Sho’rlangan tuproqlar deb

---

Sho’rlangan tuproqlar
Sho’rlangan tuproqlar deb 
tarkibida o’simliklar (galofit bo’lmagan 
sho’rga chidamsiz)ning normal o’sishi va rivojlanishiga zarar yetkazadigan 
miqdorda suvda oson eruvchi tuzlarni saqlovchi tuproqlarga aytiladi. Suvda oson 
eruvchi tuzlar jumlasiga odatda sovuq suvda eruvchanligi gipsga (CaSO
4
•2H
2
O) 
nisbatan yuqori bo’lgan tuzlar kiritiladi. Barcha tuzlar ichida soda -Na
2
CO
3
eng 
zararli hisoblanadi, shuning uchun miqdori 0,6 foizdan oshsa, hech narsa o’smaydi, 
0,1 foizga yaqin bo’lsa o’simlik o’sishi salbiy boladi. 
 
Sho’rlangan tuproqlarning umumiy belgilari: 
Akkumulyativ landshaftlarda 
hosil bo’lishi; Suvda eriydigan tuzlarning tuproq paydo bo’lishida ishtiroki;Tuproq 
eritmalarining yuqori konsentrasiyasi, O’ta yuqori ishqoriylik sababli, o’simlikning 
normal o’smasligi
Formasiyada quyidagi tuproq sinflari ajratiladi:
Sho’rlangan tuproqlar, 
bularga sho’rxoklar, sho’rxokli va sho’rxoksimon tuproqlar kiradi.-Ishqorli 
tuproqlar, bularga sho’rtoblar, sho’rtobli tuproqlar va taqirlar kiradi, 
Sho’rlangan tuproqlar Qozog’iston, G’arbiy Sibir, O’rta Osiyo respublikalari, 
Quyi Volga bo’yi, Janubiy Ukraina, Azarboyjon va Shimoliy-sharqiy Kavkazoldi 
xududlarida keng tarqalgan. O’zbekiston Respublikasi xududida sho’rlangan 
tuproqlar 
Sirdaryo, 
Jizzax, 
Buxoro, 
Navoiy, 
Xorazm 
viloyatlarida. 
KKRespublikasida, Qarshi cho’li, Surxon-Sherobod dashti, Markaziy Farg’ona va 
boshqa joylarda keng tarqalgan. Keyingi ma’lumotlarga ko’ra (2001) 
O’zbekistondagi sho’rlangan yerlar maydoni jami sug’oriladigan yerlarning 64,4 
foizini tashkil etadi.
Tuproqdagi tuzlarning manbai va sho’rlanish sabablari. 
Tuproqlardagi 
tuzlarning manbai va sho’rlanish sabablari turli-tumandir. Tuzlar hosil bo’lishini 
eng asosiy manbasi bu nurash ta’sirida parchalanayotgan tog’ jinslaridir. 
Nurash 
jarayonida 
turli tuzlar xloridlar, sulfatlar, nitratlar, silikatlar va ko’p miqdorda 
karbonatlar hosil bo’ladi. Yer yuzasidan 
oqadigan va sizot suvlari 
bilan tuzlar 
okeanlar yoki berk havzalarga ko’chiriladi va to’planadi. V.A.Kovdaning hisobiga 
ko’ra quruqlikdan har yili jaxon okeanlariga 3 mlrd. t, berk xavzalarga esa 1mlrd. t. 
gacha tuzlar olib kelinadi.
Vulkanlar otilishi
. Vulkan gazlarida Cl, SO
4
, CO
2
lar 
uchraydi, Sho’rlangan tuproqlar, sho’rxoklarning kelib chiqish sabablari juda 
xilma-xil
. - Ona jinslar
. Ayniqsa dengiz cho’kindilari tarzidagi sho’r jinslarning 
turli sabablarga ko’ra yer betiga yaqin chiqib qolishi tuproqlarning sho’rlanishiga 
sabab bo’ladi. Dengiz va ko’l sohillaridagi sho’r tuproq larning 
shamolda uchib 
kelishi
, tuproqlarning sho’rla nishiga sabab bo’lishi mumkin, bu ayniqsa Orol va 
Kaspiy dengizi atrofidagi rayonlarda ko’proq kuzatiladi.Cho’llarda har yili bir 

---

gektar yerga o’rta xisobida 450-500 kg tuz kelib qo’shiladi. Orol havzasida bundan 
4-5 marta ko’p. 
Tuproqning birlamchi sho’rlanishi 
minerallashgan sizot suvlarining 
bug’lanishi tufayli tuproqda tuz to’planishi yoki tuproq paydo qiluvchi jinslarda 
tuz mavjudligi va boshqa omillar ta’sirida vujudga keladi. 
Tuproqning ikkilamchi 
yoki qayta sho’rlanishi 
tuproqda suv rejimining buzilishi, ya’ni noto’g’ri 
sug’orilishi oqibatida yuz beradi. Tuproqning qayta sho’rlanishi sho’rlanmagan 
yoki birlamchi sho’rlangan tuproqlarda shu sababga ko’ra ikkinchi marta sho’r 
bosishi mumkin. 
Yerlanishi noto’g’ri sug’orish 
Noto’g’ri sug’orish natijasida 
tuproqning sho’rlanishi 
qayta sho’rlanish
, u turdagi tuproqlar esa 
sun’iy 
sho’rxoklar
deyiladi. Noto’g’ri sug’orish natijasida Mirzacho’l, Jizzax dashti, 
Qarshi, 
Surxon-Sherobod 
cho’llari, Markaziy Farg’ona, Xorazm va 
Qoraqalpog’iston, Navoiy, Buxoro va boshqa viloyatlarda ikkilamchi sho’rxoklar 
paydo bo’lgan va katta maydonlarni tashkil etadi. 
Sho’rhoklar va sho’rtoblar ularning hosil bo’lishi, tasnifi, tarkibi, 
xususiyatlsri. 
Ko’rsatilgan miqdordagi tuzlarni ustki qatlamda emas balki pastki 
qatlamlarda saqlaydigan tuproqlarga 
sho’rxoksimon
deb ataladi. Tuproq 
profilining barcha qismlarida yuqorida ko’rsatilgan (0,6 yoki 1,0 yoki 2,0 foiz) dan 
kam miqdorda tuzlar saqlaydigan, ustki gorizontlarida tuzlar miqdori eng ko’p 
bo’lgan kuchli sho’rlangan tuproqlar 
sho’rxokli
tuproqlar deyiladi 
Bundan tashqari sho’rtob va sho’rtobli tuproqlarga turli agromeliaritiv 
(o’g’it 
solish, sho’rtobli qatlamlarni ag’darib chuqur haydash, sug’orish ishlarini keng 
ko’lamda joriy qilish, yer osti suvlari yuza joylashgan yerlarda zovurlar qazib 
ularning sathini pasaytirish
) tadbirlarni o’tkazish tuproqning fizikaviy va 
kimyoviy xususiyatlarini yaxshilab, unumdorligini oshirishga sabab bo’ladi.
Agar agromeliorativ tadbirlar o’z vaqtida va to’g’ri qo’llanilsa, bu yerlarda 
ekin ekib, ulardan muttasil yuqori hosil olish mumkin.