“Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир

74

ELM DÜNYASI

/ Elmi­kütlәvi jurnal / №03 (03) 2013

---

75

ELM DÜNYASI

/ Elmi­kütlәvi jurnal / №03 (03) 2013

və yosunlar duzun belə miqdarında yaşaya

bilmirlər. Balıqlar dənizə düşərək, hətta onlar

ağrı hiss etməyə vaxt tapmadan bir anda

ölürlər və onların duzla örtülmüş bədənləri

ləpələrlə sahilə çıxarılır.

Ölü dəniz

Bəs bu dənizdə bu qədər belə qorxunc

güc hardandır? Daha sadə desək – onda

böyük miqdarda duz haradandır? Ölü dəniz

ona düşən bütün çay və çaylar üçün tələ

təşkil edir – çünki su heç vaxt çarhovuzun

hüdudlarını tərk edə bilmir. Tək çıxış yolu –

buxarladır. Ancaq duz buxarlana bilmə diyin -

dən, o dənizdə qalır. Beləliklə, bu yerdə əsr -

lər boyu duzun böyük miqdarı yığılıb qalıb.

Göründüyü kimi, hələ bir neçə yüz il əvvəl

insanlar bu çarhovuza tamamilə məntiqli ad

verdilər – Ölü dəniz. Həmçinin öz

böyüklüyünə görə bu gölə qədimdən səhvən

dəniz adı verilmişdir.

Duzlu dəniz və göl sularında yuyunmaq

və çimmək insan orqanizmi üçün olduqca

faydalıdır. İnsanlar hələ lap qədim zamanlar-

dan əsəb və oynaq xəstəliklərinin müalicəsi

üçün Türkmənistanda Molla-Qara gölünə

gələrdilər. Bu suyun duzluluğu Ölü dənizin

suyundan 1,5 dəfə çoxdur.

Yemək duzu istehsal və emalına görə

aşağıdakılara bölünür: 

1. Xırda kristallı;

2. Müxtəlif növlü üyüdülmüş; 

3. Üyüdülməmiş; 

4. Yodlaşdırılmış. 

Bir qayda olaraq, yemək duzunun tərkibi

CaCl

2

, MgCl

2

, Na

2

SO

4

, CaSO

4

və MgSO

4

ibarətdir. Yodlaşdırılmış duzun bütün növlə -

rində az miqdarda KJ var, lakin belə duzun

saxlanılması zamanı tərkibindəki KJ oksigenlə

oksidləşir və duzun tərkibindən çıxır. Son

vaxtlar KJO

3

əlavə olunur. Rusiyada daşdu -

zun istehsalı XII əsrdə yaranıb, Çar Aleksey

Mixayloviçin dövründə çoxlu duz mədənləri

işləyirdi. Ural, Nijniy Novqorod. I Pyotrun

dövründə xörək duzunun istehsalı xəzinə

tərəfindən monopoliyalaşdırılmışdır və bun-

dan böyük gəlir əldə olunurdu. 1711-ci ildə

bütün duz zavodlarını nəzərdən keçirmək və

təsvir etmək fərmanı verilmişdi. I Pyotrun

dövründə 6 duz zavodu işləyirdi. I Yekate -

rinanın dövründə “Duz istehsalı və ticarəti”

adlı fərman dərc olunmuşdu.

Yelizavetanın dövründə duzun hasilatı ilə

bağlı çoxlu fərmanlar verilmişdi. Duz bişirmə

çox böyük yanacaq tələb edirdi. Duz bişirilən

yerlərə yaxın olan meşələr amansızcasına

məhv edilirdi. 1753-cü ildə meşələrin saxla -

nıl ması üçün qədim rus duz bişirmə

məkanları bağlandı. II Yekaterinanın dövründə

Baxmut, Yenisey, İrkutsk, Nikolskiy, Balaxinskiy,

Sunskiy və s. duz hasilatı məkanları işləyirdi.

Qeyri-adi xörək duzunun tarixi məhz II

Yekaterinanın dövrüylə bağlıdır. Ölkənin

cənub vilayətlərindən çəhrayı rəngə çalan,

ətirli duz gətirilirdi. Bu duzun ətirli və rəngli

olması göldəki mikroorqanizmlər –

hallofillərlə əlaqədar idi.

Duzun istehsalında taxta boruları olan

mürəkkəb hidrotexniki qurğulardan istifadə

olunurdu. 

---

Yeraltı hasilat isə rus üsulu adlanan

üsulla aparılırdı. İlk qazma XIII–XIV əsr

sənədlərində qeyd olunub. XVI–XVII əsrdə

quyuların dərinliyi 150–200 m-ə çatırdı.

Duz istehsalı məsələləri ilə çox dahi

alimlər məşğul olub, o cümlədən M.V.Lomo -

nosov. Hökumət mütəmadi olaraq ondan

xörək duzunun keyfiyyətiylə bağlı məslə 

-

hətlər alırdı. 1764-cü ildə Staroruskiy yataq -

la rında tədqiqat aparmaq üçün alman

kim ya çısı və geoloqu İ.Q.Leman göndərildi.

Onun tədqiqatlarının nəticəsi həmin yataq -

larda işin təşkilinin yaxşılaşdırılması oldu.

1762-ci ildə Rusiyada işləmiş akademik

E.Q.Laksman xörək duzunun acı duzlardan

təmizlənməsini kəşf etdi. 1814-cü ildə

N.Y.Ozeretskovskiy duz emalının texniki

məsələləri haqqında məqalə dərc etmişdi.

1831-ci ildə Q.Qess İrkutsk quberni ya -

sında istehsal olunan xörək duzu haqqında

apardığı tədqiqatlarının nəticələrini dərc etdi.

Ən tanınmış daşduz yatağı Polşadakı

Veliçka şəhərindədir. O, dünya mədəniyyəti

və təbiəti xəzinəsi siyahısına daxil olub. Bu,

dünyada yeganə obyektdir ki, orta əsrlərdən

bu günə kimi fasiləsiz işləyir.

Ümumi uzunluğu 300 km, dərinliyi

327 m-dir.

İlk dövrlərdə duzu yerli duzlu

mənbələrdən alırdılar. XII əsrə

doğru yerüstü ehtiyatlar tükəndi və

duz hasilatçıları quyular qazmağa

məcbur oldular. Beləliklə, yeraltı

axtarışlar başlandı.

Yeraltı uçqunların qarşısını al-

maqdan ötrü işçilər kameralara

duz daşları qoydular. Sonrakı

dövrlərdə kameralar rəssamların

sənət əsərlərinin yaranmasına

şərait yaratdı. Belə ki, 300 il əvvəl

ilk yeraltı məqbərə – Müqəddəs Antoninin

məqbərəsi yarandı. Oranı duzdan kəsilmiş

Müqəddəs Məryəmin fiquru da bəzədi. Bu-

rada ilk ibadət 1963-cü ildə baş tutdu, bun-

dan əlavə, bu duz şaxtalarında bir neçə

müalicə sanato riya ları da mövcuddur. Bu-

rada bronxial asma, nəfəs yolları xəstəlikləri,

dəri xəstə 

likləri müalicə olunur. Müalicə

şaxtaların spesifik iqliminə, yüksək

rütubətliliyinə (69–70%), NaCl-un yüksək

mövcudluğuna, eləcə də maqnezium, kalium

elementlərinin olmasına əsaslanır. İndi

duzun illik dünya üzrə istehsalı 175 milyon

ton təşkil edir. NaCl-un istifadə dairəsi çox

genişdir: həm yeyinti məhsulu, həm

konservləşdirici, həm də 1500 adda

materialın alınmasında istifadə olunan

xammaldır.

Almaz Tağıyeva,  

kimya üzrə fəlsəfə doktoru, 

dos., aparıcı elmi işçi

Sevda Rəfiyeva, 

kimya üzrə fəlsəfə doktoru, 

dos., aparıcı elmi işçi