Shukurullo mardonov umida zokirova

5.4. Zahiriddin Muhammad Boburning ma’rifiy-axloqiy 
qarashlari
Markaziy Osiyoda fan va madaniyatning rivojlanishiga salmoqli 
his sa qo‘shgan, o‘zining g‘oyat samarali faoliyati bilan tarixda o‘ch-
mas iz qoldirgan, temuriylar avlodining so‘nggi vakillaridan biri 

---

84
Umar Shayx Mirzo O‘g‘li Zahiriddin Muhammad Boburdir. Bobur 
Mir zo Farg‘ona viloyatining hukmdori Umarshayx, ya’ni Sohibqiron 
Amir Temurning chevarasi oilasida 1483-yilda tavallud topdi. Bobur 
saroy muhitida tarbiyalandi va o‘qidi, yoshligidan ilmga, she’riyatta 
be rildi. Dovyurakligi, jasurligi va epchilligi tufayli uni “Bobur, ya’ni 
“Yo‘lbars” deb atadilar.
Zahiriddin Muhammad Bobur ilm va fanning, san’atning, umuman 
hayotning hamma sohalari bilan yaqindan qiziqqan. G’ayrat va tashabbus, 
sinchkovlik va iste’dod Boburni rivojlangan feodal davrning ulug‘ 
siymolaridan biriga aylantirdi. O‘tkir zehnli Bobur Mirzo 9 yoshida 
savodini chiqaradi, Qur’onni yod oldi, she’rlar yozib uni sharhlay bildi. 
10-12 yoshlarida harbiy san’at sirlarini, davlatni boshqarish usulini, 
jismoniy tarbiya mashqlarini mukammal darajada egalladi.
Iste’dod sohibi bo‘lgan Bobur 12 yoshida, otasi vafotidan so‘ng 
taxtni egallab, podshoh etib tayinlandi va umrining oxiriga qadar o‘zi 
ko‘rgan, hayotda guvoh bo‘lgan, jang suronlari, o‘zga yurtdagi jahon-
gashtaliklar, vatanni qo‘msash, bolaga, oilaga qarindosh-urug‘larga 
munosabat masalalarini o‘zining tarixiy-geografik kitobi bo‘lmish 
“BOBURNOMA”da bayon etdi. Bu borada o‘zbek olimi taniqli 
geograf prof. H.Hasanov uni faqat davlat arbobi emas, balki mashhur 
lashkarboshi, tarixchi, geograf, biolog, musiqachi, tilshunos, me’mor 
ham bo‘lganini ta’kidlaydi. Uning ijodiga mansub bo‘lgan “Xatti 
Boburiy” uzok-yillar davomida maktablarda, madrasalarda savod 
o‘rgatish kitobi sifatida foydalaniladi.
Zahiriddin Muhammad Bobur hayotlik paytidayoq o‘ziga xos 
ma’rifiy maktab yaratdi. Maktab tushunchasi turli ma’nolarda ishlatiladi. 
Maktab tor ma’noda farzandlarga ilm-ma’rifat, ma’lumot beruvchi joy, 
keng ma’noda fan, san’at, adabiyot, ijtimoiy, siyosiy hayot kabilarda 
o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan yo‘nalish, oqimdir.
Bobur hayotiy esdaliklar yozish maktabini «Boburnoma» asari 
orqali boshlab berdi. Gulbadanbegim otasi Bobur vafotidan so‘ng bu 
maktabni davom ettirib, “Xumoyunnoma” asarini yozdi. Bu maktab 
XX asr adabiyotida ham davom etdi. “Esdaliklar” (S.Ayniy), “Bolalik” 
(Oybek) va b. asarlar “Boburnoma” ga nisbatan tor ma’noda bo‘lsada, 
yozuvchi yashagan davrni, muhitni bir muncha aks ettiradi. Boburning 
ta’lim nazariyasidagi yana bir muhim xususiyati, o‘zi bilgan bilimlarni 
kelajak avlodga ilinishidir. Avlodim bilsin deb eliga o‘rgatgisi keladi. Bu 

---

85
hol uni bashariyatga buyuk ma’naviy boyliklar qoldirishiga muvaffaq 
qildi. Undan meros bo‘lib qolgan lirik she’riy asarlar; “Boburnoma”, 
“Muxtasar”, “Mubayyin”, “Volidiya” va boshka asarlari jahon fanida, 
ayniqsa xalq tarbiya qonunlarida alohida o‘rin tutadi. “Boburnoma”da 
esa shu darajada ko‘p va turli-tuman ma’lumotlar borki, ulardan 
hozirgi davrdagi mavjud fanlarning deyarli barcha sohalariga tegishli 
ma’lumotlarni olish mumkin. Shu jihatdan qaraganda, “Boburnoma” 
bolalar va yoshlar kitobxonligida katta ahamiyatga molikdir.
Shunisi diqqatga sazovorki, “Boburnoma” katta tarixiy manbaa 
hisoblanadi Chunonchi, 12 yoshli Bobur Andijonga suv qayerdan, qaysi 
ariqlardan kelishini, u erda qanday mevalar pishishini, qanday qushlar 
ov qilinishini, qushlarning og‘irligi qancha ekanligini biladi. Asarda 
bunday misollarni ko‘plab keltirishimiz mumkin. Shuni ta’kidlash 
zarurki, darhaqiqat “Boburnoma” - muhim terminologik va topinomik 
manba hisoblanib, unda er-suv, havo va turli tabiiy hodisalarga tegishli 
xalq so‘zlari ko‘plab topiladi”. “Boburnoma”da XVI asr boshlaridagi 
(bir mingdan ortiq) o‘sha davrdagi holatida, shuningdek ayrim 
nomlarning turli variantlari berilishi ham katta ahamiyat kasb etadi. 
Bobur Mirzo o‘z hayoti faoliyatida ko‘p yo‘l bosganligi uchun er-suv 
taqsimotidagi hamda qurilish ishlaridagi masofa o‘lchovlariga katta 
ahamiyat bergan. “Boburnoma”da tilga olingan o‘lchov birliklarini 
hozirgi paytda qo‘llaydigan bo‘lsak, bu quyidagichadir: Yig‘och - 8 
km; kurux - 2,5 km; shar’i - 2,4 km; kari - 55 sm; tutam, musht - 8 sm; 
bir o‘q otim er -110-125 metr; bir o‘q choptirim er - 215 metr; Xarvor 
(bir eshak ko‘taradigan yuk) - 300 kilodan 565 kilogacha; mo‘g‘uliy 
masofa, quloch - 170 sm. Bir kunlik yo‘l - 40-45 km va hokazo.
Shunisi diqqatga sazovorki, Bobur har bir territoriyani ma’lum 
bir tartibda tavsiflaydi; avvalo joyning geografik o‘rni, so‘ngra qaysi 
iqlimga mansubligi va qishloq xo‘jaligi, shifobaxsh joylari, o‘simliklari, 
qazilmalari, hayvonoti va aholisi, uning urf-odatlari haqida ma’lumot 
beradi. Bu bilan u dunyoviy iqlimlarni mukammal egallaganligi, olim 
darajasidagi bilimga ega ekanligi kishini lol qoldiradi. Umuman olganda 
Zahiriddin Muhammad Boburning ilmiy merosini o‘rganish yoshlarda 
mehnatsevarlik, oliyjanoblik, fan, madaniyat san’atga, ma’rifatga mehr 
uyg‘otish hissini shakllantiradi.
Boburning she’rlari original ijod samarasi sifatida ko‘p avlodlarga 
manzur bo‘lib kelgan, ota-bobolarimiz serqirra faoliyatidagi ijobiy 

---

86
jihatlari uchun Boburni e’zozlaganlar. Biz ham uning ma’naviy mero-
sini, xususan yosh avlod tarbiyasida muhim ahamiyatga molik bo‘lgan 
axloqiy-ma’rifiy pedagogik qarashlarini qadrlaymiz.
Xulosa qilib shuni aytamizki, umuman XIV-XVI asrlarda Markaziy 
Osiyoning ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayoti bilan tanishishdan 
shu narsa ma’lum bo‘ladiki, Amir Temur barpo etgan mustaqil 
markazlashgan davlatda u qo‘llagan siyosat o‘lkada ilm-fan, san’at, 
adabiyot, hunarmandchilik va yoshlar tarbiyasida muhim axamiyat 
kasb etadi. Sohibqiron Amir Temur va Temuriy shahzodalar tomonidan 
ma’rifatga katta e’tibor berilishi natijasida shahar va qishloqlarda, 
ovullarda bolalarni 6 yoshdan o‘qitish keng joriy etildi, madrasa ta’limi 
isloh qilindi, qurilish inshootlari, me’moriy obidalar, bog‘u-rog‘lar, 
savdo shohobchalari barpo etildi, “Buyuk ipak yo‘li” jonlantirildi. 
Davlatni boshqarish, siyosat, hukuqshunoslik, iqtisodiyot-tadbirkorlik 
mezonlari ishlab chiqildi.
Amir Temurning tarix oldidagi ulkan xizmatlaridan biri uning ilm-fan 
taraqqiyotiga hissa qo‘shganidadir. Temuriy shahzodalar orasida, ayniqsa 
Mirzo Ulug‘bekning xizmatini alohida ta’kidlab o‘tmoq maqsadga 
muvofiqdir. Cheksiz aql-idroki, azmu qat’iyati, odilona siyosati bilan 
Mirzo Ulug‘bek qariyib qirq-yil mobaynida Movarounnahr diyorining 
donishmand hukmdori bo‘lib, xalqlarning azaliy orzusi - tinchlik, 
totuvlik, har tomonlama taraqqiyotni qaror toptirish yo‘lida shijoat va 
matonat ko‘rsatdi. Mirzo Ulug‘bek avvalo, ilmiy farazlar bilan bilan 
emas, balki sof amaliy uslubda ijod kildi. Minglab yulduzlarni jamlagan 
mukammal xarita va bugungi eng zamonaviy hisoblardan deyarli farq 
qilmaydigan mukammal astronomik jadvalini yaratdi.
Uning hayoti va ijodi o‘zbek xalqi ma’naviyati poydevoriga 
qo‘yil gan tamal toshlaridan biri bo‘lib, xalqimizning o‘rta asrlarda 
fundamental fanga nechog‘lik buyuk ahamiyat berganini ko‘rsatadi.
XIV-XVI asrlarda xattotlik, tilla suv bilan yozish, surat solish va 
muqovalash kabi sohalar yanada rivoj topdi. Bu borada Kamoliddin 
Behzod, Sulton Ali al-Kotib va Mahmud Muzahhib al-Xiraviylarning 
xizmati katta bo‘ldi. Ular Eron, Buxoro va Samarqandda kitob 
bezash bo‘yicha o‘z maktablarini yaratdilar va dunyo kutubxonalarida 
saqlanib kelayotgan qimmatbaho qo‘lyozmalar xazinasini meros qilib 
qoldirdilar. Boburning pedagogika olamida xizmatlaridan biri shundaki, 
u Farg‘ona, Samarqand, Afg‘oniston, Hindiston geografiyasini o‘zbek 

---

87
tilida birinchi bo‘lib tavsiflagan olimdir. Shu sababli ham jahon ilmu-
fanida, uni birinchi o‘zbek afg‘onshunosi va Beruniydan keyingi 
hindshunosi deyilishi bejiz emas. Shuni ta’kidlash kerakki, Bobur 
o‘zining Afg‘oniston va Hindiston to‘g‘risidagi ajoyib xotiralarini 
yozgan davrda G’arbiy Yevropa olimlarining Markaziy Osiyo, 
Afg‘oniston va Hindiston to‘g‘risidagi tasavvurlari tahminiy bo‘lgan.
Boburning “Boburnoma” asari zoologiya, botanika, astronomiya, 
etnografiya, tarix, tilshunoslik sohasidagi qimmatli yodgorlikdir. Shu 
bilan birga “Boburnoma”da adabiyot, diplomatiya, harbiy san’at, 
moliya sohalaridan ham ma’lumotlar olish mumkin. Boburning “tabiat 
va viloyatlar shaydosi” bo‘lishi uning avlodlariga ham o‘z ta’sirini 
ko‘rsatgani, uni o‘g‘illari Humoyun va nabirasi Gulbadanbegim, 
xolavachchasi Xaydar Mirzo hayotida ham ko‘ramiz. Gulbadanbegim 
XVI asr o‘rtalarida akasi Humoyun safarini hikoya qiladigan “Humoyun-
noma” tarixiy-geografik asarini yozgan tarixnavis o‘zbek ayolidir. Bu 
asarni sharqshunos olimlar “Boburnoma”ning davomi deb juda o‘rinli 
aytadilar. Boburning xolavachchasi Toshkentlik Muhammad Xaydar 
Mirzo ham Hindiston, Tibet, Qashkar va Issiqko‘l atrofini kezib, “Tarixi 
Rashidiy” voqeanomasini yozib qoldirgan.
Yuqoridagi fikrlarimizdan ko‘rinib turibdiki, Sohibqiron Amir Temur 
va temuriy hukmdorlar hamda ularning avlodlari o‘qimishli, fan va 
madaniyatni egallagan, zukko insonlar bo‘lib, ularning bizga qoldirgan 
ilmiy merosi bugungi kunda ham hayotimizda ulkan ahamiyat kasb 
etmoqda va Mustaqil O‘zbekistonning obro‘sini oshirish yo‘lida katta 
xizmat qilmoqda.
Yurtboshimiz taklifi bilan va say’i-harakatlari tufayli o‘tkazilgan 
Amir Temur, Ulug‘bek, imom al-Buxoriy, al-Farg‘oniy va boshqa 
buyuk siymolarning tavalludiga bag‘ishlangan tantanalar va ular nomi 
bilan atalayotgan ma’rifat maskanlarining mavjudligi xalqimizning 
ularga bo‘lgan chuqur ehtiromidir.