Sharq filologiyasi va falsafa fakulteti

 
 
 
 
 
 
 
 
31
Материалы по истории прогрессивной общественно-философской мысли в Узбекистане. –Т.:Фан, 1976. –
С.351.

---

31 
X U L O S A 
 
Aristotel (miloddan avval 384-322 yillar) tarixga qomusshunos olim sifatida 
kirdi. Uning merosi eramizdan oldingi IV asrgacha yunon fani to‘plagan haqiqiy 
bilimlar majmuasi edi. Ba’zi ma’lumotlarga qaraganda, uning tomonidan yozilgan 
asarlarning soni mingtaga yaqinlashadi. O‘z ustozi Aflotundan farqli o‘laroq, 
Aristotel fikricha, moddiy olam birlamchi bo‘lib, g‘oyalar dunyosi ikkilamchidir. 
Bir hodisaning ikki tomoni sifatida shakl va mazmunni bir-biridan ajratib 
bo‘lmaydi. Tabiat haqidagi ta’limot uning risolalarida avvalo harakat haqidagi 
ta’limot sifatida namoyon bo‘ladiki, bu Aristotel tizimining eng qiziq va kuchli 
tomonidir. U dialektikaning yirik vakili hisoblanadi. Dialektika uning uchun 
ehtimoliy va haqiqatga o‘xshash bilimlardan haqiqiy va ishonchli bilimlar olish 
usuli edi. 
Faylasufning «Organon» deb umumiy nom olgan mantiqiy asarlari haqiqat 
va tafakkur qonunlari haqidagi ta’limotdir. O‘rta asrlarda «Organon» eng mashhur 
va o‘qiladigan asar bo‘lib, o‘rta asrlardagi barcha sxolastika (borliqni tekshirish va 
o‘rganishga emas, balki din aqidalariga suyangan idealistik falsafa) uning asosiga 
qurilgan edi. Aristotelning hayvonlar haqidagi risolalari mashhur bo‘lib, ularda 
qadimgi davrda birinchi marta yirik organizmlarning paydo bo‘lishi va rivojlanishi 
tadqiq etilgan, ularning ta’rif va tasniflari berilgan edi. Shuningdek, olim o‘zini 
tarixchi, pedagog, notiqlik ilmining nazariyotchisi, axloqiy va siyosiy ta’limotlar 
asoschisi sifatida ham namoyon qilgan edi.
«Metafizika» - «Birinchi asar»ida Aristotel to‘rt xil sabab haqida so‘zlaydi. 
Har bir narsa undan hosil bo‘ladi.
Aristotel o‘zining ushbu ta’limotidan chekinib, shaklni faol hisoblaydi, xatto 
shakl borliqning ma’nosi ham deydi. Aristotel material yolg‘iz imkoniyat, u 
shakllanibgina ro‘yobga chiqadi deb moddani passiv hisoblaydi. Har bir tabiiy 
xodisada Aristotel ichki azaliy maqsad, entelexiyani ko‘rdi. 
Aristotel tabiatni harakat va taraqqiyotda, imkoniyatni esa voqelikka 
aylanish jarayoni deb tasvirlaydi. Uningcha, butun olam o‘z harakatini – «birinchi 

---

32 
harakatlantiruvchidan» oladi. Bu fikr keyingi o‘rta asr faylasuflari uchun manba 
bo‘lib xizmat qildi. 
Aristotel olamni bilishda avvalo inson sezgisining roli to‘g‘risida gapirib, 
hamma seziladigan va sezgi uyg‘otadigan narsa tashqarida mavjud, deb hukm 
chiqaradi. Zotan narsalardagi, xodisalardagi umumiylikni bilish, sezishning ishi 
emas, balki aql, tafakkur, nazariy bilishning, fanning vazifasidir. 
Aristotel fandagi muhim xizmatlaridan biri uning harakatning turlari va 
taraqqiyot shakllari to‘g‘risidagi nuqtai nazaridir.
Aristotel ta’limotining ilg‘or tomonlarini tashviqot qilishda, rivoj berishda 
Arab, Eron, xususan, O‘rta Osiyo va Hindiston faylasuflarining xizmati kattadir. 
Al-Kindiy, al-Forobiy, al-Roziy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Umar 
Hayyom, Ulug‘bek, Navoiy, Jomiy, Mirza Bedil kabi fan va adabiyotning mashhur 
arboblari asarlarini o‘qib, tadqiq etib bunga to‘la ishonch hosil qilamiz. 
Arastuning ontologik qarashlari o’rta asr sharq faylasuflari dunyoqarashi 
shakllanilishida muhim manba bo’lib xizmat qildi deb aytsak, o’ylaymanki xato 
bo’lmaydi.