Shukurullo mardonov umida zokirova

4.2. Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig” asari – turkiy tilda 
yaratilgan ta’lim-tarbiyaga oid dastlabki asar sifatida
Yusuf Xos Hojib X asrning o‘rtalarida tashkil topgan Qoraxoniylar 
hukmronligi davrida yashab ijod etdi. Qoraxoniylar Sirdaryodan 
Ettisuvgacha, Shimoliy Farg‘ona va butun Sharqni Turkistonda 
hukmronligini o‘rnatgandan so‘ng Movarounnahrning ichkrisiga ham 
kirib borib, Qoshg‘ardan tortib Kaspiygacha bo‘lgan keng maydonda 
o‘z davlatini tarkib toptirgan edi. Uning markazi Qoshg‘ar (Urdukent) 
bo‘lib, shimolda Bolasog‘un (Qo‘zurdu), g‘arbda Samarqand, markazda 
O‘zgand shaharlari ham yirik markaziy shaharlardan hisoblanadi.
Har bir davlatda bo‘lganidek, Qoraxoniylar davlatining ham idora 
qilish usuli, yurgizadigan siyosati, qonunlari, tarbiya tamoyillari 
ifodalangan qomus - nizomnoma zarur edi. Xuddi ana shunday 
zaruriyat tufayli “Kutadg‘u bilig” (1069-1070) asari yaratildi. Bu asarda 
Qoraxoniylar davlatini mustahkamlash uchun idora usullarini yaratish, 
barcha tabaqa va toifadagi kishilarning xulq-atvori, jamiyatdagi tutgan 
o‘rni, davlatni iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy jihatdan mustahkamlash, 
davlatning mustahkamligining birinchi tayanchi - insonni ma’naviy 
kamolga etkazish masalalari qamrab olinadi.
Yusuf Xos Hojib bu murakkab vazifani xal etishda faqat donishmand, 
qomusiy mutafakkir sifatidagina emas, balki tarbiyashunos olim sifatida 
ham o‘zini namoyon etdi. Shunga ko‘ra, u yaratgan “Qutadg‘u bilig” 
asari ta’lim-tarbiya tarixi, uning nazariy masalalari, komil insonni 
shakllantirishda ayniqsa, muhim ahamiyat kasb etadi.
“Qutadg‘u bilig” asarida hokimiyat Qoraxoniylar qo‘liga o‘tishi 
munosabati bilan ta’lim va tarbiyaning ham hokimiyatni mustahkamlash 
va taraqkiy ettirish uchun xizmat etadigan o‘ziga xos talab va 
tamoyillarini belgilash zarur edi. Shuning uchun ham mazkur asar 
didaktik, ya’ni ta’limiy-axloqiy usulda yozilgan.
O‘sha davrlarda bunday asarlar (masalan, Nizom-ul-mulkning 
“Siyosatnoma”, Kaykovusning “Qobusnoma”) yozish an’anaga kirgan 
bo‘lsa ham, har biri o‘ziga xos yo‘l-uslubga ega bo‘lib, “Qutadg‘u bilig” 
ulardan ancha oldin yaratilgandir. Yusuf Xos Xojibning “Qutadg‘u 
bilig” asari ta’limiy-axloqiy asar sifatida pedagogika tarixida eng 
yuqori o‘rinlarda turadi.
Yusuf Xos Xojibning “Qutadg‘u bilig” asari 6500 baytdan yoki 13000 

---

62
misradan iborat. Uni buyuk mutafakkir yozib tugatgach, Qoraxoniylar 
hukmdori Tavgachxon (kitobda Tavgoch -Ulug‘ Bugra Qoraxon (hoqon), 
Abo Ali Xasan binni Sulaymon Arslon Qoraxon (hokon) nomlari bilan
zikr etilgan) huzuriga kelib, unga taqdim etadi. Kitob xonga manzur 
bo‘lib, uning muallifiga Xos hojiblik lavozimini beradi. “Qutadg‘u 
bilig” asari katta shuhrat qozonadi. Shuning uchun ham “Qutadg‘u 
bilig”ni chinliklar (Xitoy) “Adab ul-muluk” (“Hukmdorlar odobi”), 
mochinliklar (Sharkiy Turkiston) “Anis ul-mamolik” (“Mamlakatning 
tartib-usuli”), eronliklar “Shoxnomai Turkiy”, sharq elida “Ziynat ul-
umaro” (“Amirlar ziynati”), turonliklar “Qutadg‘u bilig”, ba’zilar esa 
“Pandnomai muluk” (“Hukmdorlar nasihatnomasi) deb atagani kitob 
muqddimasida keltiriladi.
Mazkur asarning shuhrat topishi bejiz emas edi. Chunki Yusuf Xos 
Hojib o‘z davrining etuk mutafakkiri, chuqur bilimli, donishmand inson 
edi. Buni asarning mundarijasi va mazmunidan ham bilsak bo‘ladi. U 
o‘z asarida tibbiyot, falakiyot, tarix, tabiiyot, geografiya, riyoziyot, 
handasa, falsafa, adabiyot, ta’lim-tarbiya, diplomatiya, fiqh soxhsiga oid 
fikrlarni bayon etib, faylasuf va qomusiy olim sifatida o‘zini namoyon 
etdi. Chunonchi, u barcha ijtimoiy tabaqalar o‘rtasidagi muomala-
munosabatlarni yoritish bilan birga, diplomatiyaga oid qoidalar tizimini 
yaratdi, turli kasb egalarining kasbu koriga oid talablar va jamiyatning 
axloqiy tamoyillarini tarannum etish bilan ta’lim-tarbiya sohasida 
o‘ziga xos uslubni yaratdi.