Shukurullo mardonov umida zokirova

Maqsad
: 
o‘zgarmas
- shaxs rivojlanishi; 
umumiy
– pedagogik 
kadr larni sifatli tayyorlashni takomillashtirish; 
o‘ziga xos aniq
- 
davlat ta’lim siyosati kontekstida ishlab chiqilgan pedagogik asoslarda 
ma’lum pedagogik tizimda bo‘lajak o‘qituvchilarning ma’naviy-estetik 
tarbiyasi.

---

190
Vazifalar
(Pedagogik fanlarni o‘rganish jarayonida bo‘lajak o‘qituv-
chilarning ma’naviy-estetik tarbiyalash mezonlarining milliy va badiiy 
qadriyatlarga bog‘liqligi):
1. Bo‘lajak o‘qituvchilarning ma’naviy-estetik madaniyatini oshi-
rishga bo‘lgan motivatsion munosabati.
2. Ma’naviy-estetik tarbiyalash jarayonida talabalarning abadiy 
milliy-badiiy qadriyatlar bo‘yicha, ularni idrok etish-o‘rganish bo‘yicha, 
pedagogik salohiyati haqidagi zaruriy tushunchaviy-kategorial, 
tarixnavislik bilimlarni o‘zlashtirishi. 
3. Talabalar tomonidan kelajakdagi o‘quv amaliyotida o‘zbek xal-
qining badiiy merosidan olingan ma’naviy-estetik bilimlar, tushunchalar, 
g‘oyalar, taassurotlar, hissiyotlar, qiziqishlar, qobiliyatlar, ma’naviy-
estetik, o‘quv va pedagogik salohiyatni “integratsiya qilish” va amalga 
oshirishi (turli vazifa va ishlarni bajarishda). 
4. Talabalarning ma’naviy-estetik tarbiyasiga doir qiziqishlarini 
hamda o‘zini o‘zi takomillashtirish qobiliyatlarini faollashtirish. 
Bo‘lajak o‘qituvchilarni ma’naviy-estetik tarbiyalash motivatsiyasi. 
“Motiv”, “motivatsiya”, “motivirovka” kabi tushunchalar mohiyatini 
hamda ularning talabalarni ma’naviy-estetik tarbiyalashdagi rolini 
ko‘rib chiqish.
Motiv - “sub’ektni faoliyatga chorlaydigan va ehtiyojlarini 
qanoatlantadigan hamda uning faolligini keltirib chiqaradigan va uning 
yo‘nalishini belgilaydigan tashqi va ichki sharoitlarning umumiyligi” 
[141, 219], ya’ni, faoliyatning ongli yo‘nalishini, shaxsning harakatlari 
va harakatlarini tanlashga asos bo‘lgan sababni aniqlashga xizmat 
qiladi (har doim ong doirasida). Bizning ishimizda, bu talabalarning 
ongli ravishda olib boradigan harakatidir, bu kelajakda o‘qituvchilarni 
ma’naviy-estetik tarbiyalashda muvaffaqiyatli pedagogik faoliyat 
(faol yo‘naltirilgan ta’lim va o‘z-o‘zini tarbiyalash faoliyatini 
rag‘batlantiradigan ongli motivatsion kasbiy-shaxsiy mohiyat) omili 
sifatida yordam beradi. 
Motivatsiya – “tananing faolligini keltirib chiqaradigan va uning 
yo‘nalishini aniqlaydigan xohish” [141, 219], ya’ni sub’ektning xohish-
istagi. Bu erda ehtiyoj faoliyat manbai sanaladi. Motiv - xulq yo‘nalishini 
tanlashni belgilaydigan sabab. Bizning ishimizda motivatsiya barcha 
bosqichlarda qo‘llaniladi hamda bo‘lajak o‘qituvchilarni faollik - 
kognitiv, intellektual-ijodiy, “kasbiy-amaliy”, ijtimoiy ahamiyatga ega, 

---

191
o‘z-o‘zini tarbiyalash holatiga olib keladi.
Motiv - “sub’ekt tomonidan unga va unga tegishli bo‘lgan jamoaga 
ma’qul bo‘lgan vaziyatni ko‘rsatib, ushbu harakatni tanlashga turtki 
bo‘lgan sabablarni mantiqiy tushuntirish” [141, 220]. Bizning tadqiqot 
amaliyotimizda o‘quv muhitida bo‘lgan talaba nafaqat o‘zini, balki o‘z 
hamkasblarini o‘qituvchining ma’naviy-estetik tarbiyalash me’yorlari 
bilan o‘zaro bog‘laydi, o‘zi va boshqalarga baho berishga harakat 
qiladi (oldin va keyin taqqoslash asosida - ma’lum taassurotlar, 
bilimlar, tushunchalar va g‘oyalarni egallash, aniq harakatlarni amalga 
oshirish, rivojlantirish orqali). Bunday holda tartibga solish va qiyosiy 
funksiyalar qo‘llaniladi. Refleksiya sodir bo‘ladi - bu o‘z-o‘zining 
kasbiy-shaxsiy ma’naviy-estetik potensialni bilish jarayonidir. Shunday 
qilib, motivatsiya motivlarni anglash shakllaridan biridir. Bo‘lajak 
o‘qituvchi motivatsiya yordamida o‘z ma’naviy-estetik tarbiyasidagi 
harakatlarini asoslaydi, ularni kasbiy-shaxsiy me’yorlari bilan bo‘lajak 
o‘qituvchining ma’naviy-estetik tarbiyasi talablariga muvofiqlashtiradi.
Bo‘lajak o‘qituvchilarning ma’naviy-estetik tarbiyasini rag‘batlan-
tirish. Rag‘batlantirish - bu “insonning ruhiy holati (reaksiya sifatida 
belgilangan) dinamikasini belgilaydigan va unga ta’sir qilish uchun 
sabab sifatida ko‘rsatadigan turtki” [141, 386], ya’ni “bu turtki 
bo‘lib, uning ta’siri inson ruhiyatiga, uning qarashlari, his-tuyg‘ulari, 
kayfiyatlari, qiziqishlari, intilish-lari va hokazolarga ta’sir etadi” [141, 
386]. Ajdodlarimizning milliy-badiiy qadriyatlari bo‘yicha bo‘lajak 
o‘qituvchilarning ma’naviy-estetik tarbiyasini amalga oshirish jarayonida 
pedagogik fanlarni o‘rganish uchun quyidagi rag‘batlar qo‘llaniladi 
(kasbiy-shaxsiy qiziqishlari, ehtiyojlari, o‘quvchilarni tayyorlashning 
psixologik-pedagogik darajasi, ularning rivojlanishi, yosh xususiyatlari 
va hatto umumiy madaniyati): hissiy-kognitiv, tarixiy-madaniy me-
ros, ma’naviy-estetik rivojlanish sohasida shaxsni rivojlantirish, kas-
biy, ma’naviy-estetik, badiiy-estetik, milliy-badiiy mukammallik, fao-
liyat - kognitiv, intellektual-ijodiy, kasbiy, uslubiy, kommunikativ, 
ijtimoiy, o‘zini takomillashtirish. Bu erda asosiy narsa talabalarning 
faollashtirilgan istaklari, qiziqishlari, moyilliklari, ehtiyojlari (kasbiy 
va shaxsiy) ga ishonish, ma’naviy-estetik tarbiyani jozibali, qiziqarli 
qi lish; o‘ziga xos pedagogik vaziyatlarda hissiyotlardan mantiqqa 
o‘tish, kasb tanlashga hurmatni namoyon etish, ushbu tanlovni ma’qul-
lash, kutib olish va rag‘batlantirish, uning muvaffaqiyatli istiqbolini 

---

192
qurish, o‘qituvchini o‘qituvchining ijtimoiy ahamiyati va yuqori 
ijtimoiy mavqeiga ishontirish; bunday imkoniyatni ochish uchun 
ularning ma’naviy-estetik tarbiyalash natijalarini va bo‘lajak talablarni 
“ko‘rsatish”. Bir so‘z bilan aytganda, bo‘lajak o‘qituvchilarni maqsadli 
ilhomlantirish uchun o‘qituvchining ma’naviy-estetik ta’limi va shaxsiy 
imkoniyatlarini “rivojlantirish”. Rag‘batdan foydalaniladi - maqtash, 
lekin aniq yo‘naltirilgan, stereotipsiz, mehribon va hatto tanqidiy, 
ammo hissiyotli (obro‘-e’tiborni saqlab qolish umidida). Yaxshi 
obro‘-e’tibor uchun rag‘batlan-tiruvchi vositalardan foydalaniladi, 
ayniqsa ko‘pchilik oldida. Bo‘lajak o‘qituvchilarning ma’naviy-estetik 
tarbiyasini rag‘batlan-tirishning vizual sxemasiga quyidagi tarkibiy 
qismlar kiritilgan:
Emotsional-kognitiv kasbiy-shaxsiy e’tiyojni faollashtirish
Istiqbollarni ochish, kasbiy-shaxsiy rivojlanish, shaxsning 
ma’naviy-estetik tarbiyasini bilish
Badiiy qadriyatlarning ma’naviy-estetik tarkibining 
jozibadorligi, ularning ta’limiy salohiyati, kelajakdagi 
pedagogik faoliyatida ulardan foydalanish imkoniyatlari
Ma’naviy-estetik 
tarkibdagi 
ko‘pqirrali 
faoliyat istiqbollarini ochish, uning bo‘lajak 
o‘qituvchini ma’naviy-estetik tarbiyalashda 
tutgan o‘rni
Ma’naviy-estetik tarbiya yutuqlarini 
namoyish etish, tasdiqlash, maqtash, 
muloyim tanqid qilish, ma’naviy-
estetik tarbiyani rag‘batlantirish, 
yaxshi obro‘dan foydalanish
Bo‘lajak o‘qituvchilarni ma’naviy-estetik tarbiyalash mazmuni va 
manbalari. Bo‘lajak o‘qituvchilarni milliy va umumestetik qadriyatlar 
asosida ma’naviy-estetik tarbiyalash mazmuni: o‘zbek xalqining badiiy 
merosiga oid asarlarning ma’naviy-estetik salohiyati – ma’naviy-estetik 
trabiyaning rivojlanish omili sifatida.
Bo‘lajak o‘qituvchilarni ma’naviy-estetik tarbiyalash manbalari 
quyidagilardir: Sh.M. Mirziyoyevning ma’naviyat, ma’naviy tarbiyaga 
oid asarlari va nutqlari; Kadrlar tayyorlash milliy dasturining ba’zi 

---

193
qoidalari; o‘zbek xalq og‘zaki ijodi - dostonlar, afsonalar, ertaklar, 
rivoyatlar va ma’naviy-estetik mazmunga ega bo‘lgan maqollar; Sharq 
buyuk mutafakkirlarining ma’naviyat, ma’naviy tarbiya haqidagi 
pedagogik g‘oyalari; qarashlar: ma’naviyat va maorifiy ishlar bo‘yicha, 
shu jumladan zamonaviy olimlar (mahalliy va xorijiy olimlar)ning 
ma’naviy-estetik tarbiya ishlari bo‘yicha; shaxs nazariyasi, pedagogik 
nazariya, didaktika, o‘qitish usullari bo‘yicha; ma’lumotnomalar, 
lug‘atlar, ensiklopediyalar, o‘zbek xalqining tarixiy, madaniy-badiiy 
merosi tarixshunosligi; o‘zbek xalqining milliy-badiiy merosining 
yuksak namunalari: xalq og‘zaki ijodi - folklor asarlari (“Alpamish”, 
“Go‘ro‘g‘li” dostonlari, “Yovuz qumlar”, “Qa’ramon” ertaklari; maqol 
va masallar; adabiy yodgorliklar, yuksak ma’naviy-estetik mazmundagi 
she’rlar), Uyg‘onish davri (Bobur, Mashrab, Uvaysiy); miniatyura - 
portret, landshaft, “me’moriy”, musiqiy va tematik, tasviriy - buyuk 
rassom Behzodning asarlari namunalari (portretlari: “Shaybonixon 
portreti”, “Amir portreti”, “Malika portreti”, “Bobur portreti”; Nizo-
miyning “Iskandarnoma” dastoniga rasmlar) milliy-badiiy qad riyat 
sifatida O‘zbekiston hududidagi me’morchilik yodgorliklari (Samar-
qand: Bibi-Xonim masjidi, Go‘r-Amir - buyuk Temurning maqbarasi, 
me’moriy yodgorliklar majmuasi). Registon maydoni - Ulug‘bek 
madrasasi, Tilla-Qori, Sherdor, Shohi-Zinda memorial majmuasi, 
Ulug‘bek rasadxonasi (fotosuratlar, slaydlar); ma’naviy mavzularga 
oid davriy nashrlar, badiiy meros, uning ma’naviy-estetik tarbiyadagi 
o‘rni; o‘zbek xalqining tarixiy, madaniy-badiiy merosi to‘g‘risidagi 
kompyuter ma’lumotlari.
Talabalarning psixologik-pedagogik xususiyatlari, undan ma’naviy-
estetik tarbiyalashda foydalanish.
Talaba yosh psixologiyasi - o‘spirinlik. Biz o‘spirinlikni ijtimoiy-
psixologik hodisa deb bilamiz. Biz ularning ichki dunyosining o‘ziga 
xos xususiyatlari va o‘z-o‘zini anglashiga e’tibor qaratamiz. O‘spirinlik 
- bu ijtimoiylashuvning muayyan bosqichi, mustaqil va mas’uliyatli 
faoliyatga intilish davri. Bizda to‘liq shakllangan qadriyat yo‘nalishlari, 
ongli kasbiy qat’iyat, ijtimoiy muammolar nuqtai nazaridan yoshlarning 
individual-psixologik muammolari yodimizda saqlashimiz muhimdir. 
Ma’lum bir yoshda aqliy faoliyatni hisobga olish kerak: barqaror, 
samarali, amaliy ahamiyatga ega, mustaqillik. Shuningdek, o‘z-o‘zini 
anglashni rivojlantirish (“Men” ning imidji, o‘zini o‘zi tahlil qilish 

---

194
va o‘ziga bo‘lgan talablar darajasida o‘zini o‘zi anglashi). Bunda 
quyidagilar e’tiborga olinadi: yoshlarning o‘zini o‘zi hurmat qilishiga 
bo‘lgan ehtiyoj; o‘ziga ishonch, professional talab; ma’lum obro‘-
e’tiborga bo‘lgan ehtiyoj; shu bilan birga raqobatga bo‘lgan xohish, 
aloqa, faoliyat doirasini (guruh, jamoaviy) kengaytirish. Bu yoshda lirik 
kayfiyat, she’riyatga qiziqish, yuqori hissiy do‘stlik, samimiy muhabbat 
istagi kuzatiladi. O‘zini kasbiy-shaxsiy darajada o‘zingizni namayon 
etishga qiziqishi o‘sadi. O‘spirinlar ma’naviy-estetik qoniqishga, 
atrofdagilar bilan muloqot qilishga, san’at asarlarini tushunish va 
anglashga intiladilar. 
Zamonaviy yoshlar qiziqish doirasining kengligi va boy ma’naviy 
ehtiyojlari bilan ajralib turadi, ularni ayniqsa san’at sohasi, shu 
jumladan milliy an’analar juda qiziqtiradi. Yoshlar o‘z qadriyatlarini, 
shu jumladan badiiy yo‘nalishlarini shakllantiradilar va o‘z mezonlarini 
belgilab oladilar. O‘zining o‘rnini belgilab olish, o‘quv va ijtimoiy 
faoliyatni amalga oshirish uchun kasbiy-pedagogik amaliyotga bo‘lgan 
ehtiyojlari faollashadi. Kasbiy-shaxsiy, hayotiy pozitsiyalari o‘z-o‘zini 
tarbiyalash asosida faollashtiriladi. Ma’lum bir prinsiplar tizimi asosida 
dunyoqarashi shakllanadi. Tanlangan kasbi bo‘yicha ijtimoiy-pedagogik 
xususiyatga ega bo‘lgan rejalar tuziladi. O‘qituvchilik kasbini tanlagan 
o‘spirinlaning ma’naviy-estetik tarbiyasi, uning kasbiy-shaxsiy 
shakllanishiga katta hissa qo‘shadi.
Bo‘lajak o‘qituvchilarni milliy hamda umumestetik qadriyatlar 
asosida ma’naviy-estetik tarbiyalashda, birinchi navbatda, talaba 
yoshining quyidagi xususiyatlaridan foydalaniladi: kasbiy tanlovi; 
ichki va ma’naviy dunyoqarashining shakllanganligi, hissiy madaniyati, 
ma’naviy-estetik sohasining shakllanganligi; hissiy kognitiv, yuqori 
aqliy qobiliyat; kasbiy va kognitiv e’tiyoj; mustaqillik, mas’uliyat, 
intizom, samaradorlik; qadriyat yo‘nalishlari, barqaror qiziqish 
va ehtiyojlar; kasbiy-shaxsiy o‘zini takomillashtirish; o‘z-o‘zini 
anglash, introspeksiya, o‘zini o‘zi qadrlash, o‘zini ijtimoiylashtirish; 
kasbiy-shaxsiy rejadan amaliyotga, o‘zini tasdiqlashga (obro‘ga), 
o‘zini oshkor qilishga (ijodiy) ehtiyoj; aloqa, faoliyat uchun ehtiyoj; 
ma’naviy-estetik tarbiyaga bo‘lgan ehtiyoj, badiiy dunyoqarashini 
kengaytirishi va boyitishi, ayniqsa milliy san’atga; kasbiy-shaxsiy 
o‘zini takomillashtirishda o‘zini o‘zi tarbiyalash (ma’naviy-estetik 
tarbiya) ehtiyojlari.

---

195
Bo‘lajak o‘qituvchilarni ma’naviy-estetik tarbiyalashda, ularni idrok 
etishni talab qiladigan badiiy qadriyatlar bilan aloqa qilish muhim 
ahamiyatga ega - hissiy va estetik (badiiy). Bu hissiy jihatdan rang-
barang “estetik qadriyat sifatida san’at asarlarini maqsadli va yaxlit 
idrok etish, estetik tajriba orttirish” [141, 49]. Ushbu idrok predmetning 
hayotiy tajribasi, estetik didi va qadriyat yo‘nalishlariga qarab, kasbiy 
yoki ixtiyoriy bo‘lishi mumkin. Idrok qilish oddiy emas: estetik tafakkur, 
o‘rganish, tushunish, tahlil qilish - ijodiy tafakkur va idrok etuvchini 
anglash, ishning ma’nosi, uning estetikasi va badiiy yutuqlarini bilish 
uchun ekspressiv vositalar tizimi kodni ocha bilishi. Bu jarayonda 
estetik tajriba, estetik qoniqish holati mavjud - va shaxsning o‘zi 
(estetik) va natijada “nafaqat unga ochib berilgan ma’nodan, balki 
kashfiyot harakatlaridan ham quvonch” hissining paydo bo‘lishi [141, 
50], bu ruhiy-estetik holat, qoniqishdir. 
O‘zbek xalqining tarixiy-madaniy merosidan yuksak milliy-badiiy 
qadriyatlarni anglash - bu qadriyatlarni, ularning hozirgi davrdagi o‘rni 
va ahamiyatini bilish omilidir; bu to‘g‘ridan-to‘g‘ri tajriba (boshdan 
kechirish) omili - estetik, hissiy va axloqiy, odamlarning “abadiy 
qadriyatlar”i, milliy g‘urur hissi bilan bog‘liq; badiiy tafakkur mantig‘ini 
va yuqori milliy-badiiy didni shakllantiradigan jarayondir. Bo‘lajak 
o‘qituvchilarning ma’naviy-estetik tarbiyasiga emotsional, estetik va 
intellektual-ijodiy yondashuvi kasbiy-shaxsiy yo‘nalganlikni: ma’lum 
darajadagi psixologik-pedagogik bilimlar, o‘quvchilarning ma’naviy-
estetik tarbiyasining pedagogik asoslari, o‘quvchilar ma’naviy-estetik 
tarbiyasi sohasidagi kasbiy pedagogik amaliyotini talab qiladi.
Bo‘lajak o‘qituvchilarni ma’naviy-estetik tarbiyalashning psixologik-
pedagogik shart-sharoitlari, omillari va qonuniyatlari. Shart-sharoitlar 
- “o‘quv faoliyati olib boriladigan va uning sub’ekt hayotidagi shart-
sharoitlar to‘plami. Ikkalasi ham uning muvaffaqiyatiga yordam 
beradigan yoki to‘sqinlik qiluvchi omillar sifatida qaraladi” [141, 452]. 
Biz psixologik-pedagogik shart-sharoitlarni bo‘lajak o‘qituvchilar-
ning ma’naviy-estetik tarbiyasida sodir bo‘ladigan muhitning tarkibiy 
qismlari yoki xarakteristikasi sifatida ko‘rib chiqamiz, birinchi navbatda, 
nafaqat muhit, balki talabalarning psixologik-pedagogik qobiliyatlari, 
eng muhimi - o‘qituvchining maqsadga yo‘naltirilgan ijtimoiy faoliyati 
bilan belgilanadi. Ta’kidlash joizki, pedagogik ta’limning zamonaviy 
shart-sharoitlari bo‘lajak o‘qituvchilarni tarbiyalashda juda qulaydir. 

---

196
Psixologik-pedagogik jihatdan juda ijobiydir: bo‘lajak o‘qituvchilar his 
qilish madaniyati bilan ajralib turadi, ularning ilmiy tushunchalarni, 
nazariyalarni idrok qilishlari, mavhum-ramziy tafakkuri, rasmiy-
mantiqiy fikrlashlari, aql-idroki jadal rivojlanmoqda. Onglilik 
paydo bo‘ladi, ongli iroda, xotira barqarorlashadi, yuqori darajadagi 
hissiyotlar namoyon bo‘ladi, o‘z-o‘zini tarbiyalashga ehtiyoj, o‘zini 
takomillash-tirish istagi paydo bo‘ladi. Bunda o‘qish muhiti va 
talabalarning ma’naviy-estetik tarbiyasi bilan o‘zaro bog‘liqligi muhim 
shartidir: bu erda milliy-madaniy qadriyatlar bo‘yicha yangi kadrlarni 
ma’naviy tarbiyalash bo‘yicha davlat ta’lim siyosatining konseptual 
qoidalari bo‘lajak o‘qituvchilarning ma’naviy-estetik tarbiyasi bilan 
ijobiy bog‘liq bo‘lib, ular uchun qulay ijtimoiy-pedagogik muhit 
yaratiladi. Bo‘lajak o‘qituvchilarning ma’naviy-estetik tarbiyasining 
muhim sharti bu tarbiyaning dasturiy mazmuni hisoblanadi, u ota-
bobolarimizning badiiy merosidan, ma’naviy-estetik salohiyatga 
ega bo‘lgan “abadiy qadriyatlar”dir. Talabalarning ma’naviy-estetik 
tarbiyasi rivojlanishining ajralmas sharti - bu erda talabalarning faol 
bilim, intellektual-ijodiy va o‘z-o‘zini tarbiyalash faoliyatini tashkil 
etishda talabalarning zaruriy axborot bilan ta’minlanishi, talabalarning 
ichki dunyosiga murojaat qilish bilan hissiy-estetik darajada faol 
olib borilishi muhimdir. Navbatdagi shart - bu rivojlanish va o‘qitish 
o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik, ayniqsa rivojlanayotgan omillarning 
o‘quv jarayoniga kiritilishi: bo‘lajak o‘qituvchilarning ma’naviy-estetik 
tarbiyasining boshlang‘ich darajasini aniqlash hamda kasbiy-shaxsiy 
mazmunning istiqbollini “ko‘rish” va motivatsiya asosida erishiladigan 
natijalarni bashorat qilish sanaladi.
Bo‘lajak o‘qituvchilarni ma’naviy-estetik tarbiyalash jarayonida 
quyidagi shartlar: talabalar nafaqat zarur bilimlarni, balki ko‘nikmalar, 
malakalar va ma’lum qobiliyatlarning namoyon bo‘lishini, ularning 
asta-sekin murakkablashishi - kengayishi, shu jumladan, o‘zini o‘zi 
tarbiyalash va ba’zi hollarda taklif etilayotgan vositalar orqali bo‘lajak 
o‘qituvchilar shaxsining ma’naviy-estetik potensialini faollashtirishni 
talab qiluvchi ko‘rsatmalar, algoritmlar, tavsiyalar e’tiborga olinadi. 
Buning zaruriy sharti siftida ijtimoiy-kommunikativ shart olg‘a suriladi 
va unda shaxsning yaxlit shakllanishi va rivojlanishi hamda uning 
ma’naviy-estetik tarbiyasi sodir bo‘ladi. Yaxlit ijtimoiy-kommunikativ 
xususiyat, uning ma’naviy-estetik tarbiyasi namoyon bo‘ladi, chunki 

---

197
bunda o‘zlashtirilgan milliy-badiiy qadriyatlarning boshqalarga 
o‘tkazish jarayoni mavjud. Va nihoyat, muhim sharti - bu o‘qituvchining 
obro‘si, uning ma’naviy-estetik dunyosi, pedagogik madaniyati va 
professionalligi.
Pedagogik fanlarini o‘rganish jarayonida bo‘lajak o‘qituvchilarning 
ma’naviy-estetik tarbiyasining milliy-badiiy qadriyatlari bo‘yicha ko‘rib 
chiqilgan psixologik-pedagogik shart-sharoitlarini umumlashtirib, biz 
ularni quyidagicha tizimlash-tiramiz: metodologik-pedagogik; o‘quv-
muhitli; psixologik yoshi bo‘yicha; istiqbolli-bashoratlovchi, motivatsion-
o‘rnatuvchi va maqsadlarni belgilovchi; o‘quv-axborotli va kognitiv, 
ta’lim beruvchi-rivojlantiruvchi; yo‘naltiruvchi-tavsiya qiluvchi; his-
siy-estetik, ma’naviy-potensialli, milliy-madaniy; intellektual-ijodiy; 
o‘z-o‘zini o‘qitish; ijtimoiy-kommunikativ; kasbiy-pedagogik – shart-
sharoitlari (pedagogik fanlar o‘qituvchilarining) va b.
Bo‘lajak o‘qituvchilarni ma’naviy-estetik tarbiyalash prinsiplari 
(ularning o‘ziga xosligi va yo‘nalishi), umumiy qonuniyatlari, omillari. 
Tamoyillar - bo‘lajak o‘qituvchilarni ma’naviy-estetik tarbiyalashning 
boshlang‘ich nuqtalari ushbu jarayonning mazmuni, usullari va 
tashkil etilishiga qo‘yiladigan talablar edi. Asosiy prinsiplar: bo‘lajak 
o‘qituvchilarning ma’naviy-estetik tarbiyalashning ijtimoiy-pedagogik 
yo‘nalish-lari; bo‘lajak o‘qituvchilarni ma’naviy-estetik tarbiyalash 
jarayonida kasbiy-shaxsiy tayyorlash; tabiat bilan muvofiqlik – 
ma’naviy-estetik tarbiyaning yosh xususiyatlariga mosligi; madaniy 
muvofiqlik – bo‘lajak o‘qituvchilarni ma’naviy-estetik tarbiyalashda 
ajdodlarimizning tarixiy-madaniy merosi – milliy-badiiy qadrityatlardan 
foydalanish; talabalarga ma’naviy-estetik tarbiyaviy ta’sirning birligi; 
insonparvarlik va bo‘lajak o‘qituvchi shaxsiga hurmat; didaktika - 
bo‘lajak o‘qituvchilarning ma’naviy-estetik tarbiyasining mohiyati, 
tashkiliy shakl va usullari, uning maqsad va vazifalari - o‘quv 
materialining ilmiy tabiati, talabalarning ongi va faoliyati, bo‘lajak 
o‘qituvchilarning ma’naviy-estetik tarbiyasi jarayonining tizimliligi, 
kesishuvchanligi va ketma-ketligi, ko‘rgazmaligi, kuchliligi, nazariya 
va amaliyot o‘rtasidagi bog‘liqlik.
Tadqiqot ta’lim sohasidagi davlat siyosatining tamoyillariga asos-
landi: bo‘lajak o‘qituvchilarni ma’naviy-estetik tarbiyalashda inson-
parvarlik tamoyili, gumanitar asos, milliy-madaniy prinsiplardan 
foydalanildi; bo‘lajak o‘qituvchilar ma’naviy-estetik tarbiyasi voqeligiga 

---

198
moslashtiri-ldi. Uzluksiz ta’lim-tarbiya tamoyillari hisobga olindi: 
bo‘lajak o‘qituvchilarning tayanch bilimlari, shaxs, o‘quvchi ma’na-
viy-estetik tarbiyasi bilan bog‘liq bilimlar tizimi, xususan, muayyan 
sharoitlarda (universitet, maktablarda) tizimli ravishda joriy qilingan. Bu 
erda biz quyidagilarga rioya qildik: ma’naviy-estetik tarbiya (talabalar, 
o‘quvchilar) ning rivojlanib borishi; bo‘lajak o‘qituvchilarning o‘quv-
anglash va o‘quv-amaliy faoliyatlari integratsiyasi; boy ma’naviy-
estetik potensialning milliy-badiiy qadriyatlari bo‘yicha ma’naviy-
estetik tarbiya xususiyatlarini va mazmunini hisobga olish; bo‘lajak 
o‘qituvchilarning o‘quvchilarni ma’naviy-estetik tarbiyalashga bo‘lgan 
ehtiyojlari, majburiyatlari va zaruratlari; pedagogik fanlarni o‘rganish 
jarayonida bo‘lajak o‘qituvchilarni ma’naviy-estetik tarbiyalashning 
mazmuni, uzluksizligi va aloqasi (rivojlanuvchi ta’lim); kasbiy-
shaxsiy ta’limning birligi; o‘quv-tarbiyaviy, ma’naviy va tarbiyaviy 
faoliyat bosqichlari o‘rtasida o‘z-o‘zini tarbiyalash; pedagogik fanlarni 
o‘rganish jarayonida bo‘lajak o‘qituvchilar tomonidan ma’naviy-estetik 
tarbiyalangan-lik darajasiga ko‘tarilishi va ijtimoiylashuvi. Ushbu 
prinsiplar bo‘lajak o‘qituvchilarni ma’naviy-estetik tarbiyalash jarayoni 
samaradorligini oshiradi, ayniqsa, ma’naviy-estetik tarbiyalashning 
barcha bosqichlarida ularni kompleks ravishda frontal ishlatish 
jarayonlarida. Ko‘rsatib o‘tilgan prinsiplar bir xil e’tiborni talab 
qiladi – “barcha tamoyillarga bir xil e’tibor berish o‘quv jarayonidagi 
mumkin bo‘lgan buzilishlarning oldini oladi” [122, 40]. Biroq, bizning 
ishimizda qo‘llaniladigan prinsiplar tayyor va universal retseptlar va 
qoidalar emas - ular shaxsga yo‘naltirilgan pedagogikaga moslashadi 
va hatto bo‘lajak o‘qituvchilarni ma’naviy-estetik tarbiyalash 
tizimlari sharoitida o‘zgaradi. Biz, birinchi navbatda, I.P Podlasыy 
ko‘rsatgan prinsiplarga amal qildik: “ta’limning ijtimoiy yo‘naltiril-
ganligi; ta’limning hayot, mehnat bilan aloqadorligi; ta’limdagi ijobiy 
narsalarga ishonish; ta’limni insonparvarlashtirish; shaxsiy yondashuv; 
tarbiyaviy ta’sirlarning birligi” [122, 41]. Tadqiqotlar jarayonining 
maqsad va vazifalariga moslashtirib, biz quyidagilarni ta’kidlaymiz: 
bo‘lajak o‘qituvchilar ma’naviy-estetik tarbiyasining kasbiy-shaxsiy 
yo‘naltrilganligi ijtimoiy dolzarb, pedagogik jihatdan mohiyatli; 
bo‘lajak o‘qituvchilarda shaxsning yuksak ma’naviy-estetik sifatlarini 
ma’naviy-estetik tarbiya mazmuniga sindirishda ijobiy tayanch bo‘lishi 
shart; bo‘lajak o‘qituvchi shaxsini hurmat qilish, uning kelgusidagi 

---

199
jamoaviy mohiyatini, yuqori darajadagi ijtimoiy mavqeini “ko‘ra 
bilish” juda muhimdir; asosiysi talabalarning yoshi va individual 
xusu siyatlarini, shaxsiy, ma’naviy-estetik fazilat-larni shakllantirishni 
hi sobga olish; bo‘lajak o‘qituvchilarning ma’naviy-estetik tarbiyasida 
peda gogik fanlar o‘qituvchilarining sa’y-harakatlarini birlashtiradigan 
ma’naviy-estetik tarbiya tizimi zarur.
Bo‘lajak o‘qituvchilarning ma’naviy-estetik tarbiyasidagi umumiy 
qonuniyatlar “ushbu jarayonning eng muhim, eng katta tarkibiy qismlari 
o‘rtasidagi bog‘liqlikni anglatadi” [122, 22]. Bo‘lajak o‘qituvchilarning 
ma’naviy-estetik tarbiyalash jarayoni, ma’lum bir qonuniyatlarga, 
xarakterli munosabatlar va qarama-qarshiliklar tizimiga bo‘ysunadi. 
Ta’lim jarayonida uning samaradorligi (I.P. Podlasыy bo‘yicha – 
[122, 22-26]) quyidagilarga bog‘liq: mavjud ta’lim munosabatlari; 
harakatlarning maqsadi va tashkil etilishi muvofiqligi; ijtimoiy amaliyot 
va o‘quvchilarga tarbiyaviy ta’sirining yo‘nalishi (yo‘nalishi, mazmuni)
ning muvofiqligi; ob’ektiv va sub’ektiv omillarning o‘zaro harakati; 
intensiv ta’lim va o‘z-o‘zini tarbiyalash; jarayon ishtirokchilarining 
pedagogik hamkorlikdagi faoliyati; unga hamroh bo‘lgan jarayonlarning 
samaradorligi – o‘qitilishi va rivojlanishi (N.I.Boldireva bo‘yicha); 
tarbiya ta’sirining sifati; o‘quvchilarning “ichki sohasi”ga ta’sir o‘tkazish 
intensivligi (G.I. Щukina bo‘yicha); tarbiyalanuvchilar og‘zaki va 
sensimotor jarayonlarining rivojlanish darajasiga pedagogik ta’siri (G.I. 
Щukina bo‘yicha); tarbiyalanuvchi-larning o‘zaro munosabatlarning 
(muloqot) intensivligi va sifati.
I.P. Podlasыy o‘quv-tarbiyaviy jarayoni qonuniyatlarini shunday 
tasniflaydi: didaktik komponent (mazmuniy-protsessual) - maqsad, 
mazmun, turlari, usullari, vositalari, usullari, shakllari; gnoseologik 
- kognitiv; psixologik (asosan kognitiv); axborotli; ijtimoiy (o‘quv 
jarayoni sub’ektlari va ob’ektlarining ijtimoiy o‘zaro ta’siri); tashkiliy-
pedagogik [122, 430].
I.P. Podlasыy barcha qonuniyatlarni quyidagilarga ajratadi: