», «Metafizika», «Jon to‘g‘risida», «Kategoriya», 
«Analitika», «Topika», «Organon» singari asarlarida uning samarali ijodi 
o‘zining to‘la ifodasini topgan. Aristotelning tabiiy-ilmiy qarashlari uning 
«Fizika», «Osmon haqida», «Meteorologiya», «Hayvonlarning kelib 
chiqishi», «Metafizika», «Etika» kitoblarida bayon qilingandir
8
. 
Aristotel barcha fanlarni ikki qismga — nazariy va amaliy fanlarga ajratadi. 
Uning fikricha, nazariy fanlarni o‘rganish faqat ularni bilishga qaratilgan. Amaliy 
fanlar esa insonlarga yo‘l-yo‘riq ko‘rsatishga, biror foydali ishni amalga oshirishga 
qaratilgan. Nazariy fanlarni Aristotel uch qismga: Birinchi falsafa (metafizika), 
matematika va fizikaga bo‘ladi. 
Agar «Metafizika», ya’ni birinchi falsafa borliqning o‘zgarmas asosini 
o‘rgansa, matematika jismlarning mavhum, mikdorny va fazoviy xossalarini, 
fizika jismlarning tabiatdagi turli holatlari va aniq «materiyalar»ni o‘rganadi. 
Aristotelning borliqni turli fanlar yordamida o‘rganishini olimlar yuqori 
baholganlar. Shunday qilib, Aristotel falsafasining xususiyati materializm bilan 
idealizm o‘rtasida ikkilanishdan iboratdir. U o‘zining ilk falsafiy qarashlarida 
ustozi Platonga ergashgan bo‘lsa, keyinchalik uning falsafasini tanqid qilib, 
o‘zining mustaqil ta’limotini yaratdi. Aristotelning fikricha, Platonning «g‘oyalar 
8
Йўлдошев С., ва бошқалар. Янги ва энг янги давр Ғарбий Европа фалсафаси. –Тошкент: Шарқ, 2002. –Б. 
72. 

---

9 
nazariyasi» jiddiy asosga ega emas. Unga ko‘ra, g‘oyalar birlamchi bo‘lib, moddiy 
dunyo, jism va hodisalar ularning nushasidir. Aristotel Platonning bu ta’limotini 
rad etib, g‘oyalarning o‘zi jismning oddiy nushasi va o‘z mazmuni jihatidan uning 
bu jismlardan farqi yo‘q, deb ta’kidlaydi. «Umumiy g‘oya» o‘z nushasi sifatida 
jism va hodisalarni yaratgan g‘oya-jismning mohiyatidan iborat. Platonning bu 
g‘oyasini Aristotel rad ztdi. Agar «g‘oya» jism va hodisalarning mohiyati bo‘lsa, u 
vaqtda bu mohiyat shu jism va hodisalarda gavdalanishi va ifoda etilishi lozim edi. 
Vaholanki, Platon jism va hodisalar o‘z mohiyatidan (g‘oyadan) butunlay ajralgan 
deb ta’kidlaydi Aristotel. Shuning uchun Platon narsa va hodisalarni o‘rganish 
ularning mohiyatini bilishga yordam bermaydi, moddiy narsa va hodisalarni 
bilishning hojati yo‘q. Shu sababli sezgi a’zolarimiz xizmatidan voz kechish kerak, 
degan fikrni ilgari suradi. 
Aristotel Platonda g‘oya bilan moddiy predmetlar, mohiyat va hodisa, 
imkoniyat va voqelik o‘rtasida bog‘lanish butunlay yo‘q ekanini ta’kidlaydi. 
Shunday qilib, Platonning fikricha, g‘oyalar abadiy, birlamchi, harakatsiz, 
o‘zgarmas, ularning nushasi hisoblanadi. Moddiy narsalar va hodisalar harakatda, 
o‘zgarishda va o‘tkinchi xarakterga egadir. Platonning bu g‘ayri-ilmiy ta’limoti, 
Aristotelning fikricha, asossiz va qarama-qarshi qutbga ega. Modomiki, predmet 
va hodisalar «g‘oya»larning mahsuli, nushasi ekan, deb ta’kidlaydi Aristotel, nega 
«g‘oyalar» harakatsiz, o‘zgarmas, mangu, ularning nushasi, mahsuli esa 
harakatda, o‘zgarishda va o‘tkinchi xarakterga ega bo‘lishi kerak? Aristotel bu 
yerda Platon ta’limotida ta’kidlangan predmet va hodisalar bilan «g‘oyalar 
dunyosi» o‘rtasida sababiy bog‘lanish yo‘q ekanini ochib tashlaydi. Aristotel 
Platon singari tushunchalar orqali borliqning muhim, tub va o‘zgarmas xossasini 
bilish mumkin, deydi. 
Lekin Aristotel Platonning tushunchalar orqasida konkret moddiy narsalar 
yotishini inkor etishini tanqid qilib, tushunchalar orqasida konkret narsalar yotadi, 
deb ta’kidlaydi. Masalan, Platon «o‘rmon» tushunchasi ortida konkret daraxtlar 
yotishini ko‘ra olmaydi. Platon tushunchalarni hissiy borliqqa qarama-qarshi qilib 
qo‘yadi. Aristotelning fikricha, «g‘oyalar dunyosi» ta’limotining yuzaga kelishida 

---

10 
Geraklitning hissiy narsalarning to‘xtovsiz o‘zgarishi ta’limoti asos bo‘ldi. 
Shuning uchun Aristotel Platon, Geraklit ta’limotlariga qarama-qarshi bilimning 
manbai hisoblanmish o‘zgarmas abadiy narsalarni tadqiq etishni o‘z oldiga 
maqsad qilib qo‘ygan. 
Aristotel «Metafizika» asarida Platonning g‘oyalar haqidagi ta’limotini 
tanqid qilib, uning g‘oyalari olamdagi hissiy narsalardan ajralgan, o‘ziga mustaqil 
g‘oyalar ekanini isbotladi va shu asarining boshqa qismlarida Platonning mustaqil 
g‘oyasiga qarshi o‘zining hissiy narsalar tushunchasiga munosabati to‘g‘risidagi 
ta’limotini qarama-qarshi qo‘ydi. 
Aristotel va uning shogirdlari butun aql-zakovatlarini falsafiy muammolarni 
yechishga qaratganlar. Aristotel zukko olim bo‘lish bilan birga haqiqat va adolatni 
hamma narsadan ustun qo‘ygan. O‘z ustozi Platonning “g‘oyalar dunyosi” 
to‘g‘risidagi ta’limotini tanqid qila turib, shunday deydi: “Platon qanchalik menga 
ustoz, eng yaqin do‘st bo‘lishidan qat’iy nazar, haqiqat undan afzal”
9
. 
Aristotel yozib qoldirgan asarlari mazmun jihatdan to‘rt guruhga bo‘linadi. 
Birinchi gurhga mantiqqa oid asarlari kirgan bo‘lib, u “Organon” deb ataladi, 
ikkinchi guruhga falsafaga oid asarlari kiradi. Uchinchi guruhga tabiatshunoslikka 
bag‘ishlangan asarlari, ya’ni “Fizika”, “Koinot haqida”, “Xotira haqida”, “Nafas 
haqida”, to‘rtinchi guruhga tarix, iqtisod, siyosat, axloq, nafosatga oid asarlari, 
jumladan “Siyosat”, “Nikomax axloqi”, “Evdem axloqi”, “Katta axloq”, “Notiqlik 
san’ati” kabi asarlari kiradi. 
Shunday qilib bandga xulosa qilamiz. O‘z davrida va o‘zidan keyingi 
davrlarda mavjud bo‘lgan turli falsafiy yo‘nalish, maktab va oqimlarning vakillari 
Aristotel ta’limotini o‘zlaricha talqin etishgan, o‘z qarashlari ta’limotlarini 
Aristotel ta’limotiga suyangan holda ilgari surishgan va undan tayanch, qurol 
sifatida foydalanishgan. 
Antik davr faylasuflarining ta’limotlari Sharq Uyg‘onish davri mutafakkirlarining 
sa’y-harakatlari tufayli ikkinchi hayotini o‘z Vatani-Yunonistonda topdi. Shak-
shubhasiz Aristotel merosini o‘rganishda va targ‘ib qilishda Markaziy Osiyolik 
9
Йўлдошев С. Арасту. –Тошкент: Ўқитувчи, 1998. –Б. 4. 

---

11 
mutafakkirlarning ham hissalari benihoya katta. Shu sababli ham xususan, Abu 
Nasr Forobiy Sharqda “Muallimi soniy” (ikkinchi muallim) degan sharafli 
unvonga muyassar bo‘lgan.