Shzbekiston respublikasi oliy va shrta maxsus taolim vazirligi

Mavzuda qo’llaniladigan pedagogik teqnologiya quyidagicha:
1. Aqliy qujum uslubi.
2. Kichik guruqlarda ishlash uslubi.
3. Referat taqlili.
4. Darsni aniq yo’naltirilgan savollar asosida olib borish.


Mavzuda qo’llaniladigan aqborot teqnologiya quyidagicha:
1. Slaydlar namoyishi.
2. Sqemalar namoyishi.
3. Internetdan olingan ma'lumotlar.

ESTETIKA

1-MAVZU. Estetikaning predmeti, mavzulari va vazifalari

Reja:

1.Estetika voqelikni hissiy-emosional o’zlashtirish hamda estetik faoliyat qonuniyatlari to’g`risidagi fan.
2.Estetikaning falsafa, etika, psixologiya, pedagogika, milliy istiqlol g`oyasi kabi fanlar bilan aloqadorligi.
3. Milliy mustaqillik sharoitida shaxs va jamiyatning estetik madaniyatini yuk-saltirishning asosiy vazifalari.

Tayanch tushunchalar: Estetika, shissiy ta'sirchanlik,estetik munosabat,estetik ong, estetik his-tuyg’u, estetik baho go’zallik, san'at, go’zallik falsafasi, san'at falsafasi, estetik tarbiya.

Har bir fanni o’rganish odatda uning voqelikning qanday hodisalarini tadqiq etishi, qanday ilmiy usullardan foydalanishi, bu sohada tiplangan bilimlar tarixi, boshqa fanlar bilan o’zaro aloqasi va, nihoyat, mazkur fan sohasida erishilgan yutuqlarning amaliy jishatdan ashamiyatini aniqlab olishdan boshlanadi. Bu narsa estetika fani uchun sham xosdir.

Estetika tarixi xususida fikr yuritishdan oldin "estetika" atamasi, estetikaning predmeti shaqida to’xtab o’taylik.
"Estetika" atamasi ilmiy adabiyotlarda asosan XVIII asr irtalaridan hillanila boshlagan. Uni nemis faylasufi Aleksandr Baumgarten ilmiy taomilga olib ko’rgan. ("Estezis" yunoncha -"shis hilish", "shissiy idrokka dashldorlik" degan ma'noni bildiradi). XVIII asr oxirlaridan boshlab, shissiy bilish nazariyasi emas, balki "go’zallik falsafasi", "san'at falsafasi", ba'zan esa sham go’zallik, sham san'at falsafasi ma'nosida ishlatilgan. Shar sholda estetika deyilganda falsafadan ajralib chiqqan va izining mustahil predmetiga ega ilmiy soha tushunildi.
Tabiiyki, estetika fan sifatida o’rganishi lozim bo’lgan kiplab masalalar XVIII asr irtalariga qadar sham tadqiq etilgan, biroq bu davrgacha ular falsafa, ilohiyotshunoslik, san'atshunoslikka oid asarlarda boshqa muammolar bilan bog’liq sholda berilganligi ma'lum.
Xo’sh, estetikaning fan sifatidagi predmeti nimadan iborat.
Tafakkur tarixida estetika nimani o’rganadi va nima o’rgatadi, degan masala nihoyatda rang-barang qarashlarning yuzaga kelishiga sabab bo’lgan. Chunonchi, pifagorchilar (e. av. VI asrning oxiri va V asrning boshlari) dunyoqarashning bu sohasi falsafaning bir hismi va olamning bir butun manzarasini yaratishga xizmat hiladi, deb hisoblashgan. Antik grek olimi Aflotun (e. av. 427-347) fikricha, estetikaning diqqat markazida san'atning davlat tomonidan boshqarish vazifalari turadi. Arastu (e. av. 384-322) estetika tabiat va san'atning umumfalsafiy shamda poetika muammolari bilan shug’ullanishi kerak, degan fikrni bildo’rgan. O’rta asr italpyan ilohiyotshunosi Foma Akvinskiy (XIII) estetikani dinshunoslik bilimlaridan biri, deb e'tirof etgan. Italpyan Uyg’onish davri arboblaridan Leonardo da Vinchi estetika tabiat bilan san'at munosabatini, san'atda voqelikni shissiy bilish muammosini tekshiradi, nemis faylasufi Gegel estetika nafis san'atdagi go’zallikni, Chernishevskiy - voqelikka estetik munosabatni o’rganish bilan shug’ullanadi, degan
fikrlarni bildiradi.
Yuqoridagilar kirsatadiki, uzoq va yaqin itmishda estetikaning predmetini belgilash biyicha rang-barang qarashlar yuzaga kelgan. Ularni quyidagicha ta'riflash mumkin:
1. Estetika-san'atning umumiy nazariyasi, san'at falsafasi, san'at taraqqiyotining umumiy qonunlari to’g’risidagi fan. Bu ta'rifda estetika o’rganadigan muammolarning asosiy hismi aytilgan bilsa-da, uning predmet doirasi tila shamrab olinmagan. Chunki san'at shissiy ta'sirchanlik (estetiklik, go’zallik tuyg’usini idrok etish), olamni estetik jishatdan izlashtirish, estetik faoliyatning yagona sohasi emas. Shuning uchun estetika predmetini san'at sohasi bilan chegaralash etarli emas. Sholbuki, inson xulq-odobi, tabiat, turmush kabi hodisalarda sham estetik jishatlar mavjud bilib, ular estetika fani o’rganadigan sohaning muhim qismini tashkil etadi. Bularsiz esa estetika predmetini tila tasavvur etib bilmaydi.
2. Estetika -badiiy ijod va badiiy idrok, voqelikni badiiy bilish shaqidagi fan. Bu yuqoridagi ta'rifga nisbatan tilaroq bilib, unda badiiy ijod mashsuli bo’lgan san'at sham, badiiy-estetik idrok ob'ekti sham fan predmeti tarkibiga kiritiladi. Shunga qaramay, mazkur ta'rif ba'zi eshtirozlarni sham tug’dirishi mumkin. To’g’ri, badiiylik tushunchasini estetik ma'noda san'atga sham, san'atkor ijodiga sham, badiiy asarni idrok etish jarayoniga sham, san'at asarlarini basholashga sham hillash mumkin. Biroq estetik xususiyatga ega bo’lgan yana shunday predmet-hodisalar turkumi sham mavjuddirki, ularni "badiiylik" bilan ifodalab bilmaydi. Chunonchi, tabiat, xulq-atvor, turmush hodisalariga xos, shuningdek, inson faoliyatining moddiy shakllariga tegishli estetik xususiyatlarni yolg’iz badiylik tushunchasi bilan izoshlash yetarli emas. To’g’ri, ba'zan badiiylikni estetiklik tushunchasi bilan teng hillash shollari sham yiq emas, badiiy faoliyat-estetik faoliyatning turlaridan biri, badiiylik - estetik tuyg’uni aks ettirishning bir sohasi, degan ma'noda siz borganda, ular shunday mazmun kasb etadi. "Badiiy did" va "estetik did", "badiiy qadriyat" va "estetik qadriyat" kategoriyalari sham bir-biriga yaqin tushunchalardir.
3. Estetika-go’zallik, uning xususiyatlari, qonuniyatlari, tabiat va san'atdagi go’zallik to’g’risidagi fan. To’g’ri, go’zallik estetikaning asosiy tushunchasi, biroq uning predmeti yolg’iz go’zallik bilan cheklanib sholmaganligi sham tarixan, sham zamonaviy jishatdan asoslab berilganligi ma'lum. Shu ma'noda bu ta'rif ikki xil eshtiroz tug’dirishi mumkin:
Birinchidan, go’zallik ijobiy-estetik hodisa bilib,tabiiyki, unga salbiy hodisa-xunuklik qarama-sharshi turadi, shu sababli xunuklikning iziga xos tomonlarini aniqlamay turib, go’zallikning mohiyatini ochib bilmaydi. Etika fanida ezgulik va yovuzlik, mantiq fanida shaqiqat va yolg’on kabi kategoriyalar sham xuddi shunday izosh talab hiladi.
Ikkinchidan, estetika fan sifatida nafaqat go’zallik, xunuklik, fojiaviylik, komiklik, estetik-ta'sirchanlik kabi sholatlarni, shu bilan birga san'at, iste'dod, mashorat, ijodiy uslub, ijod, badiiy vositalar, badiiy asar,badiiy-estetik axborot, san'at mushlisi, eshtiyoj, basho, tarbiya singari tushunchalarni sham iz ichiga oladi, ularni ilmiy kategoriyalar sifatida shar tomonlama o’rganadi. Shu ma'noda estetika predmetini go’zallik muammosining izi bilan chegaralab qiyish mantiqan to’g’ri bilmaydi.
4. Estetika - jamiyatning estetik faoliyati, inson tomonidan voqelikni estetik izlashtirish, jamiyat estetik madaniyati taraqqiyoti qonunlari to’g’risidagi fan. Nisbatan ancha tiliq va estetik faoliyat tajribasini umumlashtiruvchi bu ta'rif estetikaning real mazmunini predmet sohasi bilan muvofiq sholda aks ettiradi.
Bu ta'rifga asoslangan sholda unga quyidagicha ta'rif berish mumkin: estetika voqelikni shissiy ta'sirchan va emosional izlashtirishning tabiati, mohiyati shamda estetik faoliyat qonunlari shaqidagi fandir.
Inson olam (tabiat, jamiyat, insonning izi, boshqalar)ni nafaqat sof ma'naviy,
moddiy-amaliy, balki ma'naviy-amaliy tarzda sham izlashtiradi. Bu usul yordamida u borliqni ayni bir vaqtning izida sham mantiqiy, sham shissiy in'ikos etadi. Ma'naviy-amaliy faoliyat voqelikni estetik izgartirishda butun kilami bilan namoyon biladi.
Inson olamni estetik izlashto’rgan va izgarto’rganda uni iz faoliyatining boshqa
turlaridan aloshida emas, balki ular vositasida va faqat ular orqali amalga oshiradi. Inson olamni meshnatda, ishlab chiqarish jarayonida iz maqsad-muddaolariga muvofiq izgartirar va qayta qurar ekan, ayni vaqtda uning narsa-hodisalarini estetika qonunlariga muvofiq holda sham intellektual jihatdan, ham axloqiy jihatdan shakllantiradi, estetik fashmlaydi, shu asosda estetik kechinma hosil hiladi, bunyodkorlik ishtiyoiini ishga soladi, xullas estetik faoliyat kirsatadi.
Ilmiy estetika go’zallikni yolg’iz rushlar olamidan axtaradigan nazariyalardan farqli ilaroq ob'ektiv voqelikni estetik munosabatlar (go’zallik tuyg’usini idrok etish)ning manbai deb hisoblaydi, shissiy ta'sirchanlikni, nafosatdorlik (esteticheskoe)ni esa mohiyatan kishilarning ijtimoiy-tarixiy shamda amaliy faoliyatining ajralmas, muhim hismi sifatida yuzaga kelgan ob'ektiv hodisa sifatida tavsiflaydi.
Olamni estetik izgartirish o’zaro bog’langan ikki jishat ta'sirida amalga oshiriladi. Uning bir tomoni borliqning shissiy ta'sirchanlikni, nafosatdorlikni tug’diradigan ob'ektiv real xususiyatlari hisoblanadi. Bu voqelikka estetik munosabatning ob'ektiv zamini, qonuniyati va zaruriyati, boshqacha aytganda, estetik faoliyatning tarixiy-ijtimoiy shartlanganligini bildiradi. Olamni estetik izlashtirishning ikkinchi tomoni sub'ektivlikni ifodalab, yuqorida tilga olingan ob'ektiv borliqning estetik xususiyatlari, shuningdek kishilarning estetik faoliyati natijalari, mashsulotlari ta'sirida shakllanadigan estetik ong (estetik did, estetik tuyg’u, estetik orzu-ideal, estetik qarash va nazariyalar)ni kizda tutadi. Inson tomonidan borliqni shissiy ta'sirchanlik asosida izlashtirishning maxsus shakli sifatida esa san'at paydo bo’lgan. Shu ma'noda san'at birinchi navbatda yuqoridagi ikki jishat, ya'ni ob'ektiv va sub'ektiv shissiy ta'sirchanlikning iziga xos hishiluvi, qorishmasi, birligidan iboratdir. Ayni vaqtda san'at ijtimoiy ongning iziga xos shakli bilib, voqelikni badiiy obrazlar orqali aks ettirib, kishilarning estetik tuyg’ulari, didlari, ideallarini, ongini tarkib toptiradi. Shuningdek, san'at estetik faoliyat turi sifatida olamni muayyan estetik orzu-ideallar asosida qaytadan yaratadi va izgartiradi.
Kirinadiki, estetika keng ma'noda voqelikni estetik izlashtirish qonunlarini o’rganadigan fan sohasidir. Binobarin, bunday izlashtirish, bir tomondan, olamning estetik xususiyatlari va xossalarini bilishga, ikkinchidan, shu asosda amaliy faoliyat kirsatishga asoslanadi. Shuning uchun estetikaning predmeti o’zaro uzviy bog’laengan quyidagi uch hismdan iboratdir:

- ob'ektiv shissiy-ta'sirchanlik (estetiklik);

- sub'ektiv shissiy-ta'sirchanlik(estetiklik);
- ularning dialektik birligi - san'at taraqqiyotining eng umumiy qonunlari.
Shunga asoslanib estetikaning tadqiqot sohasini quyidagilar tashkil etadi:
- estetik munosabatning ob'ekti. (bu ob'ekt "go’zallik" va "xunuklik", "ulug’vorlik va tubanlik", "fojiaviylik va "kulgulilik" kategoriyalarida aks etadi);
- estetik munosabatning sub'ekti (bu sub'ekt "estetik idrok", "estetik kechinma", "estetik did", "estetik orzu-ideal", "estetik eshtiyoj" va boshqa kategoriyalarda ifodalanadi);
- inson faoliyatining rang-barang sohalari: meshnatda ("meshnat estetikasi"), kishilar irtasidagi munosabatlarda namoyon biladigan estetik ijodkorlik;
- badiiy faoliyat va uning natijalari, san'atni badiiy qadriyat sifatida, olamni estetik izlashtirishning oliy shakli sifatida o’rganish.
Har qanday fanning mantiqiy tuzilishida nazariy muloshazalarning mag’zini tashkil etadigan qonunlar muhim irin tutadi.Estetika ham boshqa fanlar singari iz predmeti sohasidagi qonunlarni tadqiq etishi yuqorida aytib itildi. Binobarin, fan qonunlari voqelikning muayyan sohasida amal hiladigan ob'ektiv reallik qonunlarining ilmiy in'ikosidir. Shu ma'noda estetika fan sifatida reallik va uni estetik jishatdan izlashtirishning muhim aloqa va munosabatlarini aks ettiruvchi qonunlar, kategoriyalar va umumiy tushunchalar tizimidan iboratdir. Qonun nima. Sodda hilib aytganda, qonun muayyan tizimning ichki ziddiyatlari va ma'lum sharoitda ularni yuzaga keltiradigan zaruriy aloqa va bog’lanishlardir. Shu ma'noda estetika qonunlari estetik faoliyatni amalga oshiradigan shamda san'at qadriyatlarini yuzaga keltiradigan ijodiy jarayonning muhim, zaruriy, barsharor, mohiyatli, ichki, takrorlanuvchan aloqa va bog’lanishlaridan boshqa narsa emas. Badiiy faoliyat, san'atning ijtimoiy muayyanligi, yashab turishi, idrok etilishi va taraqqiyoti, jaqon badiiy taraqqiyoti qonunlari ham estetika qonunlari sirasiga kiradi. Mavjud adabiyotlarda estetika qonunlari mazmun va mohiyatan bir necha toifalarga ajratib tasnif hilinadiki, ularni quyidagicha tavsiflash mumkin.Estetik faoliyatning umumiy qonunlarini olamni shissiy-emosional, estetik izlashtirish va izgartirish jarayonida amal hiladigan muhim va zaruriy bog’lanishlar tashkil etadi. San'atning ijtimoiy ong shakli sifatidagi qonunlari: san'at taraqqiyotining sosial-iqtisodiy hayot bilan aloqadorligi, nisbiy mustahilligi, ijtimoiy shartlanganligi, voqelikka qayta ta'sir kirsata olishi, ko’p funksiyalarni ado etishi qonuniyatlari. Badiiy ijod qonunlari: badiiy asar yaratish, uning yashab turishi, ijtimoiy vazifani ado etish jarayonining muhim, zaruriy aloqalari va munosabatlari; san'at gnoseologiyasi, ontologiyasi va morfologiyasi qonunlari.
Badiiy jarayon qonunlari: birinchidan, badiiy jarayonning ichki aloqadorligi va xarakteri, san'atning tarixiy rivojlanishi dialektikasini aks ettiradigan qonunlar; ikkinchidan, san'atning yaxlitligi va hismlarga bilinishi, insoniyat badiiy madaniyati taraqqiyotining muhim va zaruriy aloqalari.
Badiiy idrok qonunlari: badiiy idrokning ijodiyligi, unda shaxsiy madaniy-estetik tajribaning bevosita ishtiroki, estetik zavqning faolligi qonuniyatlari va shokazolar.
Estetika fan sifatida qonunlar bilan birga kategoriyalar va tushunchalar tizimini ham iz ichiga oladi. Estetika kategoriyalari olamni estetik tomondan izlashtirish tarixining asosiy bosqichlari hisoblanadi shamda qonunlarning mazmunan tildiradi. Ularda insonning olamga estetik munosabatining asosiy toifalari umumlashgan biladi.
Har qanday fan iz predmeti ustida fikr yuritganda muayyan ilmiy usullar-metodlarga suyanib ish kiradi. Metod fan sohada maqsadga erishish usuli bilib, uning natijasida o’rganiladigan predmet tafakkurda qayta "ishlanadi", yangi bilimlar yuzaga keltiriladi. Estetik tafakkur tarixida shakllangan ana shunday metodlarning ba'zi birlari bilan tanishib chiqaylik:
Sub'ektiv va ob'ektiv metodlar. Sub'ektiv metod asosiy e'tiborni estetik hodisalar paydo bilishi va ifodalanishining sub'ektiv jishatlariga qaratadi. Bu - estetik qadriyat yaratuvchilar va uni idrok etuvchilarning dalillari, kundaliklari, masholalari, anketa javoblari, san'atkor va mushlislarning sushbatlari, basholari, muloshazalari yig’indisidir. Ob'ektiv metod-tashqi, moddiy-estetik hodisalarni sub'ekt (san'atkor va mushlis) bilan munosabatga kiritmay turib, xolisona tashlil etish yilidir. Badiiy asar, san'atkorning tarjimai sholi, tabiiy-ilmiy metodlarni o’rganish, mushlislar xulq-atvori, badiiy muassasalar faoliyatini tashlil etish va boshqalar bu metodning asosidir. Jamiyatning badiiy-estetik hayotini o’rganganda estetika sub'ekt
bilan ob'ekt irtasidagi dialektikadan kelib chiqadi, estetik faoliyatni sub'ektiv shamda ob'ektiv ma'lumotlar negizida tashlil etadi.
Psixologik va sosiologik metodlar. Psixologik metodlar estetik hodisalarni o’rganish jarayonida ijodkorlikning rushiy asoslarini tashlil etishni taqozo hiladi, bunda san'atkor va mushlislarning psixologik sholatlari, idroklari inobatga olinadi. Sosiologik metod esa estetik hodisalarni ijtimoiy muayyanlik sifatida olib tekshiradi. Psixologik va sosiologik metodlar estetik faoliyatni, san'atni o’rganish jarayonida o’zaro bir-birini tildiradi.
Empirik va nazariy metodlar. Empirik metod san'at, estetik faoliyatning tashqi, faktiologik tomonlariga e'tiborni qaratadi, ularni tavsiflaydi. Estetik tadqiqot shu bilan chegaralanib sholmaydi, albatta. Empirik materiallarga asoslanib nazariy metod me'yoriy qoidalarni ishlab chiqadi, estetik faoliyatning umumiy, zaruriy, mohiyatli va barsharor tomonlarini aniqlaydi
Mantiqiylik va tarixiylik metodlari. Mantiqiylik metodi estetik faoliyat xususiyatlarini, mantiqan takrorlanadigan jishatlarini, ularning ichki sabablarini ochadi. Tarixiylik esa estetik faoliyat taraqqiyotini uning tarixi bilan bog’lab tushuntiradi.
Shuni aytish kerakki, jamiyat estetik faoliyatini tashlil etganda yuqoridagilardan tashshari yana boshqa metodlar, usullar, vositalardan ham foydalanish mumkin. Hozirgi zamonda fanlararo aloqalarning tez rivojlanib borayotganligi estetika muammolarini gnoseologiya va sosiologiya, in'ikos nazariyasi va informasiya nazariyasi, psixologiya va kibernetika sohalari bilan bog’liq holda tadqiq etishni ham taqozo hilmoqda. Estetika ijtimoiy-gumanitar va tabiiy fanlar irtasida iziga yarasha irin tutadi. Estetikaning boshqa fanlarga munosabatini aniqlab olish uning ilmiy usulini belgilash, boshqa fanlarning metodlari bilan aloqadorligi shamda iziga xosligini aniqlashga yordam beradi.Estetika va falsafa. Falsafiy metodologiya estetik qonuniyatlarni bilishning nazariy asosidir. Buning zaruriyatini birinchi bilib Afloton nazariy jishatdan isbotlashga uringan edi. Uning fikricha, go’zallik-bu juda rang-barang va juda kiplab ob'ektlarning xossasidir. Darhaqiqat, go’zallikni hamma joyda: tabiat predmetlarida, insonda, insoniy munosabatlarda, kishilar yaratgan rang-barang narsalarda, san'at asarlarida kirish mumkin. Inson ularni bir-biridan farq hila oladi. Estetikaning maqsadi har bir predmet yoki narsa-hodisalarning aloshida guruxiga xos bo’lgan go’zallik xususiyatlarini o’rganishdan iboratmiq degan savol tug’iladi. Albatta, bunga "yiq" deb javob berish mumkin. Estetika bu vazifani bajara olmaydi, chunki go’zallikning konkret shakllari nihoyatda rang-barangdir. Estetikaning asosiy vazifasi shissiy ta'sirchanlik (estetiklik), uning muhim sohasi-go’zallikning eng umumiy qonuniyatlarini ochish, uning mohiyati, tabiati, yuzaga kelishi va ashamiyatini ilmiy o’rganishdan iboratdir. Iz-izidan ravshanki, bu masalalar falsafiy-nazariy xarakterga ega bilib, ularni shal etishda estetika falsafaning ob'ektivlik va sub'ektivlik, tabiiylik va ijtimoiylik, mazmun va shakl dialektikasi kabi kategoriyalariga suyanmasdan ish kira olmaydi. Ko’p asrlar davomida estetik fikrning falsafa bag’rida taraqqiy etganligining boisi ham shunda. Shatto estetika mustahil fan sifatida shakllangandan keyin ham izining falsafiy-nazariy xususiyatini saqlab sholdi va yanada rivojlantirdi. Estetikaning falsafa bilan uzviy aloqadorligi, uning falsafiy fan ekanligi masalasi estetik ong muammosini shal etishda tila namoyon biladi. Sosiologiya ijtimoiy borliq va ijtimoiy ong munosabatini, mantiq tafakkur qonunlarini borliq qonunlariga munosabatga kiritib o’rganadi va shokazo. Shu nuqtai nazardan estetika estetik ongning voqelikka munsabati masalasini asosiy muammo darajasiga kitaradi. Buni shal etishda falsafiy dunyoqarashga suyanadi. Shu tufayli estetika tarixida turli-tuman oqimlar, konsepsiyalar vujudga kelgan. Shuningdek, har bir falsafa iz navbatida muayyan falsafiy asosga suyanadi. Masalan, Gegelning estetikasi uning asosiy falsafiy konsepsiyasi negizida vujudga kelgan, ayni vaqtda uning falsafiy dunyoqarashining tarkibiy hismlaridan biri hisoblanadi. Demak, estetikaning falsafiy xarakteri uning predmetining iziga xosligi (voqelikning estetik xususiyatlari va inson badiiy-estetik faoliyatining eng umumiy qonunlarini tekshirishi); genezisi (estetikaning falsafiy fanlar umumiy tizimidan kelib chihishi); funksiyasi (eng umumiy tushunchalar - kategoriyalar bilan ish kirishi) xususiyatlari bilan belgilanadi.Estetika va san'atshunoslik fanlari. Estetika predmetining muhim sohasi san'at ekanligini yuqorida kirib itdik. Ma'lumki, san'at va badiiy ijodning konkret sohalarini ilmiy o’rganadigan boshqa bir qator fanlar ham mavjud bilib, ular san'atshunoslik fanlari deb ataladi:
adabiyotshunoslik, teatrshunoslik, musiqashunoslik, arxitekturashunoslik, kigoshunoslik, tasviriy san'at nazariyasi va boshqalar. San'atshunoslikning har bir sohasi badiiy ijod turini uch , ya'ni nazariy, tarixiy, tanqidiy tomondan o’rganadi, shunga kira, har bir san'at turining nazariyasi, tarixi, badiiy tanqidi mavjud. Masalan, adabiyot tarixi, adabiyot nazariyasi, adabiy tanqidchilik.
Adabiyotshunoslik, teatrshunoslik, kinoshunoslik, arxitekturashunoslik, tasviriy san'at nazariyasi, raqs san'ati nazariyasi kabi fanlar san'atning yolg’iz bir turiga xos taraqqiyot qonunlarini tarixiy-badiiy jishatdan olib tekshiradi. Lekin san'atning yana shunday qonuniyatlari ham mavjudki, ular yuqoridagi uch nuqtai nazar doirasiga kirmaydi. Bu-hamma turlar uchun umumiy bo’lgan qonuniyat, ya'ni san'atning voqelikka estetik munosabati masalasidir. Bu umumiy qonuniyatning tabiati va xususiyatlari esa estetika o’rganadigan sohadir.Estetika san'atni ijtimoiy ongning iziga xos shakli, ayni vaqtda estetik faoliyat turi, deb hisoblaydi. San'at badiiy bilish, badiiy in'ikosning uzviy birligi sifatida ham olib qaraladi.
San'at estetik qadriyatlar yaratishning maxsus va bosh yili hamdir.
Estetika asosiy e'tiborni quyidagi masalalarni o’rganishga qaratadi:
- san'at va badiiy-estetik faoliyatning mohiyati, iziga xosligi;
- badiiy obrazning mazmuni va shakli, san'at turlari xususiyati, badiiylik muammolari;
- san'at taraqqiyotining umumiy qonuniyatlari: birinchidan, san'atning ijtimoiy mohiyati (xalqchillik, milliylik va x.k), ikkinchidan, san'atning ichki taraqqiyot qonunlari (usul, oqim, uslub va boshqalar);
- san'atning estetik tarbiya vositasi sifatidagi xususiyatlari.
Shunday hilib estetika, birinchidan, san'atshunoslik fanlarining tajriba va hodisalariga suyanib, nazariy-metodologik xulosalar chiqaradi, ikkinchi tomondan, estetika iz navbatida ular uchun nazariy asos, metodologiya bilib xizmat hiladi.
Estetika va rushiyatshunoslik. Estetikaning psixologiya bilan uzviy aloqadorligi masalasiga estetik fikrlar tarixida aloshida e'tibor berilgan. Gap shundaki, go’zallik shaqidagi tasavvur, shuningdek boshqa estetik hodisalar real borliqni shissiy idrok etish tarzida yuzaga keladi. Masalan, dengizga qarab, "qanday go’zal-a" desak, uni kirishdan shayratlanishni, rushiy kechinmani sizda ifodalagan bilamiz. Bordi-yu, dengiz moddiy narsa, undagi suv muayyan kimyoviy tuzilishga ega, dengizning qarakati tiliinlar almashinishida kirinadi, desak, kechinmani emas, aksincha, kuzatish, tajriba va nazariy xulosalarga asoslanib dengizning ob'ektiv xususiyatlarini ilmiy jishatdan tushunto’rgan bilamiz. Predmetning estetik qimmatdorligi-go’zalligi, ulug’vorligi va shokazolar birinchi galda uning ta'sirida tug’ilgan shissiy-emosional kechinmani gavdalantiradi.
Anglashiladiki, real borliqning estetik xususiyatlarini idrok etish uning mexanik, fizik, kimyoviy, biologik xossalarini tushunishdan tubdan farq hiladi, bunda inson ongida estetik qabullash jarayonida yuz beradigan rushiy sholatlar asosiy rol iynaydi. Boshqacha aytganda, go’zallikning mohiyatini anglashda uning insonda hosil hiladigan roshatini psixologik jishatdan tushunish zarur biladi.
Estetika san'atning umumiy taraqqiyot qonunlarini o’rganish jarayonida ham bir qator psixologik muammolarga duch keladi. Binobarin, har bir asar kishilarning his-tuyg’usi va ongiga ta'sir etishni nazarda tutib yaratiladi. Buningsiz, deylik, shaykal-shaklga ko’rgan toshning oddiy bilagi yoki metall parchasi, roman ham shunchaki sizlar yig’indisi bilib sholadi. Asarning badiiy qimmati kitobxonni shayajonga solishida, yig’latishida, kuldirishi va kuylatishida, xullas unda muayyan rushiy kechinma tug’dirishda namoyon biladi. Shuning uchun san'atning qonuniyatlarini bilishda inson tomonidan voqelikni badiiy izlashtirishning psixologik jishatlarini o’rganish zaruriyati tug’iladi. Bunda, bir tomondan, badiiy idrokning psixologik masalalari, san'at asarining insonga rushiy ta'siri etishi qonuniyatlari, ikkinchi tomondan, badiiy ijod psixologiyasi, san'atkorning ijodiy laboratoriyasi, voqelikni aks ettirish qobiliyatining psixologik xususiyatlarini chuqur bilish ham aloshida ashamiyat kasb etadi.
Estetika va pedagogika. Estetik tarbiya xususida fikr yuritish har ikkala fan irtasidagi aloqadorlikning negizini tashkil etadi. Bordi-yu pedagogika kishilarni estetik rushda tarbiyalashning konkret usul, shakl va vositalarini tekshirsa, vujudga keltirsa, empirik jishatdan hillasa, estetika bu tarbiyaning falsafasi sifatida uning nazariy va umumiy tamoyillarini yaratadi. Boshqacha siz bilan aytganda, estetika estetik tarbiyaning strategiyasini, pedagogika uni konkret sohada, masalan, meshnatda, turmushda, sportda, ta'lim jarayonida amalga oshirishning taktikasini ishlab chiqadi.
Yuqoridagilardan tashshari, estetika fani tarix, arxeologiya (estetik ong, san'atning kelib chihishi bilan bog’liq), etika, semiotika (san'atni belgilar sistemasining bir turi sifatida o’rganadi) bilan ham mustashkam bog’langandir.
Shunday hilib, shissiy ta'sirchanlik, nafosatdorlik (estetiklik)ning tabiati, uning voqelikda va san'atda rang-barang ifodalanishi, insonning olamga estetik munosabati tamoyillari, san'atning mohiyati va qonuniyatlari-estetika fani tadqiq etadigan muammolarning asosiy hismi shulardan iboratdir.
Estetikaning predmetini belgilab olish, iz-izidan ravshanki, uning tarkibiy hismlari to’g’risidagi masalani oydinlashtirishga yordam beradi. Shu ma'noda estetika fani tarkiban quyidagi hismlarni iz ichiga oladi: estetik tafakkur tarixi; estetikaning nazariy-metodologik muammolari; amaliy estetika masalalari.
Milliy mustahillik tufayli ijtmoiy-gumanitar fanlarning nazariy-metodologik asoslari yangicha g’oyaviy negizlarga shiyildi. Respublikamizda milliy istishlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillarning asoslab berilishi barcha fanlarda bo’lganidek, estetika soqasida ham tub izgarishlarni vujudga keltirdi. Avvalambor estetika suyanadigan g’oyaviy negizlar milliy va umuminsoniy qadriyatlar uyg’unligini ifoda etdi.Ikkinchidan, voqelikka estetik munosabat sohasida shaxsning ijodkorlik, sub'ektiv olami masalasi iz o’rniga shiyildi.Uchinchidan, kishilarimizning estetik faoliyat kirsatishlari uchun keng imkoniyatlar yaratildi.Tirtinchidan, san'atimizning erkin rivojlanishiga keng yil ochildi, oldingi shaklan milliy mazmunan sosialistik, sinfiylik, partiyaviylik,tarafkashlik tamoyillari barxam topdi,ayni paytda san'atkorning olamga munosabati soqasida erkinlik sharor topdi.Beshinchidan, milliy estetik qadriyatlarimiz tiklandi, xalqimizning ulardan keng baqramand bilishlari ta'minlandi.
Takrorlash uchun savollar
1. "Estetika" atamasi nimani anglatadiq
2. Nega biz bu fanni "estetika" deb ataymizq
3. Go’zallik falsafasi deganda nimani tushunamizq
4. Nima uchun estetikani san'at falsafasi deb atashadiq
5. Estetikaning axloqshunoslikka aloqadorligi va undan farqi nimalarda kirinadiq
6. Estetika yana boshqa qaysi fanlar bilan o’zaro aloqadorq
7. Estetikaning amaliy ashamiyati qay tarzda namoyon biladiq
8. Milliy istiqlol g’oyasining estetik tafakkur uchun ashamiyati nimalarda kirinadiq

Adabiyotlar

O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi. T., 2003.
Karimov I.A. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. Toshkent. "O’zbekiston". 1996.
Karimov I.A. Milliy istiqlol mafkurasi - xalq e'tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir. T., "O’zbekiston", 2000.
Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. T., "O’zbekiston", 2000.
Abdullaev M.,Yildoshev A. Estetik fikrlar tarixi.-Farg’ona, "Farg’ona" nashriyoti, 1997
Mashmudov T.Go’zallik.G’G’O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. 3 jild.-Toshkent, 2002
Umarov E. Estetika. Toshkent. "O’zbekiston". 1995.
Umarov E.,Abdullaev M., Xakimov E.Estetika. -T.: Izinkomsentr, 2003
Falsafa qomusiy lug’at. T., 2004.
Sher A. Estetika.G’G’ O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. 10 jild, Toshkent, 2005.
www.gov.uz. -Shukumat sayti.
www.zio.edu.uz. - Vazirlik sayti.
www.press-servis.uz. - Prezident sayti.
www.tsue.uz. - Universitet sayti.
2-MAVZU. San'at-estetik hodisa, uning ma’naviyatni tarbiyalashdagi o’rni.

REJA:
1.Estetika kategoriyalarining mohiyat- mazmuni.hissiy-ta'sirchanlik (estetiklik)-eng mushtarak mezoniy kategoriya.

2.Go’zallik, ulug`vorlik, fojiaviylik, kul-gulilik kategoriyalari. Hozirgi zamon adabiyotida g’ozallik masalalari. Estetika kategoriyalarining tarbiyaviy ahamiyati.
3.San'at tushunchasi. Uning o’ziga xosligi. San'atning boshqa ijtimoiy ong shakllari bilan aloqadorligi. San'atning barkamol avlodni tarbiya-lashdagi roli.
Tayanch tushunchalar:estetik munosabat, estetik ong, estetik tuyg’usi, estetik did, badiiy did, estetik faoliyat, estetik qarash, estetik nazariyalar. go’zallik, xunuklik, tabiat go’zalligi, inson go’zalligi, go’zallik va san'at, ulug’vorlik va tubanlik, tabiat ulug’vorligi, fojeaviylik, fojeaviy tiqnashuv, fojeaviylik va estetik ideal, forig’lanish, fojeaviy ziddiyat, fojeaviy qaqramon, kulgili sholat, kulgu turlari.

Voqelikni estetik jishatdan anglash, shis hilishning ilmiy qoidasi mavjud: inson borliqni estetik qonunlarga muvofiq tarzda anglaydi shamda uni iziga xos kategoriyalarda, tushunchalarda aks etdiradi. Kategoriya yunoncha siz bilib, belgi degan ma'noni bildiradi. +ar bir fan iziga xos ilmiy tushunchalar bilan ish kirar ekan, estetika ham fan sifatida bundan mustasno emas. Estetik kategoriyalarda insonning voqelikka estetik munosabatining asosiy tiplari aks etadi va olam shamda inson faoliyatining eng muhim belgilari umumlashgan biladi. Estetika kategoriyalarini bir necha tiplarga bilish mumkin, qaysiki, ulardan har biri u yoki bu estetik hodisani,badiiy asar yoki badiiy jarayonni izida gavdalantiradi. Hozirgi zamon estetikasi kategoriyalari sistemasi iz ichiga quyidagi asosiy tiplarni oladi:

1.Metakategoriya, ya'ni shissiy-ta'sirchanlik (estetiklik);
2.Estetik faoliyat kategoriyalari: go’zallik qonunlari, estetik izlashtirish,san'at,dizayn,badiiy konstruksiyalash, estetik did, estetik ideal va shu kabilar voqelik va san'atning estetik rang-barangligini ochib berishga xizmat hiladi.
3.Estetik munosabatlar, san'atning voqelikka hissiy-emosional munosabatini,ya'ni voqelik va san'atning boyligini gavdalantiradigan go’zallik,komiklik, fojiaviylik,xunuklik, pastkashlik tushunchalaridir.
4. San'at gnoseologiyasi kategoriyalari: badiiy obraz,badiiy metod, badiiy haqiqat, badiiy konsepsiya va x.k.lar san'atda voqelikning aks ettirishning gnoseologik qurollari;
5.San'at sosiologiyasi kategoriyalari: san'atning milliyligi, umuminsoniyligi, ijtimoiyligi va x.k.
6.San'at aksiologiyasi kategoriyalari: estetik qadriyat,badiiylik va x.k.
7.San'at ontologiyasi kategoriyalari: badiiy asar,mumtoz va zamonaviy san'at,ommaviy va elitar san'at,badiiy stil va x.k.
8.San'at dialektikasi kategoriyalari:badiiy jarayon,san'atda yinalish va oqimlar,badiiy o’zaro ta'sirlar,an'anaviylik,badiiy ta'sir,badiiy ravnaq va x.k.(shiyosiy tashlil qurollari)
9. San'at antropologiyasi kategoriyalari: san'atkor,badiiy ijod bosshichlari,ijodiy yil va x.k.(biografik tashlil qurollari);
10.Ijodiy genezis kategoriyalari: badiiy niyat,qoralama, nusqa va x.k. (San'atni tekstologik tashlil hilish qurollari.)
11. San'at psixologiyasi kategoriyalari: qobiliyat,talant,dasholik,ilshom,ijodiy fantaziya,badiiy shayol (Ijodiy-psixologik jarayonlar quroli).
12.Voqelik shamda san'atni idrok etish kategoriyalari: estetik idrok,estetik mushoshada,badiiy zavq va x.k.
13.San'at morfologiyasi: san'at turlari (badiiy adabiyot,teatr,kino,jivopis), san'at jinslari (epos,lirika,drama, dastgoshli rassomlik, monumental rassomlik),badiiy janrlar (roman,shikoya, lirik she'r va shunga ixshash). kategoriyalari.Bular san'atni turlararo va tarixiy-madaniy tashlil etishga xizmat hiladi.
14.San'at strukturasi kategoriyalari: badiiy matn,kompozisiya, badiiy vaqt,fazo,rang va x.k.
15.Badiiy kommunikasiya va san'at semiotikasi kategoriyalari: adresat,belgi,kod,badiiy informasiya,intonasiya.
16.Badiiy tanshid nazariyasi va metodologiyasi kategoriyalari: interpretasiya,estetik basho; sosiologik,konkret-tarixiy,qiyosiy,ijodiy-genetik,struktural tashliliy yondashuvlar.
17.Estetik tarbiya kategoriyaari: shaxsning barkamolligi,estetik qobiliyat,shaxsning eshtiyoji va boshqalar.
18.Badiiy madaniyatni boshqarish va unga rashbarlik hilish kategoriyalari: shomiylik,ijtimoiy buyurtma,mukofotlar va x.k. Bular badiiy siyosatni tashlil etishga xizmat hiladi.

Modomiki, estetika kategoriyalari tarixiy va milliy-shartlangan estetik faoliyat praktikasini umumalashtirar ekan, ularning sistemasi izgaruvchandir, mintaqaga bog’liq holda iziga xosik kasb etadi. Estetikaning kategorial apparatlarining boyishi turlicha yillar bilan amalga oshiriladi.

Birinchidan,badiiy hodisalar va jarayonlarni nazariy jishatdan anglashning natijalarini hisobga olish asosida (masalan, realizm,romantizm,sentimentalizm kategoriyalari).
Ikkinchidan, madaniyatning boshqa soqalari atamalarini estetika sohasiga olib kirish asosida ( ritorika,metod, konsepsiya kategoriyalari falsafadan, estetik idrok kabi kategoriyalar psixologiyadan va x.k.).
Uchinchidan, san'atshunoslik tushunchalari mazmunini kengaytirish asosida(kinoshunoslikdan montaj,umumiy, irtacha, keng qiyofa kategoriyalari; musiqashunoslik intonasiya,ritm, melodiya va x.k.)
Tirtinchidan, turli kategoriyalarni o’zaro aloqaga kiritish shamda sintez hilish asosida (tragiko-komik kategoriyasi kabi).
Beshinchidan,turli xalqlarning badiiy voqealarni nazariy anglab yetish an'analarini boyitish asosida.
Oltinchidan,yangi ilmiy sohalarning kategorial apparatlaridan foydalanish asosida
(strukturalizm,semiotika, ommaviy kommunikasiya nazariyasi kabi kategoriyalar). Estetikaning kategorial apparatini kengaytirish estetik faoliyat va estetik munosabatlar,birinchi galda estetik madaniyatning yadrosi hisoblangan san'atni,uning rang-barangligi va murakkabligini yanada chuqurroq o’rganishga imkoniyat yaratadi.
Shuni aloshida ta'kidlashimiz kerakki, yuqorida sanab itilgan kategoriyalar mazmunan nihoyatda rang-barang bilishiga qaramasdan, ularning beistisno barchasiga taalluqli bo’lgan yagona bir xususiyat bor, buni biz estetiklik, ya'ni shissiy-ta'sirchanlik deb ataymiz. Bunday shissiy-ta'sirchanlik yuqoridagi kategoriyalarning barchasida turli darajada namoyon biladi.
Estetikaning metakategoriyalari deb ataydiganimiz go’zallik,ulug’vorlik, komiklik, fojiaviylik, san'at kabilarda esa bu shissiy-ta'sirchanlik izining butun tila qonligi bilan namoyon biladi.
Shuning uchun ularni estetikning asosiy kategoriyalari deb ataymiz. Endi shularning ayrimlari bilan tanishib itaylik.
Go’zallik-estetikaning asosiy tushunchasidir. Tabiat va jamiyatdagi narsa-hodisalarning,inson faoliyatining kishilarda meshr-mushabbat, quvonch, zavq, erkinlik tuyg’ulari hosil hilishga qodir bo’lgan xususiyatlarini ifodalaydi, uning aksi xunuklikdir.
Islom ta'limotida go’zallikning izi ham,timsoli ham allosh jamolidadir.Iison
go’zalligi uning yaxshilik hilishida,sabr-toqatida; bular inson go’zalligini belgilovchi mezon sifatida qaraladi. Go’zallik-inson va hodisalarni umuminsoniy va milliy qadriyat sifatida belgilovchi ijtimoiy,ijobiy va ijodiy tushunchadir. Go’zallikni idrok etish shaxsning jamiyatdagi o’rni,ongi,didi,dunyoqarashi va boshqa omillar bilan bog’langandir. Tarixiy taraqqiyot davomida har bir xalq izining go’zallik idealiga va tushunchasiga ega bo’lgan.Bu tushunchalardagi mushtarak insoniy-ma'naviy jishatlar umumbashariy go’zallik shaqidagi tasavvurlarni shakllanto’rgan. Estetikaning barcha muammolari u bilan yoki bu darajada bog’liqdir. Go’zallik nafosat olamining mag’zi, asosiy belgisi, bosh xossasi, asosiy mohiyatini tashkil hiladi. Shu boisdan estetikani go’zallik shaqidagi fan, go’zallik falsafasi ham deb ataydilar. Har qanday narsa-hodisaning tabiatini anglaganimiz sari uning go’zallik qirralari yanada yorqin namoyon bilib boradi. Estetik munosabatlarni, estetik ob'ekt va sub'ektning tabiatini anglash jarayonida go’zallikning u yoki bu jishatlarini ham mushoshada etamiz. Go’zallik shaqida fikr yuritish va uni bayon hilish nihoyatda murakkabdir. Bu narsa, avvalo, go’zallik tushunchasi sirtdan qaraganda turli hodisalarning keng doirasiga taalluqliligi bilan bog’liqdir.
Go’zal ijobiy his-tuyg’u uyg’otadigan aniq bir narsani kirsatish esa ancha osondir. Lekin isha narsa nega go’zal ekanligini tushuntirib berish ancha murakkabdir. Go’zallikning mohiyati shaqida juda ko’p, shattoki ziddiyatli fikr-muloshazalarning vujudga kelishi uni umuman bilish mumkin emasligini bildirmaydi, balki uning murakkabligi, kipqirraligi bilan izoshlanadi. Go’zallikning mohiyatini nafaqat oddiy, shatto ilmiy tushunchalar bilan ham tavsiflash qiyindir. Xuddi shu sholat go’zallik muammosiga falsafiy yondashish zarurligini taqozo etadi. Qadimgi yunon faylasufi Aflotun bu muammoni "nima go’zalq" va "go’zallik nimaq" tarzida qiygan edi. Aflotun go’zallikni jonli, shissiyotli, izgaruvchan narsalar olamidan ajralib sholgan abadiy rush-g’oya sifatida ta'riflaydi. Uning fikricha, go’zallik vujudga kelmaydi va barbod bilmaydi, balki u vaqt va makon tashsharisida amal hiladi. Go’zallik tuyg’udan yuqoriroq hodisa bo’lgani uchun uni his-tuyg’u bilan emas, balki aql vositasida anglash mumkin. Go’zallik shaqida juda ko’p nazariyalar,qarashlar,ta'limotlar mavjud. Ularda go’zallikning qaysidir bir tomoni,belgisi,ashamiyati qayd etiladi.Sokrat fikricha, inson uchun foydali va kerakli narsalar go’zaldir. Aflotun aytadiki, inson go’zallikni allaqanday estetik-rushiy kayfiyat chog’idagina idrok eta oladi,Go’zallik narsa-hodisalarga xos bilmay,insonning voqelikka ma'naviy-estetik munosabati natijasida tug’iladigan g’oya,tushunchadir. Aristotel,Didro fikricha, narsa va hodisalardagi uyg’unlik,mutanosiblik go’zallikni tashkil etadi.Inson narsa-hodisalardagi go’zal yoki xunuklikni belgilashda me'yor vazifasini itaydi. Islom Sharqida esa go’zallikning mohiyati Allosh bilan bog’lab talqin etilishi yuqorida kirib chihildi. Go’zallik insonning Allosh karomatini tushunib yetishi va unga ergashishmi,ma'naviy-axloqiy poklanish sari intilishidadir. A.Navoiy hammadan go’zaldir hayot guli, deydi, go’zallikning asosiga insonparvarlikni qiyadi.
Insoniy me'yor go’zallikning asosidir. Kant go’zallik asosiga narsa-hodisalardan beg’araz zavq olishni qiyadi. Ma'rifatparvarlar go’zallik deb insonning hayotda ijtimoiy aloqalar irnatishga bo’lgan intilishini tushunadi.
"Mutloq rush-g’oya go’zallikning namoyon bilishidir",-deb ta'kidlaydi Gegel. Uning fikricha, his-tuyg’u libosidagi mutloq rush-g’oya, ya'ni porlab turgan narsagina go’zaldir. San'at go’zallikning asl makonidir va u tabiatdagi go’zallikdan ustundir. Go’zallik - voqelik (tabiat, jamiyat, san'at) hodisasi bilib, u biror narsaga his-tuyg’u orqali ta'sir itkazish orqali insonning jismoniy va ma'naviy kuchlarini oshirishga, unda shodlik, zavqlanish, ma'naviy qonihish sholati vujudga kelishiga imkon yaratadi.
Go’zallik ijtimoiy ashamiyatga molik hodisadir. Go’zallik hamisha foydali. U avvalo, insonga, jamiyatga, taraqqiyotga ma'naviy foyda keltiradi. Va, nihoyat, go’zallik inson erkinligining ramzidir. G’afur G’ulomning ilk she'rlaridan biri "Go’zallik nimadaq" deya atalardi. Yosh shoir "go’zallik qizlarda, soz kabi sizlarda" deganlar yanglishishi, go’zallik asosan "ishlayish, manglayni terlatish",ya'ni ijtimoiy,foydali meshnatda ekanligiga ishora hiladi. Rus adibi A.P.Chexovning insonda hamma narsa: yuzi ham,sizi ham,kiyimi ham, shulqi ham go’zallik bilishi kerakligi shaqidagi purshikmat sizlari, go’zallikning surati siyratiga mos kelishi shaqidagi fikrlari buni tasdiqlaydi.
Yapon adabiyotining eng yorqin vakillaridan biri D.Tanidzaki (1886-1965)ning "Mayda qor" romani qashramoni Yukiko shayratomuz darajada go’zal. Surati ham, siyrati ham go’zal. U olamdan, hamma narsadan go’zallik qidiradi va go’zallik topadi. Aflotun aytganidek, "qalb eng avval izi go’zal bilmasa, shech qachon go’zallikni kirmaydi, shis hilmaydi va har bir odam, go’zallik va ilohiylikni kirishni istasa, izini go’zal va ilohiy hilishdan boshlamog’i lozim".
Erkinlik o’z mohiyatiga kira, noinsoniy izboshimchalikka butunlay zid hodisadir. "Go’zallik qonunlari biyicha" ijod hilish voqelikdan ozod bilish degani emas, balki tor jismoniy iste'mol zaruriyatidan xalos bilishdir. Insonning narsalarni "erkin", ya'ni iz mezoni va zaruriyat talabi bilan yaratish qobiliyati unda go’zallik his-tuyg’usini vujudga keltiradi va butun hayoti davomida bu narsa unga hamroh biladi. Albatta, bunday his-tuyg’u har bir odamga turlicha yuzaga chiqadi. Rivojlangan go’zallik his-tuyg’usi inson ma'naviy ravnaqining, demak, erkinligining eng muhim kirsatkichi bilib xizmat hiladi. Go’zallik xilma-xil tarzda namoyon biladi. Masalan, tabiatdagi go’zallik ijtimoiy hayot go’zalligidan, foydali-amaliy faoliyatdagi go’zallik badiiy ijoddagi go’zallikdan farq hiladi. Lekin go’zallikning barcha kirinishlari uchun umumiy belgilar mavjud biladi. Mana shu umumiy belgi tufayli hodisalardagi umumiy go’zallikni idrok etamiz. Go’zal narsalar inson amaliy faoliyatiga, manfaatlariga mos bilib, ularni idrok etish shayrat va quvonch uyg’otadi, shaxsning rushiy rivojlanishiga, unda eng yaxshi insoniy xislat-fazilatlar tarkib topishiga kimaklashadi. Go’zallik muntazam ravishda insonning ijtimoiy orzular bilan uyg’unlashib borgan. Ota urug’i - patriarxatlik davrida ko’p bola tug’ib, istiradigan ayol uning orzusi bo’lgani uchun bu davrda yaratilgan shaykalchalarda ayol qomati ataylab qing’ir-qiyshiq holda tasvirlangan. Bu yerda ayolning insoniy burchiga amaliy, foydali qarash uning estetik basholash sholatlari bilan qorishib ketganini kiramiz. Shayvonning tishlari va tirnoqlaridan yasalgan marjon dastavval ibtidoiy ovchining jasorati ramzi bo’lgan. Keyinchalik bu belgi estetik ashamiyatga molik bila borgan.Boisi u avval ovchi jasorati bilib, keyinroq uning ijtimoiy orzusiga aylangan. San'atshunoslar qadimgi Sharq shaykallarining qadimgi yunonlarnikidan farqi shaqida tixtalib, har ikkilasi ham quldorchilik davrida yasalgani, biroq ulardagi farq Sharqda va G’arbdagi ijtimoiy orzularning turlichaligi bilan bog’liqligi xususida fikr yuritishadi. Qadimgi Sharqning ijtimoiy-diniy e'tiqodiga kira, inson qanchalik tez ilohiy mohiyat bilan qorishib ketsa, u shuncha go’zallik kasb etgan. Qadimgi yunonlarda esa insondagi go’zallik demokratik va insoniy orzu tarzida undagi jismoniy va ma'naviy, yakka va umumiy, ilohiy va voqeiy tomonlarning uyg’unligi sifatida sharor topgan edi. O’rta asrlarga kelib esa orzular izgarishi bilan go’zallikni anglash ham izgargan.
Go’zallik shaqidagi tasavvurlarning tarixiy izgaruvchanligi, nisbiyligi, xususan, insonning go’zallik shaqidagi tasavvurlari, go’zallikda umumiy jishatlar bilishini aslo inkor etmaydi. Inson ezgu xislat va fazilatlarga majburiy emas, balki e'tiqodiy tarzda, namoyishkorona emas, balki ichki eshtiyojiga kira ega bilishi lozim. Insondagi go’zallik va xunuklik xuddi mana shularning izginasidir. Inson hamma joyda tabiiy shamoqanglik bilan tiqnashar ekan, u albatta tabiatning go’zalligidan zavq-shavq oladi, ongli yoki anglamagan holda sevinadi, ma'naviy boylik orttiradi. Inson tabiat hodisalarini, u yoki bu ijtimoiy davrni, u yoki bu ijtimoiy gurushni go’zallik sifatida basholaydi. Tabiatga estetik munosabat va tabiatni estetik izlashtirish uni "insoniylashtirish", tabiat hodisalariga inson talab-eshtiyojlari, maqsad-orzularidan kelib chiqib yondashish bilan bog’lanib ketgan. Bu irinda yozuvchilarning tabiat manzaralarini inson qiyofasi, orzu-umidlari, intilishlari bilan uyg’un holda tasvirlashlarida chuqur mantiq bor. (Oybekning "Na'matak" she'ri, "Navoiy" romani boshlanishi, Qodiriyning "Itkan kunlar" romanidagi Otabekning Marg’ilonga borib kelishi badiiy tasviri shular jumlasidandir).
Insonda tabiatga qanday munosabatda bilish tuyg’usi birdaniga emas, sekin-astalik bilan shakllanib borgan. Ibtidoiy odamlar san'at asarlaridagi tasvirlarni bilishmagan, tabiat hodisalarining go’zal yoki xunuk ekanligini basholashmagan. Qadimgi zamon "musavvirlari" iz diqqat-e'tiborlarini hayotning asosiy
manbai bo’lgan narsalar, voqea-hodisalarga qaratishgan. Zarautsoy, Panjakent va boshqa joylardan topilgan g’oyadagi rasmlar shundan guvoshlik beradi. Isha paytlarda ovchilik bilan yonma-yon holda deshqonchilik hilish boshlangan. Bunda kishilar atrofdagi tabiatni izlashtirish bilan birga, tabiat manzaralarini ijtimoiy orzu mezonlari bilan basholay boshlagan. Shundan inson uchun tabiatning go’zal va xunuk tomonlari ayon bila borgan. Insonning kuch-qudratiga nisbatan tabiat kuchlarining qudratini asta-sekinlik bilan idrok etish tabiatni estetik izlashtirishning dastlabki bosqichini boshlab bergan. Odamlar qurg’oqchilikka sharshi mashaqqatli kurash olib borish jarayonida yer yuzida hamma narsa suv bilan bog’liq holda go’zallik kasb etishini anglashgan. Yil davomida ko’p yog’ingarchilik bo’lgan yerlarda esa quyosh eng go’zal hodisa deb qaralgan. Go’zallikni yuksak foydalilik tarzida in'ikos etish tushunarli, albatta. Lekin bunday qarash go’zallik namoyon bilishining kirinishlaridan faqat bittasini e'tirof etishni nazarda tutgan, xolos. Insoniyat endilikda ulkan vayron hilish qurollariga ega bo’lgan murakkab bir sharoitda tabiatga faqat foyda olishlar nuqtai nazaridan munosabatda bilish yovuzlikning bir kirinishidan boshqa narsa emas. Buni chuqur anglab yetgan insoniyat hozir tabiatni, atrof-mushitni shimoya hilishning zaruriy choralarini kirmoqda. Binobarin, insoniyat tabiat ustidan qozongan "g’alaba"lari bilan maqtanishdan kira, tabiat bilan o’zaro aloqada, ittifoqda bilishga, uni shimoya hilishga bel bog’lamoqda. Bu jarayon g’oyaviy va badiiy yuksak asarlarning asosiy mazmuniga aylanib bormoqda. Bu yerda Chingiz Aytmatov "Kunda" ("Plaxa") romanini tilga olish yetarlidir. Kipincha tabiatning u yoki bu hodisalari turlicha ramziy ma'noni ifodalagani bois ijtimoiy jishatdan har xil mazmunni bildiradi, oqibat natijada go’zallik yoki xunuklik timsoliga aylanadi. Masalan, biron- inhilobga, biri uyasi-yovuz kishilar tidasiga qiyos hilinadi. Bunday ramziy qiyoslarning vujudga kelishida san'at muhim rol iynaganligi sir emas. Sababi shunga ixshash hodisalarni san'at asarlari orqali mushoshada etish qadimgi zamonlardan beri insonga izini qurshab turgan tabiatga yangicha nigosh bilan qarashga, unga estetik munosabatda bilishda ma'naviy omil bilib kelgan.
San'atda go’zallik. San'at sohasida go’zallikning gavdalanishini tashlil etish uning tabiatini anglashda aloshida irin tutadi. Shu bilan birga, u tabiatdagi, ijtimoiy hayotdagi, inson meshnati bilan yaratilgan ashyolardagi go’zallikni tushunish uchun ham iziga xos kalit vazifasini itaydi. Bu, albatta, san'atdagi go’zallik tabiatdagi go’zallikdan yuksak turadi, degan ma'noni bildirmaydi. Sholbuki, borliqdagi barcha narsalar, voqea-hodisalar hammasi go’zallik kasb etavermaydi. Tabiatda ham, ijtimoiy hayotda ham go’zallik bilan xunuklik yonma-yon turadi. Lekin san'at (shaqiqiy san'at)da hamma narsa go’zallik mashsuli bilib namoyon biladi. San'at go’zallikning mujassamlashgan ifodasi bilib, "nafosat qonunlariga kira ijod hilish sohasi"ni bildiradi. Mashina go’zallik qonunlariga muvofiq yaratilishi mumkin.Bu qonunlar uning amaliy sifatlari va xossalariga katta ijobiy ta'sir itkazishi eshtimoldan yiroq emas. Bordi-yu mashina go’zal hilib yaratilmasa, u asosiy vazifalarini amalga oshirolmay sholishi mumkinmiq Albatta, yiq. San'atda esa go’zallik qonunlarini mensimaslik, ularga amal hilmaslik uning ijtimoiy vazifasi va burchlarini bajarishga monelik kirsatadi boshqacha aytganda, inson faoliyatining boshqa sohalarida go’zallik qonunlari "yordamchi vazifa"ni bajaradi. San'atda esa unga rioya hilmaslik uning mohiyatini tushunmaslikka olib keladi.
San'atdagi go’zallik-hayotdagi go’zallikning in'ikosi bilib, uning bitmas-tuganmas manbai-voqelik, uning eng muhim omili esa go’zallikka ma'naviy tashnalik, eshtiyojdir. Go’zallik ijodkorlarining boshqalaridan farqi ular boshqalar fashmlay olmagan go’zallikni hamma yerda kira oladi, seza oladi,ularda badiiy-estetik shis hilish qobiliyati tabaqalashgan tarzda namoyon biladi.
San'at voqelikning barcha estetik qirralarini va sifatlarini shamrab oladi. U shatto, mudshish va xunuk hodisalarni tasvirlaganda ham ularni badiiy ijod talablari va qonunlariga uyg’un holda, "go’zal" hilib yaratadi. O’rta asr estetikasining oqimlaridan Evropa klassisizmi namoyandalari "yuksak san'at aslida mukammal va go’zal, ijobiy estetik qiymatga ega hodisalarni aks ettirishi kerak" deb uqto’rgan edilar. Shubshasiz, klassizm juda kiplab ilmas badiiy qadriyatlar(Kornel, Rasin, Pussen, David, Bajenov, Kazakov, Kozlovskiy kabi ijodkorlar asarlari)ni yaratdi, ular, shubshasiz, jaqon san'atining noyob durdonalaridir. Lekin san'atning ob'ektini, predmetini faqat chiroyli va go’zal narsalarni tasvirlash bilan cheklab qiyish uning
mohiyatini tushunmaslikka, spesifik xususiyatlarini inkor etishga olib keladi. Shuning uchun ham klassisizm rushidagi asarlarda jamiyatning tanlangan qatlami, oqsuyaklar, xususan, qirollar va sarkardalarning timsollari yaratildi, oddiy odamlarning hayotini aks etttirish badiiy ijod talablarini buzish hisoblandi. San'atda go’zal qiyofani, voqealarni, narsa-hodisalarni aks ettirish bilan ularni go’zal hilib tasvirlash tubdan farq hiladi. Go’zallik tasvir mavzusiga to’g’ridan to’g’ri va bevosita bog’liq emas. N.G.Chernishevskiy voqelik go’zalligi san'atdagi go’zallikdan yuqori turishini uqtirib, hayotdagi go’zallik birlamchi, san'atdagi go’zallik ikkilamchi, deb ta'kidlagan edi. Dastavval shuni aytish kerakki, agar hayotning izida go’zallik bilmasa, san'atda uni aks ettirib bilmaydi. Hayotdagi go’zallik san'atdagi go’zallikdan ustun, yuqori turadi, deb hisoblashni go’zallikning ob'ektivligini e'tirof etish ma'nosida tushunish kerak. Biroq san'atdagi go’zallik real go’zallikning oddiy, shunchaki naturalistik tasviri emasligi sir emas. Sholbuki, san'at hayotdagi go’zallikning aslo suratini emas, balki uning mohiyatini ochishga da'vat etilgandir. Tabiatga, insonga, insoniy munosabatlarga kipincha biz san'atkorlar nigoshi bilan qarashga o’rganib sholganmiz. Bizni shayratga soladigan ajoyib tabiat hodisalari bilan tiqnashganimizda beixtiyor: "Qanday go’zal, xuddi Irol Tansiqboevdagidek! Levitandagidek, Rembrantdagidek, Goyyadagidek go’zal!" deb shayajonlanamiz. Chunki bu asarlarda tabiat, uning bag’ridagi odamlar va shayvonlar umumlashtirilgan holda, ramziy shaklda, eng muhimi, badiiy-estetik ijodiyot qonunlari, meyorlariga muvofiq tarzda namoyish hilingan. San'at hayotning beqiyos boyligini va xilma-xilligini uning go’zal va xunuk, yaxshi va yomon jishatlarini aks ettirib, izining estetik vazifasini amalga oshiradi.
San'atdagi go’zallik kipqirrali bilib, unda estetik orzu muhim irin tutadi. San'at xunuk hodisalarni ham aks ettirishi mumkin. Lekin, eng muhimi, san'atning izi hamma vaqt go’zallikdir, u iz tarkibiga go’zallikning estetik orzu kabi zaruriy xossalarini singdo’rgandir. Shuni aytish kerakki, san'at taraqqiyotining turli bosqichlarida ijtimoiy-milliy hayot va inson mohiyatini tushunish bilan dialektik bog’liq holda estetik orzu ham izgarib boradi. San'at tarixida estetik orzuni riyobga chiqarishning ikki asosiy yinalishi shakllangan. Ulardan birinchisi ijobiy qashramon timsolini yaratish bilib, u ijodkorning go’zallik shaqidagi estetik orzusini badiiy gavdalantirishga xizmat hilgan.
Tabiiyki,ilg’or orzularni riyobga chiqarish hayotda silliq kechmaydi va unga salbiy hodisalar sharshilik kirsatishi mumkin. Go’zallikning ziddi bo’lgan xunuklik, yaramaslik xuddi shu ma'noda muhim estetik ashamiyat kasb etadi. Donish -mandlardan biri "san'at orzu-idealdagi odamlarni tasirlashni emas, balki ijodkorning izida orzu bilishini taqozo etadi" degan edi.
Mudshish hodisani, xunuk voqealarni tasvirlash ham san'at asarlarining ijobiy estetik qiymatini kamaytirmaydi. San'atda ilg’or estetik orzuning bilishi san'at go’zalligi bilan uzviy bog’liq.
San'at go’zalligi uning xaqqoniyligidan ajralmagan holda namoyon biladi. Hayot haqiqatisiz san'atda go’zallik bilishi mumkin emas.
Haqiqat va go’zallik birligi san'at taraqqiyotining qonuniyatlaridan biridir. V.Shekspir bu shaqda shunday degan edi: "Go’zallik chinakam haqiqat bilan yakunlanib, yuz chandon go’zallik kashf etadi".
Go’zallikni hayot haqiqatidan ayricha tushunish san'atning qadri va ashamiyatini pasaytiradi. Ijod qobiliyatni,tinimsiz fidoyilikni, shatto iztiroblar chekishni talab etadigan meshnat ekanligi sir emas. San'atdagi go’zallik shakl va mazmun birligida iz aksini topadi. Insonning kamolotga, go’zallikka intilishi eng avvalo muvofiq shaklda riyobga chiqadi. Bu shakl esa uning faoliyat yinalishiga, vazifasiga, mazmuniga mos kelishi kerak. Go’zallik qonunlari shaqiqiy mazmunga yarasha aynan shunday shaklni taqozo etadi. Shaklning mazmunga mos kelishi san'atdagi go’zallik mezonidir.
Bu irinda, albatta, har qanday mazmundagi badiiy asar go’zallik kasb etadi degani emas. Xullas, san'atdagi go’zallik serqirra va murakkab bilib, u tasvirlanayotgan ob'ektning xususiyati, estetik orzuning shaqqoniyligi va ilg’orligi, voqelikni bilish kilami, badiiy mashorat darajasi bilan belgilanadi. Bunda estetik orzu aloshida irin tutadi. Shunday hilib go’zallik tabiat, jamiyat va insonga xos mushtarak xususiyatlarni shamrab oladi,muayyan sharoit va hodisalar bilan bog’liq tarixiy,ijtimoiy, milliy va iziga xos jishatlarga ega biladi. Tabiatdagi go’zallik mutanosiblik, uyg’unlik, rang-baranglik singari zoshiriy belgilar, sifatlar me'yori bilan basholanadi; Ijtimoiy hayotdagi go’zallik jamiyatning inson uchun yaratgan erkin va demokratik tamoyillari darajasi bilan ilchanadi; San'atdagi go’zallik ijodkorning original obraz-lar,g’oyalar kashfiyoti, badiiy mashorati bilan belgilanadi. Barcha narsa-hodisalardagi go’zallikni ifodalovchi asosiy omil-uning insoniy ma'noda kishiga zavq bag’ishlashidir.
Fojialilik va kulgililik .Hayotdagi ziddiyatlar va tiqnashuvlar fojialilik va
kulgililikning estetik tushunchalari yordamida mushoshada hilinadi va basholanadi, insonning ijtimoiy hayot hodisalariga nisbatan estetik munosabati mustashkamlanadi. Aytish joizki, fojialilik va kulgililik go’zallik tushunchasiga nisbatan torroq doirada amal hiladi, ijtimoiy xususiyatga egaligi va faqat insonga xos his-tuyg’u bo’lgani bois ijtimoiy munosabatlar jarayonida namoyon biladi. Fojialilik bilan kulgililik aslida bir-biriga zid tushunchadir. Ammo bu zidlikni mutlaq ma'noda tushunmaslik kerak. Binobarin, ular bir-birini tildirib, biri ikkinchisiga itib turadi. Fojiali va kulgili narsalar, voqea-hodisalarning o’zaro bog’liqligi, ular irtasidagi chegaralarning izgarib turishi hayot tajribasidan ma'lum. Shuning uchun xalq orasida "fojiaviylikdan kulgililikkacha bir qadamdir", degan naql yuradi. Fojialilik bilan kulgililikning o’zaro bog’liqligi hayotning murakkabligi, ziddiyatliligi, qarakatchanligidan kelib chiqadi. Bu narsani, ayniqsa san'at yordamida aniqroq tasavvur etish mumkin.Chunonchi, klassisizm san'ati fojiali va kulgili voqealarni tabaqalashtirib, ularni maxsus sohalar g’ilofiga irab bilib-bilib yuborgan edi. Romantiklar esa bu tor sholiplarni parchalab tashladilar. Ular olam ziddiyatlarga tilaligini, narsa-hodisalarda bu qarama-sharshiliklar ob'ektiv mavjudligini chuqur eshtiros bilan kuylaganlar, shu bois iz asarlarida fojiali voqealarni tasvirlaganda kulgililik va qiziqchiliklarni mashorat bilan kiritgan V.Shekspo’rning nomini shurmat bilan tilga oladilar.
San'atda fojialilik va kulgililikni aks ettirishda realistlar yangicha estetik prinsiplarni ishlab chiqadilar, bu ikki tushunchaning mohiyatini yagona estetik yaxlitlikda olib qaraydilar.
Realistlarning nazarida, fojialilik va kulgililikning uyg’un namoyon bilishi ijodkor iste'dodiga bog’liqdir. Yuqorida aytilganidek, V.Shekspir asarlarida ularni birini ikkinchisisiz anglash qiyindir. Fojiali va kulgili sholat insonning muayyan xatti-qarakati natijasida yuzaga keladi. Tabiiyki,bu xatti-qarakat turli-tuman hayotiy kuchlar tiqnashuvlar jarayonida rivojlanib boradi, voqelik bilan inson orzu-umidlari irtasidagi nizoli munosabatlarni gavdalantiradi.
Fojialilik va kulgililik boshqa estetik tushunchalardan qanchalik farq hilmasin, ularni go’zallik va xunuklik kabi ijtimoiy estetik orzularning tarixiy va nisbiy tabiatini inobatga olgan holda mushoshada hilish zarur. Zero, fojielilikda mavjud hayotning ziddiyatlari va tiqnashuvlari: hayot va ilim, ozodlik va zarurat, aql va tuyg’u, qonun va burch, shaxsiy va ijtimoiy xususiyatlar tiqnashuvi aks etadi. San'atdagi fojialilik shaqida gap ketganda, san'atning "fojiali oshanglar", "fojia san'ati", "fojialilik - san'at turi" kabi atamalar aloshida hisobga olinishi lozim. Buyuk san'atkorlarning asarlarida fojiali oshanglar mavjudligini juda ko’p misollarda kirishimiz mumkin. Masalan, M.Shayxzodaning "Jaloliddin Manguberdi" va "Mirzo Ulug’bek" asarlarida boshdan oxirigacha fojiali voqealar tasvirlangan, fojiali oshanglar ustuvor darajada ifodalangan.
San'atdagi fojialilik keskin tiqnashuvlar, xarakterlar, vaziyatlarni chuqur badiiy in'ikos etish natijasidir. Sofokl asarlari Shekspo’rnikidan, Shekspir asarlari Rasinnikidan, Rasinniki Vishnevskiynikidan, Fitratniki Shayxzodanikidan farqlansa-da, fojialilik rushi tufayli ular irtasidagi umumiylik sezilib turadi. Har qanday fojia zaminida keng kilamdagi ijtimoiy tiqnashuvlar yotadi. Bu tiqnashuvlarning qanday tugallanishi bilan insoniyat istiqboli bog’langan biladi. Buni badiiy tasvirlash fojianing falsafiy mohiyatini chuqurlashtiradi, butun tarix davomida insoniyatni shayajonlantirib kelgan tub hayotiy masalalarni shal hilishga da'vat etadi. San'atda fojiaviy qashramonlar davrning orzu-umidlarini izida mujassamlashto’rgan kuchli, yorqin, ulug’vor shaxslarning qiyofasida kirsatiladi. Lekin fojia tiqimasida ikkilamchi, uchlamchi qashramonlar ham ishtirok etadi va badiiy aks ettiriladi. Masalan, Shekspo’rning Makbet va Richard, B.Brextning Kuraj onaga ixshash qashramonlari iz taqdirlari bilan tomoshabinda ita ziddiyatli his-tuyg’ular tug’diradi. Ularning mudshish kirdikorlari kitobxon yoki tomoshabinda keskin norozilik, shatto voqealarga jirkanib qarash kayfiyatini vujudga keltirishi ham mumkin. Ayni chog’da achinish tuyg’usi ham paydor biladi, bunday sholatga tushishga mushit, tarbiya, ijtimoiy sharoit sababchidir, aslida go’zal insoniy fazilatlar ularga ham begona emas, degan insoniy munosabat yuzaga keladi.
Odatda, fojia mazmunida qashramonning mavjud shart-sharoitlarni tubdan izgartirishga faol intilishi namoyon biladi. Fojia qashramoni fojiali dramatik qarakatning asosiy sub'ekti sifatida qarakat hiladi. Shuning uchun fojia qashramoni, shatto, izini qurbon hilib bilsa-da, orzu-umidlariga erishishga intilishi namoyon biladi. Qashramon iz istagiga erishishga intilar ekan, mavjud ijtimoiy hayot ziddiyati bilan tiqnashadi. Xuddi mana shu tiqnashuv ita tarixiy sharoitda yechimsiz sholib, fojiani yuzaga keltiradi.
Arastu fojianing tomoshabinga shissiy-rushiy ta'siri, bu "jazavali" sholatning tomoshabin bilan fojiaviy qashramon irtasidagi ma'naviy-rushiy yaqinlik bilan bog’liqligini aloshida ta'kidlagan edi. Aflotunning qarashlarini davom ettirib Arastu fojiali his-tuyg’uning tarkibi ita murakkabligiga, unda achinish, qirquv va shodlikning iziga xos umumlashishi gavdalanishiga e'tiborni qaratgan. Bu yerda, albatta, qashramon chekkan azob-uqubatga achinish, uning mudshish taqdiridan qirquv, va, nihoyat, rushiy poklanishdan shodlanish kizda tutiladi. Arastu qarashlarini davom etto’rgan nemis mutafakkiri Lessing fojiali poklanish faqat achinish va qirquv jazavalariga taalluqlidir, deb ta'kidlaydi. Uning fikricha, achinish va qirquv bilan qarakat hilish fojianing yaramas jazavalarini yaxshi moyilliklarga aylantiradi. Lessingning fojia tiqimasini demokratlashtirish, uning qashramonlarini "qirollarning saroylari"dan "oddiy odamlarning kulbalari"ga kichirish shaqidagi fikr-muloshazalari muayyan darajada irinli va qadrlidir. Qashramonning azob-uqubatli hayoti uning shalokati bilan tugallansa ham, iquvchi, tomoshabin kiz ingida iz shalokatini bilib turgan insonning mag’rur qiyofasi gavdalanadi.
Fojianing mavzui va uning g’oyaviy-siyosiy yisini ijodkorlarga uslubiy yinalishni ham belgilab beradi. Keng umumlashmalarga intilish, chuqur mazmunlilik, soddalik va yaxlitlik, shayajon va eshtiroslilik fojia uslubining umumiy belgilaridir. Qiyofalarni aloshida, iziga xos tasvirlash orqali bunday umumlashmalarga erishiladi. Shekspo’rning ramziy qiyofalari shu jishati bilan Shiller qashramonlaridan ajralib turadi.
Fojia tarixiy davrning burilish nuqtalarida, eski ijtimoiy aloqalar va munosabatlar barbod bilib, mavjud siyosiy qarashlar, estetik va axloqiy aqidalar murakkab tarzda qayta basholanayotgan sharoitlarda ravnaq topadi. Esxil, Sofokl, Evripid asarlarida qadimgi dunyo fojialari ijtimoiy hayot tartiblari misolida yorqin kirsatilgan.
Qadimgi dunyo odamlari tasavvurlariga kira, inson oldindan belgilab qiyilgan qudratli "hismat"ga duch keladi. Bu hismatdagi balo-ofatlar bilan tiqnashuvi uni musharrar tarzda shalokatga olib keladi. Ammo qadimgi dramalarda ifodalangan fojiali sholatlar "hismat"ning hayot ustidan shukmronligini anglatmaydi. Inson yaxshi, oliyjanob bilishi, ammo uning bilib-bilmasdan xato, kamchilikka yil qiyishi tufayli iziga va boshqalarga balo-ofat keltirishi mumkin, degan aqida qadimgi dramalar mazmuniga singdirilgan. Qadimgi yunonlar fikricha, insonning azob-uqubatlari uchun uning izi mas'uldir. Ayni vaqtda ular bu azob-uqubatlarning tub sabablari inson irodasi va imkoniyati chegarasidan tashsharida ekanligini ham yaxshi bo’lganlar. Yunon fojiasi zaminida hismat bilan taqdo’rni insondan kuchli hisoblash, ularga tan berishga, shu yilda kurashish g’oyasi yotadi.
Fojianing yangi ravnaqi Yevropa Uyg’onish davrida boshlandi. Bu paytga kelib avvallari abadiy bilib kiringan feodal munosabatlar asta-sekin yemirila boshladi. Insonga, shissiy voqealarga mensimay qarash o’rniga insonni ulug’lash, uning cheksiz imkoniyatlarini kuylash yuzaga keldi, insonparvarlik falsafasi sharor topdi.
Agar qadimgi fojiada shaxs izini shali jamiyatdan ajratmagan va shuning uchun u yoki bu axloqiy g’oya namoyandasi sifatida mavjud bilsa, Uyg’onish davri fojiasida shaxsiy eshtiros va iroda bosh g’oyaga aylanadi.Endilikda inson tarkidunyochilikka, tabaqaviy ajratishlarga iz xoshish-irodasini sharshi qiyadi, bu intilishga monelik kirsatadigan tarixiy zaruriyat bilan tiqnashadi. Bu yerda endi hismat va taqdirga irin sholmaydi, fojia manbaida insonning izi, uning hayoti, shuningdek iz maqsadi uchun
intilayotgan odamlarning tiqnashuvi, boshqalarga va izlariga nisbatan yovuzliklarga sharshi kurash g’oyasi turadi. Mixail Sholoxovning "Tinch Don", Chingiz Aytmatov "Kunda" romanlari, Tengiz Abuladzening "Iltijo", "Istaklar daraxti", "Tavba-tazarru" filmlarida fojiaviylik hodisalari iziga xos badiiy talqin hilinadi.
Fojiali voqealar, keskin tiqnashuvlar insoniyat hayotida doimo mavjuddir.Binobarin, kishilar hamma vaqt iz orzularini riyobga chiqarish uchun intiladilar ,bu yilda tinimsiz kurash olib boradilar. Ularning bu jarayonda nihoyatda ziddiyatli hodisalar bilan tiqnashishlari tabiiy bir sholdir. Insoniyat hayotining turli bosqichlaridagi ijtimoiy adolatsizliklar, kishilararo munosabatlardagi tiqnashuvlar fojiiy asarlar uchun doimiy manba bilib kelganligining boisi shundadir. Kulgililik. Inson voqea-hodisalarga iz kulgisi orqali basho va munosabat bildirishi mumkin. Kulgililik hayotning iqtisodiy-moddiy, ijtimoiy-siyosiy, ma'naviy-axloqiy jabshalarida doimiy ravishda namoyon biladi. Kulgi iz-izidan paydo bilmaydi. Ayni paytda hodisa kulgiga aylanishi uchun u yoki bu tarzda inson bilan bog’lanishi, ular irtasida muayyan munosabat bilishi,hodisalarga inson xatti-qarakatlari mushri bosilgan bilishi lozim. Voqelikdagi kulgili sholatga faqat insongina tegishli javob bera oladi, insongina shunday qobiliyatga egadir.
Kulgililik tushunchasini izoshlash, ayni uni tushunish, anglash, in'ikos etish juda murakkabdir. Kulgi qizg’aydigan hodisalar benishoya ko’p bo’lganligidan unga berilgan ta'riflar juda xilma-xil dir. Bu ta'riflarda, tabiiyki, narsa-hodisalarning ijtimoiy mazmuni go’zallik va xunuklik tushunchalari bilan o’zaro bog’liq holda aks etgan. Buni tushunishda estetika tarixida turlicha qarashlar vujudga kelgan. Chunonchi, ba'zilar Arastu fikr-muloshazalariga hishilgan holda kulgililikning ob'ektiv asoslariga e'tibor qaratganlar, T.Gobbs izdoshlari esa uni sub'ektiv tuyg’u ekanligini ta'kidlaganlar. Ba'zilar kulgililikda yetuk anglanmaganlikni, boshqalar , aksincha onglilik mavjudligini uqdiradilar. Kulgililikka berilgan ta'riflarda xunuklik va go’zallik irtasidagi ziddiyat (Arastu), kutilayotgan voqelikning ashamiyatliligi va natijaning arzimasligi (Kant), mohiyatan arzimas, ammo shaklan ashamiyatli (Gegel), timsol va g’oya (Fisher), bexosdan sodir bo’lgan va jonli muloqot natijasi (Bergson) tarzidagi fikrlar bildiriladiki, ularning har birida bir tomonlamalik kizga tashlanadi. Ammo ularning barchasi uchun umumiy bo’lgan jishat kulgililikni qarama-sharshilik bilan bog’lab mushoshada etishdir.
G’arb va Sharq mutafakkirlarining estetik qarashlarida kulgililik xunuklik bilan bog’lab mushoshada hilinadi.Ularda xunuklikning izi emas, balki uning go’zallik da'vo hilishi, izini go’zallik deb hisoblab,shunga qarakat hilishi kulgilidir, deb ta'kidlanadi.
Kulgililik boshqa estetik hodisalar singari tashqi va ichki jishatlarni izida birlashtiradi. Kulgililikning ichki jishati - keng ma'nodagi Hazil (yumor) tuyg’usidir. Hazil tuyg’usi insonni shayvondan ajratib turadigan eng muhim xislatlardan biridir. Hazil tuyg’usi shaxsning xilma-xil kulgili, beixshov narsa-hodisalarni kirib, anglab, idrok etib, ularga kulgi bilan javob berish qobiliyatini ifodalaydi. Hazil tuyg’usi murakkab hodisa bilib, unda shaxsning butun borliqi, his-tuyg’usi va aqliy madaniyati, orzu-umidlari namoyon biladi. Turli narsa-hodisalar inson kulgisining ob'ekti bilishi mumkin. Masalan, tiyimli va mazali ovqatlanishdan roshatlanib kuladigan odamlar ham uchraydi. Bunday odamlar uchun kulgi hayotni sof fiziologik-jismoniy idrok etish ifodasidan boshqa narsa emas.
Kulgi biror narsa-hodisaning, deylik, insonning tashqi qiyofasi bilan uning asl, ichki mohiyati irtasidagi nomunofiqlik va ziddiyatning ta'sirida hosil biladi. Ba'zi odamlar izining pastkashligi, johilligi, xudbinligini tashqi viqor, oliftalik, takabburlik bilan "bezab" kirsatmoqchi bilishadi. Bu hodisani kuzatganimizda bizda ham kulgu, ham qandaydir mamnunlik tuyg’usi vujudga keladi. Uning asl ichki qiyofasi bilan tashqi kirinishi irtasidagi beixshovlik kulguga sabab bilsa, mazkur haqiqatni anglashimizdan, haqiqatni yolg’ondan ajratish olish qobiliyatimizdan mamnun bilamiz. Bu yerda muhim bir jishatni esdan chiqarmaslik kerakki, bu iziga xos kulgili sholatda bizning quvonchimizga "sog’lom" xudbinlik shissi ham hishilib ketishi mumkin.
Binobarin,mazkur odamdan ma'naviy jishatdan yuqori turishimizni bilishimiz ham bizga yoqadi. Kulgi shu tariqa inson rushini kitaradi, unga g’urur bag’ishlaydi. Qirquv va kulgu tushunchalari bir-biriga qarama-sharshi bo’lganligi bois inson yaramas va xunuk hodisalar ustidan kulishni o’rgana bilsa, u qirquv shissini tark etadi va bu narsa nomatlub illatlardan uni forig’ etadi.
Kulgi katta ijtimoiy ma'noga ega bilib, turli tarixiy davrlarda turlicha ashamiyat kasb etgan. Masalan, ijtimoiy besharorlik, o’zaro tinimsiz urush-janjallar, shuningdek, u yoki bu diniy, falsafiy, axloqiy cheklanishlar shukm surgan sharoitlarda kulgi keng irin egallay olmagan. Lekin xalq iz orasidan yetishib chiqqan itkir sizli, hozirjavob, zukko kishilar kulgini qurol hilib ijtimoiy illatlarga sharshi kurashgan, turmush ikir-chikirlari, hayot kamchiliklari, nuqsonlarini Hajv ostiga olgan. Izbek xalqining milliy-ma'naviy mulki bo’lgan askiya izining ijtimoiy mazmundorligi bilan katta ashamiyat kasb etganligi ma'lum.
Kulgi iz xususiyatiga kira, demokratik mazmunga ega bilib, u barcha odamlarni bir-biriga qovushtiradi. Ular kulgi vositasida o’zaro tenglashadilar. Kulgi noinsoniy, g’ayriaxloqiy illatlar bilan kurashning omilkor vositasigina bilib sholmay, u insonning kuch-qudrati va ozodligi timsoli shamdir. Kulgi xilma-xil bilib, uning mayin rag’batlantiruvchi, xushfe'l, Hazil-mutoyiba, ayovsiz,kesatiq,chandish, achchiq isteshzo kabi kirinishlari mavjud. Kulgililik kirinishlari san'atning me'morchilikdan boshqa deyarli hamma turlarida namoyon biladi. Komediya janrida esa kulgi izining tila estetik ifodasini topadi. Komediya mavzuini beixshovliklar, nomutanosibliklarning turli-tuman kirinishlari tashkil etadi. Kulgililikning xilma-xilligi uning san'atda ham turlicha aks etishini taqozo etadi. Komediya asarlarining xilma-xilligi mana shundadir.
Kulgililik turlarini anglash uchun komik tushunchalar bilan kulgili tushunchalar mohiyatini bir-biridan farqlash kerak. Kulgililik komiklikdan ancha kengdir, biroq har qanday kulgili hodisa komik bilavermaydi. Binobarin,komik voqea ijtimoiy va estetik ashamiyatga ega biladi. Kulgili hodisa juda nari borsa biror bir latifaning mavzui bilishi,boshqa aytganda Hajviy ixshatma-(parodiya), Hazil (sharj) kabilarni tashkil etishi mumkin. Ularda komik usullar nojiya xatti-qarakatlarga taqlid hilish bilan chegaralangan biladi.
Komediya eng oddiy kulgi bilan emas, balki komik matn bilan bog’liq biladi. Komediya uchun "qiyshiq burun emas, qiyshiq jon kerak", degan edi Gogol. Uning asosini komik tiqnashuvlar va komik tabiatli ramziy qiyofalar, "fosh" etilishi zarur bo’lgan komik vaziyat tashkil etadi. Arastu aytganidek, komediya salbiy xislatlarni aks ettiruvchi asar ma'nosini anglatadi, ammo ushbu adabiy janr kishilarning ita buzuqligini emas, balki kulgili jishatlarini shamrab oladi. Ijtimoiy voqelik odamlarning nojiya xatti-qarakatlarini ifodalab,mavjud ijobiy tasavvurlarga qarama-sharshi kelib tiqnashsa, komik tus oladi. Beor, laganbardor, munofiq,mansabparastlar komik tasvir ob'ekti hilib olinadi.
Komik sholatlarni mutlaqlashtirish yoki ularni komediya san'atining butun sohasiga tadbiq hilish mumkin emas. Komik sholatni davrning ijobiy tomonlarini aks ettirib, shunchaki qiyofaga ko’rgan odamlarga taalluqlidir, deyish ham xato. Bunda komik tasvir kiproq nomutanosiblik asosiga quriladi. Odamning chin, go’zal mohiyati bilan boshqa odamlar shaqidagi izining soxta, yolg’on tasavvurlari irtasidagi qarama-sharshilik ana shu tarzda namoyon biladi.
Gosho komik tiqnashuv mohiyatini yangilik bilan eskilik irtasidagi kurashda kiradilar. Aslida bu faqat komediyaga emas, balki barcha dramatik asarlarga xosdir. Komediya zaminida hamisha kulgili tiqnashuv zushur etiladi. Komik asar hayotning beixshovliklarini, orzuga zid riy berishini, odamlar xulqining kulgili sholatlarini ochib berishga xizmat hiladi. A.Qashshorning "Tobutdan tovush" va "Og’riq tishlar", B.Rashmonovning "Yurak sirlari",S.Ashmadning "Kelinlar qizg’oloni", E.Voshidovning "Oltin devor" komediyalarida kulgili vaziyatlar orqali qashramonlarning fe'l-atvori "fosh" hilinadi.
Komik mazmun, komik tabiatli qashramonlar, komik tiqnashuvlarning iziga xos xususiyatlari turli komik badiiy vositalar hillashni taqozo hiladi. Shu bois ular har xil mubolag’alar, yolg’on-yashiqlar, xayoliy tiqimalar orqali ifodalanadi. Mubolag’a kundalik odat bilib sholgan oddiy hodisalardan tortib, katta ijtimoiy voqealargacha kirgazmali, keskin "fosh" etishdir. Mubolag’a ijtimoiy hodisa bilan ijobiy orzu irtasidagi qarama-sharshilikni ochib tashlaydi. Bu qarama-sharshilikni anglash esa iquvchi yoki tomoshabinga shavola etiladi. Komediya bilan kulgi bir-birini izoshlaydigan tushunchalar bilib, kulgi komediyada tasvirlanayotgan voqea-hodisalar mohiyatini ochib berish vositasi, tasvirlanayotgan ob'ektni estetik basholash va muallif munosabati ifodasi shaklidir. Komediyada kulgining estetik vosita sifatida qatnashishi uning ijtimoiy ashamiyatini pasaytirmaydi. Chunki kulgi dunyodagi g’ayritabiiy hodisalarni qoralabgina sholmay, balki ularni yaxshilashni ham kizda tutadi. Komediya, avvalo, iz-izini tanqid hilishning maxsus shaklidir. Komediya yomon xulq, yomon odat, yomon hodisalarni to’g’ridan to’g’ri, bevosita kirsatib, ularni tuzatishga da'vat hiladi.
Komediyaning asosiy vazifasi - odamlar axloq-odobini sashnadan turib to’g’ridan-to’g’ri va bevosita miyasiga joylashtirib tuzatishda emas, balki insonning hayotidagi kulgililikni ilg’ab olishdagi qobiliyatini mashq hildirib turishda, ya'ni odamlarda Hazil tuyg’usi kabi qimmatbasho fazilatni rivojlantirishdadir. Komediya odamlarda yaramas va xunuk hodisalarning kulgili tomonlarini kira olishga, ularni anglash, fosh hilish, qoralashga o’rgatadi. Komediyadagi kulgi yaramas va xunuk hodisalarning bish yeri, zaif tomonini tanqid hilishga qaratilgan biladi.
Komik asarlar yaratgan ijodkorlarning estetik basholari kipincha aniq va to’g’ri bilib chiqadi. Ular shech mashal mayin Hazil va muruvvatli tabassumga loyiq hodisalarga nisbatan achchiq, isteshzoli, zasharli kulgini ishlatishmagan. Ammo ayovsiz va keskin qoralanishi lozim bo’lgan hodisalarni tasvirlayotganlarida ulardan keng foydalanishgan.
Kulgilikning badiiy shakllari orasida Hajv (satira) aloshida ashamiyatga ega. Umumestetik ma'noda Hajv voqelikni badiiy tasvirlash turi bilib, u hayotning salbiy hodisalari ustidan kulish orqali ularning yuksak insoniy orzularga zid ekanligini birtdirib kirsatadi. Hajv san'atning har xil turlarida turli kirinishlarda namoyon biladi. U lirikada ham, eposda ham, dramada ham mavjud. Ayni vaqtda Hajv san'atning bir turidir. Uning iziga xos maqsadi, yinalishi va ifodaviy
vositalari mavjuddir.
Hajv markazida doimo salbiy hodisalar turadi, uning butun fosh hilish kuchi ishalarga qaratilgan biladi. Shu bois komedik asarlarga xos tanqidiy yinalish Hajviy asarlarda tilaqonli aks etadi. Hajvdagi fosh etuvchi kulgi qashr-g’azabdan ajralmagan holda namoyon biladi.
Hajv voqelikning barcha estetik shakllaridan foydalanadi va, eng avvalo, kulgilikning barcha kirinishlarini, jumladan, achchiq kinoya, mazax, zasharxanda, Hazil-mutoyibani ishga soladi.
Hajv badiiy umumlashtirishning aloshida turi sifatida keng mushoshadalarga
intiladi. Hajv qashramonlari kizga yaqshol tashlanadigan salbiy sifatlarga ega bilib, ular umumlashtiruvchilik xususiyatiga ham ega biladi. Biz ko’p shollarda gap orasida Qori Ishkamba, Itkuriy, Toshbolta oshiq kabi badiiy asar "qashramon"larini histirib itamiz. Bu bilan bir odamning isha Hajv qashramonlariga ixshagan xislatlari borligiga ishora hilamiz.
Hajv mazmuni mubolag’a, grotesk kabi birtdirib kirsatish vositalaridan unumli foydalanish asosida yanada boyiydi. Hajvdagi mubolag’a, grotesk, odatda, doimiy uchraydigan voqea-hodisalar ortiga yashirinib olgan salbiy hodisalarni fosh etishga qaratilgan biladi. Hajv nazariyasi rivojlanishida rus yozuvchisi Saltikov-Shchedrin fikrlari salmoqli irin tutadi. U biyoqlarni nihoyat darajada quyoqlashtirib, qiyofa tasvirini itkirlashtirishga erishish mumkin va zarur, deydi. U yozadi: "Inson hillarini yechib tashlang. Unga fikr-muloshazalarini erkin bayon hilish imkoniyatini bering va shunda kiz ingingizda avvalgidan butunlay boshqa odamning turganligini kirasiz. Chunki siz uni oddiy hayot sharoitida ko’rgansiz, endi u avvalgi muvofiqlik va boshqa shartli sholatlardan xalos bilib, insonning asosiy mohiyatini tashkil hiladigan xislatlarni orqada sholdirib, shu mashalgacha panada yotgan xislatlarini yorqin namoyish etayotganining guvoshi bilasiz!"
Hajv iz rivojida turli tisiqlarga duch kelgan bilsa-da, u izining g’oyaviy-estetik asosi bo’lgan voqelikni shissiy-tanqidiy idrok etish xususiyatini doimo saqlab sholgan. Agar Hajv xalqchil demokratik orzularga yinalgan g’oyaviy-estetik asosidan chekinsa, u juda zaiflashadi. Hozirgi paytda Hajv kerak bilmay sholdi, yoki u izining ayovsiz, murosasiz, itkir ayblovchi, fosh hiluvchi yinalishidan "mayin masxara" yinalishiga itishi kerak, degan fikr-muloshazalar keng tarqalgan. Lekin xajvning itkirligi va yoki ayovsizligi olib tashlansa, unda xajv ta'sirsiz bir narsaga aylanadi. Jamiyat rivojlanib borishi jarayonida Hajv kulgisining ob'ekti bilan birga, uning sub'ekti ham izgarib boradi. Ammo insoniyat taraqqiyotiga tisiq bilib borayotgan barcha illat va kamchiliklar, odamlarning salbiy xulq-atvorlari itkir va hayotbaxsh masxaraga ob'ekt bilib sholaveradi. Demak, Hajv barcha zamonlarda ham muhim ashamiyatga ega biladi.San'atning kulgi turlari orasida Hazil-Hajv (yumor) munosib irin egallaydi. Hazil-Hajvsiz biron-bir kulgi asari yaratilmaydi. Hazil-Hajvga eng e'tiborli qadriyat sifatida yondashgan, unga rag’batli va moyil odamlar, odatda, ulug’vorlik, axloqlilik, olijanoblik his-tuyg’ularini chuqur anglaydilar. Hayot ikir-chikirlari, kamchiliklarini tanqid hilayotgan ijodkor Hazil-Hajv tuyg’usi orqali kishilarga salbiy illatlardan qutulishga yordam beradi. Hazil-Hajv tuyg’usi voqelikka shissiy munosabatning aloshida shakli sifatida drama asarlarining tarkibiy hismiga aylanib ketadi. Hazil-Hajv, masxara kulgilikning shakllari sanaladi. Ular hayotdagi salbiy, xunuk hodisalarni ochib beradi. Hazil-Hajv kulgi g’azabnok qoralashdan kira kiproq samaralidir. Shekspir, Lope de Vega, Chexov, A.Qashshor, M.Zoshchenko, Aziz Nesin, Ne'mat Aminov kabi yozuvchilarning asarlari shu jishati bilan qadrlidir.Komediyaga qoralash, inkor hilish, tanqid hilishdan kira ezgulikka chaqirish da'vati kiproq xosdir. Komediya eng yomrn hodisalarni va eng yomon odamlarni kirsatadi, degan fikr nisbiydir. Qadimgi yunonlar Aristofanning zasharli, achchiq masxaralari bilan bir qatorda, saxnada kulgili niqoblar kiyib shovqin-suron kitaruvchi ajoyib-g’aroyib yosh yigitchalar iyinidan iborat Menandr komediyalarini ham sevib tomosha hilganlar.Shekspir komediyalari ham kiproq ijobiy hodisalarni ulug’lashga qaratilgan. Ularda Hajv, masxara yordamchi vazifani bajaradi. Shekspir asarlarida kulgilik odamlarning oddiy, tabiiy zaifliklari, kamchiliklarini nihoyat darajada mubolag’ali tasvirlash orqali namoyon hilinadi. Shekspir kulgisini xalq bayramlari, tomoshalari, yig’inlaridagi iyin-kulgining shosilasidir, deyish mumkin. Uning komediyalaridagi Hazil-Hajv va masxara uyg’unligi aslida tutqinlikdan bishatilgan kuchlarning mavj urgan iyinidir.Kulgi nafaqat fosh etuvchi, shu bilan birga, yana boshqa shususiyatlarga ham ega. Kulgi juda katta tarbiyaviy ashamiyat kasb etib,uning inson kinglini yumshatadigan va bishatadigan, boshqalarga achinish va meshr-shafqat kirsatadigan distona kirinishlari ham mavjud. Kulgililik shakllari qanchalik erkin namoyon bilsa, ular shunchalik chuqur ta'sir kirsatadi. Beozor Hazil-Hajv kishilarga hayotning kulgili tomonlari, uning murakkabliklarini ilg’ab olish va fashmlashga ma'naviy yordam beradi.
San'atning ijtimoiy-estetik mohiyati.San'at tarixiy taraqqiyot jarayonida hamisha ijtimoiy eshtiyojlarni qondirib kelgan. San'at ijtimoiy hayotning murakkab munosabatlari bilan aloqador bilib, u bir vaqtning izida ham meshnatning aloshida turi, ham ijtimoiy ishlab chiqarishning maxsus sohasi, ham ijtimoiy ongning bir shakli, ham iziga xos bilim sohasi, ham ijodiy faoliyatning bir kirinishi sanaladi. San'at avvalo ijtimoiy ong shaklidir. Uning boshqa barcha tavsiflari ana shu sifatdan kelib chiqadi va shu tashlilga asoslanadi. San'at ijtimoiy turmush jarayonlari bilan bog’liq. Bu qadimgi odamlarning moddiy va ma'naviy boyliklar yaratishda, ya'ni izlariga ma'qul, kingillariga xush keladigan narsalar yaratishga bo’lgan ishtiyoqlarida yaqshol kizga tashlanadi. Ijtimoiy turmush san'atning rivojlanishiga bevosita ta'sir itkaza borgan. Keyinchalik esa ijtimoiy tuzilmalar, falsafiy-diniy, siyosiy qarashlar, axloqiy qoidalar, ma'naviy qadriyatlar orqali ham ta'sir itkazgan. San'atning jamiyat hayotida nisbiy mustahil tarzda amal hilishi vorisiylik qonuniyatining namoyon bilishi bilan ham bog’liq. Ijtimoiy ongning barcha shakllariga taalluqli bo’lgan vorisiylik san'atga ham xosdir. Vorisiylik jamiyat moddiy asosi bilan bog’liq bo’lgan siyosiy va shuquqiy ong sohalarida kiproq namoyon biladi.
Vorisiylik ijtimoiy hayotning barcha jabshalarida mavjud. Ammo hayotning barcha tomonlarini shamrab oluvchi, iqtisodiy zamindan ancha yiroq bo’lgan san'atda vorisiylik yorqin va keng namoyon biladi. San'atning hamma qirralari, mavzu yinalishi, g’oyaviy-rushiy qoida va oshanglari, ijodiy aqidalari, uslubi tur va shakllari, ifoda vositalarida vorisiylik, ayniqsa, birtib kirinadi.
Vorisiylik shech mashal ijodkorning shaxsiy "injiqliklari"ga biysunmaydi. Har bir ijodkor san'atda biror-bir yangi narsa yaratar ekan, u izidan avvalgi badiiy, g’oyaviy-rushiy, uslubiy ifoda vositalariga tayanib, ijod hiladi. Shatto, san'atda batamom yangi yinalish ochayotgan dasho ham hamma vaqt izining itmishdoshlari "elkasida turib qaddini rostlab oladi".
Avvalgi badiiy merosdan qay darajada foydalanish mumkin, qaysi qismini rad etish kerak, degan savolga javob berishda ham vorisiylik qonuniyatlaridan kelib chihiladi. Ijtimoiy ongning boshqa shakllarida bo’lganidek, san'atda ham bilish va mafkura bir-biri bilan chirmashib, o’zaro bog’lanib ketgan. Turli tarixiy bosqichlarda va san'atning turli kirinishlarida bilish va mafkura o’zaro mutanosiblikda amal hiladi.San'at keng ma'noli tushunchadir. Masalan, qadimgi yunonlar musiqa, raqs, nazmni san'at deb bilishgan. O’rta asrlarga kelib esa san'at tarkibiga tasviriy san'at, kasallarni davolash va dorixona ishlari ham kiritilgan. Bugungi kunda "san'at" sizi voelikni badiiy timsollar vositasida ijodiy aks ettirish, "ishning kizini bilish" va "mashorat kirsatish jarayoni", "har qanday ishning izi va u talab hiladigan mashorat darajasi" ma'nolarida hillaniladi.
San'at tushunchasining bunday keng ma'noda talqin etilishi bejiz emas, zero, san'at insoning ijodiy meshnati, aql-idroki, shuuri bilan yaratilgan, vujudga kelgan, ijod hilingan narsalardir. San'at inson faoliyatining ijodkorlik turini anglatib, har bir san'at asarida shaxsning iziga xos iste'dodi namoyon biladi. San'at, albatta, insonning mashorati bilan chambarchas bog’liqdir.
San'at keng ma'noda san'at asarlari (badiiy qadriyatlar), shuningdek, ularni yaratish (badiiy ijod hilish) va iste'mol (badiiy idrok etish) jarayonlarini ham shamrab oladi. San'at ijtimoiy taraqqiyot bilan bog’liq holda rivojlanib kelgan. Qadimiy Markaziy Osiyo shududida, Ispaniya, Sashroi Kabir va boshqa bir qator ilkalarda uchraydigan g’oyalarga iyib tushirilgan shayvonlar tasvirlari hozirgi davr nuqtai nazaridan ham estetik qiymatga egadir. Ularda har bir narsa turining mezoniga mos ijod hilish, ya'ni ijod qonunlariga rioya hilish, mutanosiblik, ularni yaratish jarayonida olinadigan quvonch kabi estetik faoliyatning muhim belgilari ifodalangan.
Badiiy faoliyat kurtaklari estetik eshtiyoj tufayli paydo bo’lgan. U sekin-asta badiiy eshtiyojlarni qondirish tarzida aloshida namoyon bilib borgan. Shu asosda aqliy va jismoniy meshnat uyg’unlashib, san'at sohasida ham iziga xos shaklda rivojlangan. Aql-idrok va hil faoliyati mutanosibligi ajoyib, shayratomuz san'at mi'jizalarini yaratishga olib kelgan.
Kishilarning birgalashib faoliyat kirsatishga bo’lgan eshtiyoji o’zaro axborot ayriboshlash zaruriyatini keltirib chiqargan. Bu esa, iz navbatida, inson his-tuyg’ularining shamoqang, mutanosiblikda doimiy tarzda rivojlanib, takomillashib borishiga olib kelgan. Masalan, burgutning kizi uzoq-uzoqlarni kira oladi. Lekin inson burgutga nisbatan narsalarning kiproq tomonlarini kirish, anglash, sezish, shis hilish qobiliyatiga egadir. Quloq musiqa oshanglarini ilg’ash, kiz narsalarning shaklini ajratish uchun xizmat hilganidek, insonning voqeiy hayotdan lazzatlanish qobiliyatini riyobga chiqaradigan boshqa his-tuyg’u a'zolari ham shayvonlarnikidan keskin farq hiladi. Inson badiiy g’oyalarning moddiy ifoda topishi uchun zarur bo’lgan qurol va vositalar yaratib, iz kundalik hayoti mazmunini boyitishga intiladi. Kishilar uzoq itmishda tosh qurollar yordamida ilk naqshlarni chizishgan, g’oyalarga turli tasvirlar tushirishgan. Demak, san'at meshnat bilan uyg’un tarzda rivojlanib borgan. Shu bois badiiy faoliyat shakllari inson meshnati zaminida vujudga kelib, bevosita meshnat jarayonlari bilan uzviy bog’lanib ketgan.
Badiiy faoliyatning eng qadimgi shakllari bir-biridan ajralmagan holda yaxlit tarzda ibtidoiy jamoa madaniyatini namoyon etgan. Afsonaviy tafakkur bir vaqtning izida ham sog’lom, ham zaif xayolparastlikni izida birlashtiradi. Asotirda insonning zaifligi, ojizligi aks etib, ilm-fan, estetik tasavvurlar kurtaklari, axloqiy qadriyatlarning eng sodda qoidalari va, shu bilan birga, turli yanglishishlar, "ma'n hilish"lar namoyon biladi.
Asotirda diniy mazmun keng irin olgan. Misr afsonalari asosan diniy ibodat mazmuniga ega edi.
Yunon afsonalaridagi diniy mazmun yunon san'ati asosini tashkil etgan.
Badiiy faoliyatda diniy ibodat bilan bog’liq jishatlar asosiy bilib, foydali - amaliy tomonlar bilan hishilib ketgan. Masalan, qadimgi odamlar yovvoyi shayvonlarni kamon iqi bilan sanchib tasvirlash orqali izlarining bilajak ovda muvaffaqiyatga erishishlari musharrarligini namoyish etmoqchi bo’lganlar. Shu tariqa estetik faoliyat voqelikni bilishga asoslangan va qadimgi odam ongida bilish bilan afsona chirmashib, yaxlit bir shakl kashf etgan.
Qadimgi estetik madaniyat yodgorliklarining mavzu yinalishi ham diqqatga sazovordir. Asosiy tasvir (g’oya suratlari) va taqlid (raqslar) uchun ovchilik bilan bog’liq shayvonlar ob'ekt hilib olingan. Qadimgi ajdodlarimiz buqa, fil, kiyik tasvirlarini yaratish bilan ular shaqidagi tasavvurlarini gavdalantirishgan va chuqurlashto’rgan.
Insoniyat tarixidagi dastlabki san'at asarlari murabbiylik-tarbiyachilik vazifasini ham bajargan. Tasvirlar, naqshlar, raqslar, ertak-afsonalarda avloddan avlodga itib turgan amaliy, axloqiy, estetik tajriba mujassamlashgan edi. Badiiy faoliyatning ilk shakllari uyushtiruvchilik, birlashtiruvchilik vazifalarini ham bajargan. Yashash uchun kurash maqsadida jipslashgan, birlashgan butun jamoa xatti-qarakatlari, urinishlari vositasida hilga kiritilishi mumkin bo’lgan g’alaba-ovda shayvon ustidan g’olib bilish manzarasi aks ettirilgan. Bu tasvirlar ham qadimgi odamlarning jamoa bilib birlashishida eng muhim omillardan biri bo’lgan.
Inson badiiy faoliyatining ilk namunalari bo’lgan suratlarda san'atning juda ko’p belgi va xususiyatlari kirinib turadi. Lekin ularda yakka shaxs omili yetishmaydi. Qadimgi odamlar faqat urug’ va qabila uchun umumiy bo’lgan his-tuyg’u shamda tasavvurlar bilan yashagan, izini voqelikdan ajratolmagan. San'at esa boshidan oxirigacha shaxsdan boshlanadi, shaxs bilan shakllanadi, shaxs bilan qadr topadi. Shaxs san'at ijodkori, badiiy qadriyatlar yaratuvchisi bilishi bilan birga, u san'atning asosiy ob'ekti va mavzusidir.
Ibtidoiy odamlar badiiy faoliyati jarayonida tabiatni ramziy-timsoliy aks ettirish kurtaklari shakllangan. Mana shu ilk ramziy-timsoliy akslarda insonning mualliflik "hili"-uslubi paydo bo’lgan. Shu tariqa badiiy ramz-timsol muallif-ijodkorning betakror iste'dodini namoyon hilgan. San'at xuddi fan singari iz mavzu doirasida beqiyos bilish-anglash imkoniyatlariga ega. Lekin san'atning badiiy bilish-anglash jarayoni iziga xos xususiyatlar doirasida sodir biladi. San'at voqelikni badiiy vositalar orqali yanada tilaqonli, jozibali anglashga yordam beradi.
Ma'lumki, ijtimoiy ongning har bir shakli voqelikning muayyan biror bir tomonini aks ettiradi. San'at ijtimoiy ong shakli sifatida voqelikni badiiy-tasvirli shaklda anglash imkonini beradi. Insonning bilish-anglash faoliyati masalalari bilan fanning juda ko’p sohalari shug’ullanadi. Masalan, tabiiy fanlar insonni biologik mavjudot sifatida o’rgansa, ijtimoiy fanlar uni shaxs sifatida tashlil hiladi, inson shaxsiga iz vazifalari nuqtai nazaridan yondashadi: rushshunoslik insonning ichki dunyosini, rushiy kechinmalarini o’rganadi; iqtisod nazariyasi insonga muhim ishlab chiqaruvchi kuch sifatida qaraydi; siyosatshunoslik insonning siyosiy munosabatlar jarayonidagi o’rni masalasi bilan shug’ullanadi; axloqshunoslik insonni xulq-atvor qoidalari bilan bog’liq holda tadqiq etadi; estetika insonning voqelikka estetik munosabatini ochib beradi va shokazo. San'at uchun inson izining biologik, rushiy, ijtimoiy-gurushiy, milliy-ajdodiy va sof yakka sholdagi barcha belgi va xususiyatlari jishatlariga kira bosh mavzu bilib xizmat hiladi. San'at voqelikning barcha jozibali boyliklarini, kirkamligini shamrab olishga qodir. Ayni vaqtda bu voqelik ijtimoiy shaxs bilib yetishgan insonning tub eshtiyoj va manfaatlari in'ikosi sifatida ifodalanishi lozimdir. Hozirgi ilmiy-texnika inhilobi deb atalgan umumbashariy hodisaning turli kirinishlari va yinalishlari rushshunoslar, jamiyatshunoslar, iqtisodchilar va boshqa fanlar sohalari mutaxassislari asarlarida ifodalanmoqda. Fan va texnika inson hayotida qanday ulkan ashamiyat kasb etishidan qat'iy nazar, san'atda ustuvor maqomga ega bilishi mumkin emas. San'atda fan bilan bog’liq muammolar, ya'ni insoniy faoliyat-boshqaruv hodisalari his-tuyg’uli ma'nodan mashrum etib tasvirlansa, u yerda san'at bilmaydi. San'at shissiyotlar, tuyg’ular bilan tirik, u shissiy ta'sir etish, ibrat kirsatish, tarbiya berish qudratiga egadir.
San'atda inson hamma vaqt ham bevosita ifodalanmaydi. Masalan, san'atning manzara tasviri yoki natyurmort turida inson qiyofasi ifodalanmaydi. Lekin bu shol mazkur san'at asarlarida inson aks etmaydi, degani emas. Manzara tasviri inson his-tuyg’ularining eng nozik va eng jozibali qirralarini namoyon etadi. Masalan, Irol Tansiqboev, Ne'mat Qiziboev, Rizi Choriev kabi musavvirlarning manzarali rang tasvir asarlari kishida ma'yuslik, shodlik, tashvishli eshtiros, kitarinki rush, hayotbaxsh orzu-umidlar, ijodkorlik va yaratish his-tuyg’ularini uyg’otadi. Tasviriy san'atning natyurmort turi kiproq jonsiz narsalar - mevalar, gullar, ichimliklar tasviridan iborat bilsa-da, bu xil asarlar mavzui ham baribir inson va uning hayotidir. Golland musavviri Vilem Xedaning "Somsa va nonushta" natyurmortida ita mashorat bilan chizilgan qadash, g’ijimlangan dasturxon, unga tikilgan may tasvirlarini kizdan kechirar ekanmiz, kartinadan nafaqat shisha, dasturxon kirinishini, eshtiyotsizlikdan tikilgan mayni, balki insonning iliq nafasini, uning mashoratli hillari mazkur manzarani yaratganini aniq shis etamiz. Bizni hozirgina sodir bo’lgan inson dramasini sezish shissi chulg’ab oladi.
Shunday hilib, san'at bizda insoning izini tasvirlash orqali ham, uning atrofidagi hodisalarni aks ettirish orqali ham muayyan tuyg’ular uyg’otadi. San'at ba'zi asarlarda insonni bevosita aks ettirmasa-da, baribir uning biror narsaga munosabatini,unga nisbatan insoniylik mezonini bavosita ifodalaydi.
Binobarin,basholashda inson mohiyatini anglashga qaratilgan bilish sholati hamisha mavjuddir. San'at narsalardan, tabiat hodisalaridan inson uchun ashamiyatli bo’lgan ma'no izlaydi, qidirib topadi va kirsatadi. San'at voqelikning har qanday kirinishlaridan ijtimoiy ma'no paydo hiladi.
San'at voqelikdagi barcha badiiy qadriyatlarni shamrab olar ekan, voqelik ham san'at mavzui bilib xizmat hiladi. Mazkur nuqtai nazar inson san'at mavzui orqali izining tabiatga, dunyoga xilma-xil munosabatlarini namoyish etadi, degan qarashga zid kelmaydi. Inson dunyoni estetik qadriyat sifatida in'ikos etar ekan, voqelikdagi aloqalar, munosabatlarni ham tilaligicha idrok hiladi.
San'at voqelikka qadriyatli munosabatning timsoli sifatida bilishning muayyan turini anglatadi. Chunki ob'ektiv qadriyatlarni estetik anglash ham bilish jarayonining tarkibiy hismidir. San'at tasvirlanayotgan narsalar, voqea-hodisalarning mohiyatini ochib beradi, inson rushiy sholatini ifodalaydi. San'at bilan fan bir-biriga yaqin bilishiga qaramay,tabiiyki, birining o’rnini ikkinchisi bosolmaydi. Masalan, Abdulla Qodiriyning "Itkan kunlar", Oybekning "Navoiy" romanlari matnlari tarixiy tadqiqotlardan olinadigan ma'lumotlarning sifat darajasini bermaydi va buni iz oldiga maqsad hilib ham qiymaydi. Ayni paytda muayyan tarixiy tadqiqotlarning ham "Itkan kunlar", "Navoiy" asarlaridagi ma'lumotlar o’rnini bosa olmasligi tayin. San'atning fandan ustuvor imkoniyatlari shundaki, u tarixiy jarayonlarni, xalq hayotini yakka olingan shaxslar taqdiri orqali ifodalaydi. San'at inson hayotining fan kuchi yetmaydigan sirli tomonlariga kira olish, inson xulq-atvorlari sabablari tagiga yetish, insonning iziga, odamlarga, tabiatga bo’lgan munosabatini aniqlash qudratiga ega. San'at mavzui uning bilish-anglash doirasini toraytirmaydi, balki voqelikni keng anglash, uning umummanfaatli tomonlarini idrok etishni taqozo hiladi. Bu umummanfaatli tomonlar sirasiga faqat iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy munosabatlargina emas, balki jamiyat ma'naviy hayotining barcha qadriyatlari ham kiradi.San'at inson kiz ingida jamiyat ma'naviy hayotiniing barcha murakkabliklarini, eshtiroslarini, qarashlar jozibasini, ziddiyatli kayfiyatlarni iziga xos tarzda gavdalantiradi.
San'atning ijtimoiy hayotda tutgan o’rnini belgilash ko’p jishatdan uning ma'naviy madaniyatning boshqa shakllari bilan aloqadorligi masalasini aniqlab olish bilan bog’liqdir. Bu irinda san'atning mafkuraviy tabiati shaqida tixtalib itamiz. San'at ham, mafkura ham ijtimoiy-tarixiy hodisadir. Lekin san'at mafkuradan oldin vujudga kelgan. Kishilik taraqqiyoti tarixida qarama-sharshi ijtimoiy gurushlarning qarashlari natijasida esa mafkura sharor topgan. Shu boisdan ijtimoiy gurushlar mafkurani iz qarashlari ifodasi sifatida ta'riflaydilar. Binobarin," mafkura-muayyan ijtimoiy gurush, qatlam, millat, jamiyat, davlat manfaatlari, orzu-istak va maqsad-muddaolari ifodalangan g’oyaviy-nazariy qarashlar va ularni amalga oshirish tizimi"dir (Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushunchalar, tamoyillar va atamalar: hisqa izoshli tajribaviy lug’at. -Toshkent,"Yangi asr avlodi", 2002, 73-bet).U ijtimoiy gurushlarning aniq yinalishga miljallangan xatti-qarakatlari va xulq-atvorlari dasturini ishlab chihishda g’oyaviy-nazariy asos bilib xizmat hiladi.
San'at tabiatan umuminsoniy manfaatlar va intilishlarni ifoda etganligi bois shech qachon yolg’iz u yoki bu mafkura, u yoki bu qarashlarning ifodasi bila olmaydi. Mafkura kishilarning diniy-axloqiy, estetik qarashlari tizimida estetik orzuga aylansagina, u san'atda riyobga chiqadi. Estetik orzuda estetika va mafkura qirralari uzviy bog’lanib ketgan biladi. Voqelik mohiyatiga kirib borish estetik orzu tabiatiga, uning shaqqoniyligiga bog’liq.
Mafkura san'atda badiiy aks ettirish mavzui sifatida ham namoyon bilishi mumkin. Muayyan jamiyat hayoti san'atda har tomonlama ifodalanadi, u ma'naviy hayotning tarkibiy hismlaridan biri bilib xizmat hiladi. San'at mafkuraviy omillar bilan hishilib ketadi va shu tarzda iziga xos ashamiyat kasb etadi. San'at inson rushining eng chuqur qatlamlariga kirib borib, ijtimoiy g’oyalarning "vositachi"si vazifasini ham itaydi. Mazkur g’oyalarni san'at muxlislari qashramon kechinmalariga shamdard bilish orqali ham idrok etadilar.
San'atning mafkuraviy ta'sir kuchi faqat siyosiy, axloqiy, falsafiy, estetik g’oyalar bilan bog’lanib sholmaydi. Sholbuki, bu ta'sir kuchini badiiy haqiqatdan, real hayot manzaralaridan ajratib mushoshada etib bilmaydi, balki u asarning shaqqoniyligi rushi bilan chambarchas bog’lanib ketgan biladi. San'at jamiyat bag’rida yuzaga keladi va yashaydi, izining mafkura imkoniyatlarini kiproq siyosat bilan shamkorlikda amalga oshiradi. Boisi har qanday jamiyatda siyosiy faoliyat va siyosiy ong muhim irin tutadi. Nafaqat san'at, balki axloq, shuquq, va boshqa sohalar ham mayyan darajada ijtimoiy-mafkuraviy jishatdan siyosat bilan bog’liq. San'at bilan siyosatning o’zaro aloqadorligi oshkora yoki yashirin, niqobli tarzda namoyon bilishi mumkin. Bu yerda ijtimoiy davr va ijodkor dunyoqarashi katta ashamiyat kasb etadi.
San'at bevosita shukmron sinf yoki qatlamning tub manfaatldari ta'sirida siyosiylashgan shollarda u muayyan siyosiy orzu-umidlarni ochiqdan-ochiq shimoya hiladi, ma'lum bir turmush tarzini sharor toptirishga xizmat hilishi yoki uni rad etishi mumkin. Masalan, Aristofan komediyalari, Shiller dramalari, Beranjening siyosiy hishiqlari, David va Delakrua suratlari, Muhimiy, Furqat, Zavqiy va Avaz Itar ig’lining hajviy she'rlari shular jumlasidandir. Itmish ijodkorlari kipincha muayyan ijtimoiy gurush manfaatlari yilidagi siyosat bilan bevosita bog’lanib sholganlarini ongli ravishda izlari fashmlagan holda asarlar yaratganlar. Binobarin, ijodkor asar yaratish jarayonida iz davrining siyosiy hayotidan butunlay ajrab sholmasligi, unga loqayd munosabatda bila olmasligi, iz siyosiy qarashlari va g’oyalaridan mustasno tarzda ijod hilolmasligi ma'lum. Lekin har bir siyosiy mafkuraning san'atga ta'siri uning mohiyat-mazmuni bilan, unda umuminsoniy manfaatlarning nechog’lik ifodalanishi bilan bog’liqdir. Ilg’or, taraqqiyparvar siyosiy g’oyalar barcha davrlarda ham ijodkor iste'dodiga samarali yil ochgan, san'at ravnaqiga xizmat hilgan, aksincha, mustabid rushdagi siyosiy qarashlar esa eng iste'dodli ijodkorlar faoliyati erkin namoyon bilishiga keskin monelik kirsatgan.
Tarixdan shu narsa ma'lumki, turli davrlarda ijtimoiy ongning biror shakli yetakchi iringa chiqib oladi-da, ma'naviy madaniyatning sholgan barcha sohalariga izining shukmron ta'sirini itkazadi. Fikrimizning dalili sifatida itgan asr boshlaridan 90 yillargacha sobiq SSSRda kommunistik mafkuraning yakka shukmronligi ta'sirida yuzaga kelgan ma'naviy hayot sohasini olib kiraylik. Bu mafkura itmish milliy san'ati asarlariga, asriy urf-odatlarga, diniy madaniyatga ita salbiy munosabatda bildi.Buning oqibatlari bugungi kunda hammamiz uchun aniq. Ijtimoiy hayotdagi izgarishlarni izida insonparvarlik asosida aks ettirib kelgan san'at hozirgi paytda umuminsoniy qadriyatlarni asrab-avaylash vositasiga aylangan.
San'atda ilg’or siyosiy qarashlar badiiy asar tiqimasi orqali ramziy tarzda ifodalanadi. San'at bilan siyosat irtasidagi mutanosiblik itkinchi tarixiy hodisadir. Chunki har qanday siyosat muayyan tarixiy davr doirasidagina amal hiladi. San'at bilan axloqning o’zaro munosabatlari estetikaning izak masalalaridan biri bilib, bu
masalaga uch uslubda yondashiladi. Birinchisi-"axloqiylik" uslubi deyiladi. Bu uslub Yevropa estetikasida qadimgi yunonlar, jumladan Aflotun, keyinchalik esa Russo va L.N.Tolstoy ijodida keng namoyon bo’lgan. "Axloqiylik" uslubi targ’ibotchilari turli davrlarda yashaganiga qaramay, ular badiiy ijodni axloq-odobga biysundirish, ezgulikni san'atning birdan-bir va eng oliy maqsadi sifatida targ’ib etish bilan shug’ullanishgan. San'atga axloqiylik rushida yondashuv insonning ma'naviy-axloqiy
kamol topishiga xizmat hiladi, jamiyat ma'naviy-axloqiy ravnaqida muhim ashamiyat kasb etadi.
Ikkinchi yondashuv san'atni axloqdan "ozod hilish" uslubidir. Dastavval, qadimgi dunyo tanazzuli paytida vujudga kelgan bu yondashuv Yevropada rivojlangan kapitalistik jamiyat bag’rida mustahil estetik oqimga ajralib chiqdi. Dastlabki paytlarda "axloqsiz" yondashuv san'atga Yevropa burjua iste'molchiligi rushiga sharshi norozilik tarzida, ya'ni san'atni shukmron doiralar axloqi va odobi qoidalariga biysundirishga sharshi kurashish shaklida vujudga keldi. Bu Oskar Uayld, Edgar Po, Bodler kabi ijodkorlar asarlarida namoyon bildi. XIX asr oxirlaridan boshlab, oshkora estetik axloqsizlik keng targ’ib hilina boshlandi. Masalan, olmon faylasufi F.Nisshe axloqiylik rushi san'at erkinligini big’adi, natijada estetikani shalokat yoqasiga olib keladi, san'at ezgulikdan ham, yovuzlikdan ham mustasno bilishi kerak, deb uqto’rgan edi.
Uchinchi yondashuv - san'atda axloqiylik bilan "axloqsizlik"ni birlashtirish uslubidir. Bu uslubni ilk bor Arastu nazariy jishatdan asoslagan. Keyinchalik u inhilobiy demokratik oqim tarzida sharor topdi. Mazkur badiiy ijod uslubi mohiyatida san'atning axloqiy-tarbiyaviy ashamiyatini yuksak basholash mavjud bilib, unda axloqiy ibtido estetik orzuga nisbatan tashqi qobiq vazifasini emas, balki uning ichki tarkibiy mag’zini ifoda etadi. Bu uslubga kira, san'at axloqiylikning estetik maktabi bilib xizmat hiladi, san'at asarlarida badiiylik bilmasa, u axloqiylikdan mashrum biladi. Boshqacha aytganda, badiiylik hamma vaqt axloqiylikni, axloqiylik esa yuksak darajadagi estetik didni taqozo etadi. San'at va axloqning bosh mavzui - insondir. San'at voqelikni insonning maqsad-manfaatlari, fikr-muloshazalari, his-tuyg’ulari, ichki kechinmalari nuqtai nazaridan aks ettirsa, axloq insonning ijtimoiy aloqalari va munosabatlari mag’ziga singib ketadi. Hayotda muayyan jamiyatda axloq-odobga aloqador bilmagan biror voqea-hodisa sodir bilmaydi. Odamlarning
o’zaro munosabatlari va muammolari axloqning bevosita ob'ekti bilib xizmat hildai. San'at voqelikni aks ettirish jarayonida jamiyatda amal hilayotgan axloqiy munosabatlarini, odob qoidalarini, axloqiy g’oyalar va qarashlarni, inson ichki dunyosini, axloqiy qiyofasini ham ochib beradi. Shu bois san'at inson axloq-odobining kizgusidir, deyish mumkin. Inson voqelikka axloqiy va estetik munosabatda biladi. Estetik va axloqiy tushunchalar inson faoliyatini boshqarib turadi. Axloqiy va estetik qarashlar bog’liqligi qadim davrlardayoq ma'lum bo’lgan. Masalan, xalq og’zaki ijodida "estetika" tushunchasi ezgulik, axloqiy poklik, go’zallik tarzida ifodalanadi. Axloqiy muammolar majmui badiiy asar mazmunining tarkibiy hismidir. Ayniqsa, badiiy adabiyot, teatr, kino, tasviriy san'at asarlarida muammolar tuguni, tiqnashuvlar, qashramonlar fe'l-atvori va xatti-qarakatlari, tasvirlanayotgan ob'ektning muallif tomonidan basholanishi kabilar axloqiylik bilan sug’orilgandir.
Axloq san'atning mag’zini tashkil etadi. San'at axloqsiz insonparvarlik xususiyatini yiqotadi. Axloq san'at tarkibidan irin egallab borishi jarayonida iz mutlaq mustahilligini yiqotadi va san'at qonun-qoidalariga rioya hila boshlaydi. San'atda axloqiy qoida va aqidalar estetik jishatdan qayta ishlab chihiladi, go’zal va xunuk, ulug’vor va tuban, fojiali va kulgili kabi estetik tushuncha sifatida idrok etiladi. Har qanday san'at asari aks ettirilgan axloqiy orzular muayyan estetik qiymatga ega bo’lgandagina bu san'at asari odamlarga axloqiy ta'sir hilishning qudratli vositasiga aylanadi.
San'at axloqiy orzu va aqidalarni ramziy namoyish etish bilan chegaralanib sholmaydi. U izining shaqqoniyligi, voqea-hodisa mohiyatini chuqur ochishi, mazmun va shakl mutanosibligi jishatidan ham ashloq bilan chambarchas bog’liqdir. Xalq iborasi bilan aytganda, haqiqat qanchalik achchiq bilmasin, u doim ashloqiydir, yolg’on esa hamma vaqt ashloqsizdir. San'at hamisha ashloqiylik bilan sug’orilgan bilib, unda umuminsoniy rush ustuvordir. Shaqqoniylikka asoslangan san'at doimo ezgulikka xizmat hiladi. Ayni paytda san'at yovuzlik va axloqsizlikning xunuk va pastkash ekanligini fosh etish orqali ham ezgulikka xizmat hiladi. San'at yaxshi va yomon hodisalarni ibrat hilib kirsatish asosida axloqiy poklikka, rashm-shafqatga, dardkashlikka, ayni vaqtda axloqiy kamolotga da'vat etadi.
San'at qadim davrlardan din bilan uzviy bog’liq holda rivojlanib kelgan. San'at va din ijtimoiy ongning an'anaviy-amaliy shakllaridan bo’lganligi bois aqidaviy yaxlitlikni tashkil etadi. Shuni ta'kidlash joizki,san'at va din zaminida yotgan his-tuyg’ular bir xil ma'noga ega emas. Masalan, san'atda ham, diniy tafakkurda ham xayol surish mumkin. Diniy xayol voqelikni mavshumiy, qiyosiy tarzda, san'atdagi xayol esa ramz-timsollarga asoslangan holda yuz beradi, din kiproq ilohiy mohiyatga, san'at esa dunyoviylikka suyanadi. Garchand san'at asarlarida ilohiylik ramzlari bevosita badiiy tasvir ob'ekti hilib olinsa ham, baribir unda dunyoviylik rushi sezilib turadi.
San'at asari qaysi dinga mansub ijodkor tomonidan yaratilgani shaqidagi masala ham muhim ashamiyatga molikdir. Buddizm, yashudiylik, nasroniylik va islom kabi jaqon dinlarining barchasi san'at bilan bevosita bog’liqdir. Diniy ibodatlar, marosimlar san'at bilan tamsil etilib, inson ongiga, shis tuyg’usiga kuchli ta'sir itkazadi.
Xristian dinining mavqei yuqori bo’lgan mamlakatlarda odamlarning ma'naviy eshtiyojlarini qondirishda uning estetik qadriyatlaridan foydalanilib kelinganganligi ma'lum. Darhaqiqat, Evropa san'atining mashshur asarlari diniy ibodat jarayonlarini badiiy aks etto’rgan, ular sig’inish ob'ekti, diniy marosimlarni itkazish ifodasi sifatida xizmat hilgan. Masalan, Rublevning "Avliyolar" surati, Rafaelning "Sikstina madonnasi" rasmi, Baxning oratoriya va xorlari, Mosart, Berlioz, Verdining marsiyalari shunday asarlar jumlasiga kiradi. Bu asarlar ilohiy va duyoviy his-tuyg’ularni uyg’unlashtira olganliklari bilan estetik qiymatga egadir. Yevropa Uyg’onish davri san'atkorlarining diniy mazmundagi "Avliyo-ona" (Madonna), "Xochdan yechib olish", "Muqaddas oila", "Sirli kecha" kartinalarida aslida inson his-tuyg’ulari, fikr-muloshazalari, kechinmalari, shuningdek inson va u yaratgan narsalarning go’zalligi favqulodda mashorat bilan aks ettirilgan.
Hozirgi paytda ham san'atning din bilan aloqadorligi saqlanib sholgan, lekin u yangicha jishatlar kasb etgan. San'at bilan falsafa irtasidagi aloqadorlik ularning mavzulari yaqinligida namoyon biladi. Zero, inson hayotining mazmuni, hismati va baxt-saodatini anglash, in'ikos etish muammolari san'at uchun ham, falsafa uchun ham asosiy mavzudir. San'at bilan falsafa voqelikni yaxlit, tashliliy tarzda in'ikos etish jishatidan bir-biriga yaqindir. Bunday yaqinlikni tabiiy va ijtimoiy fanlar sohalarida ham kirish mumkin. Lekin san'at va falsafa sohasida insonni aks ettirish tarixiy taraqqiyotda asosan bir xil kechgan. Badiiy tafakkur bilan falsafiy tafakkur insonni anglashda umumiy jishatlarga ega. Dunyo va inson to’g’risida san'at bilan falsafa vujudga kelto’rgan tasavvurlarda ob'ektiv voqelikning nafaqat real aloqa,munosabatlari, balki ijtimoiy sub'ekt sifatida inson tomonidan uning in'ikos etilishi, yakka odam, ijtimoiy gurush nuqtai nazaridan tafakkur orqali va his-tuyg’u vositasida basholanishi ham katta irin egallaydi.
San'at bilan falsafaning ijtimoiy vazifalarida ham mushtaraklik mavjud. Ma'lumki, falsafa har qanday dunyoqarashning nazariy asosidir. San'at esa dunyoqarashni bevosita emas, bavosita, ya'ni badiiy yil bilan shakllantiradi. San'at bilan falsafaning har biri iziga xos ifodaviy tushunchalar, yinalishlar, uslublar, qonunlarga, vazifalarga ega. Ular irtasidagi farq ma'naviy madaniyat va mafkuraviy faoliyatda, voqelikni aks ettirish vositalarida namoyon biladi. San'at iz mazmunini badiiy qiyofalar timsolida, falsafa nihoyatda keng tushunchalar (kategoriyalar) orqali ifoda etadi. San'at ning mohiyat-mazmuni badiiy-timsolli tafakkur vositasida, falsafaniki esa mantiqiy tushunchalar orqali ifodalanadi. San'atning asosiy ta'sir kuchi inson ma'naviy dunyosiga, uning fikr-muloshazalari va his-tuyg’ulariga, falsafaniki aql-idrokka, ma'naviy talab-eshtiyojlarni qondirishga, ma'naviy madaniyatni rivojlantirishga qaratilgan biladi. San'at manzaralarni, hodisalarni bir-biriga konkret bog’laydi, falsafa ularning mohiyatini anglashga, qonuniyatlarini ochishga intiladi. San'at badiiy haqiqatga, falsafa esa hayotiy haqiqatga tayanadi.Shunday hilib san'at bilan falsafa voqelikni izlashtirishda o’zaro aloqadorlikda bilib, mazmunan olam va odam manzarasini yaratishda bir-birlarini tildiradi va boyitadi.
Hozirgi paytda san'atni iziga xos tarzda "falsafiylashtirish" jarayonlari kechmoqda. Ular turli shakllarda namoyon bilmoqda, tiqimalarning falsafiy iy-xayollar bilan boyib borishi san'at bilan falsafaning shamkorligida yangi mazmun kasb etmoqda. Masalan, Abdulla Oripov, Erkin Voshidov, Shukur Xolmirzaev, Itkir Shoshimov, Tog’ay Murod asarlari izining badiiy yuksakligi, falsafiy fikrlarga boyligi bilan ajralib turadi.
San'atning ijtimoiy mazmuni xalqchillik tushunchasi orqali namoyon biladi. Bu tushuncha hozirgi sharoitda muhim ashamiyatga ega. Umuminsoniy va milliy manfaatlar shamda qadriyatlarga amal hilish san'at xalqchilligini ta'minlaydi.
Estetikada xalqchillik muammosi muhim irin tutadi. Xalqchillik tushunchasi vorisiylik, tarixiylik, milliylik, umuminsoniylik tushunchalari bilan nazariy va amaliy jishatdan uzviy bog’lanib ketgan. San'atda xalqchillik asarning estetik qiymatini belgilab beradi. Ayni paytda u tarixiy taraqqiyot eshtiyojlari kirsatkichi sanaladi. Xalqning orzu-umidlarini sharor topdirishga xizmat hiladigan asarlar xalqchil asarlardir. San'atning xalqchilligi deganda xalq tushunchasining iziga aloshida tixtalmoq zarur. Xalq, eng avvalo, moddiy va ma'naviy boyliklar yaratishda faol qatnashadigan odamlar gurushi bilib, asosiy ishlab chiqaruvchi kuch sifatida ta'riflanadi.
Xalqchillik tushunchasi san'at ravnaqining yinalishlarini tavsiflashga yordam beradi. Mazkur yinalishlardan ilk bor xalq ijodi ajralib chiqqan. Xalqning izi yaratgan va idrok hiladigan badiiy faoliyat turlari va kirinishlari majmuiga xalq ijodi deyiladi. Xalq og’zaki ijodi, xalq musiqasi, xalq raqslari, xalq amaliy san'ati, xalq badiiy shunarmandchiligi, xalq me'morchiligi va boshqalar uning xillari va kirinishlaridir. Odatda, bu xil san'at asarlarining muallifi kim ekanligi aniq bilmaydi. Ularda an'analar, rasm-rusumlar, urf-odatlar katta ashamiyat kasb etadi. Xalq ijodi-ijtimoiy taraqqiyotning boshlang’ich bosqichlarida san'atning birdan bir shakli bo’lgan. Unda san'atning xalqchillik tabiati nisbatan sodda tarzda namoyon bilib, u xalq turmush tarzining xilma-xil qirralarini shamrab olgan.
Ijtimoiy gurushlar paydo bo’lganidan sing san'atning xalqchillik tabiati ancha murakkab va ziddiyatli tarzda namoyon bila boshlagan. Jamiyatda sinfiy tabaqalanishning chuqurlashuvi, aqliy meshnatning jismoniy meshnatdan ajralib chihishi, aqliy meshnatning moddiy jishatdan shukmron tabaqa "mulki"ga aylanib borishi natijasida san'atning mazmuni, vazifalari sohasida giyo ikkiga bilinish yuz berganday tuyuldi. Xalq badiiy ijodiyoti tarkibidan "kasb-kor san'ati" va uning turli sohalarining aloshida ajralib chihishi jamiyatni iziga xos estetik "darmonsizlantirish"ga olib kelganday bildi. Shuni ta'kidlash kerakki, san'at sohasidagi bunday "shoxlab ketish" uning batamom bilaklarga ajralishini bildirmasdi. "Kasb-kor san'ati" eng yuksalganda ham xalq ijodi va donishmandligidan bashramand bo’lgan. Izbek xalqining Alpomish, Girig’li, Malikai ayyor, Kuntug’mush, Avazxon, Ravshanxon, Xija Nasriddin, Aldar kisa kabi qashramonlari timsollari dastavval xalqning jamoaviy ongida vujudga kelganligi, dasho ijodkorlar tomonidan keyinchalik qayta ishlanib sayqal topganligi ma'lum. Navoiy, Mashrab, Muhimiy, Qodiriy, Fitrat, Chilpon, Oybek, Qashshor kabi izbek ijodkorlari asarlarida xalq ilmas rushining favqulodda yuksak badiiy in'ikosini kirishimiz mumkin.
San'atning xalq bilan aloqasi uning "kasb-kor san'ati"ga ulkan ta'siri bilan chegaralanib sholmaydi. Xalq faqat ishlab chiqarishda emas, balki badiiy madaniyatning ravnaq topishida ham shal hiluvchi irin egallaydi. Badiiy qadriyatlarni xalq orasidan chiqqan iste'dod soshiblari yaratadilar. Xalq hayotini, uning orzu-umidlarini, maqsad-intilishlarini shaqqoniy tarzda aks etto’rgan san'atgina xalqchil biladi.
San'atdagi xalqchillik shaqqoniylik rushi bilan shamoqangdir. Chunki shaqqoniylik xalqning maqsad-intilishlariga mos keladi, uning ma'naviy ravnaqi va ashloqiy barsharorligiga xizmat hiladi. Xalqchillik bilan shaqqoniylik o’zaro chambarchas bog’liq bilib, badiiy asar tiqimasiga singdirilgan badiiy haqiqatda iziga xos gavdalanadi.
San'at xalqning muayyan tarixiy rivojlanish bosqichida ijobiy ma'naviy kuch sifatida el manfaatiga xizmat hilishi bilan katta ijtimoiy vazifani bajaradi."Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar" risolasida aloshida ta'kidlanganidek, "ijodkorlarni murakkab va shonli tariximizning yorqin sashifalarini, bugungi hayot voqeligini, olijanob orzu-umidlarimizni aks ettiradigan adabiyot, kino, musiqa va tasviriy san'at asarlari yaratishga har tomonlama rag’batlantirish"(Toshkent, "O’zbekiston",2000, 64-65 b.) ana shunday asarlar yaratishga olib keladi. San'atning xalqchilligi unda umuminsoniy qadriyatlar qay tarzda aks etishiga ham bog’liqdir. San'atkor ijodida umuminsoniy qadriyatlarning, insonparvarlik rushining barsharor bilishi uning asarlari xalqchilligini belgilaydigan asosiy mezondir.
San'at xalqchilligining yana bir jishati muayyan asarning xalq orasida qanchalik keng tarqalganligi -"ommalashganligi" bilan ham izoshlanadi. San'atkor doim ommadan sal oldinroqda yurgandagina izining yuksak yaratuvchilik burchini bajara oladi. Masalan, Chingiz Aytmatov asarlari ana shunday xususiyatga ega. San'at ommaviylikka qarama-sharshi turmaydi, balki uni iz bag’riga singdirib oladi. San'atda hamma xalqchil asarlar bora-bora "umumxalq" sifat darajasini olib, ommalashib ketishi mumkin.
Shunday hilib, xalqchillik murakkab va kipqirrali tushuncha bilib, u xalq amaliy san'atini, meshnatini, turmush tarzini, intilishlari va orzu-umidlarini shaqqoniy tarzda aks ettirish omillaridan biridir.
San'at rivojlanishi jarayonida ijtimoiy tabaqalanish ta'siridan xoli bila olmaydi, albatta. Maqsad-manfaatlari turlicha ijtimoiy kuchlarning kurashi nisbati, muayyan estetik orzu-umidlarni barsharor etishga qaratilgan rang-barang intilishlar, mavjud ijtimoiy munosabatlarni shimoya hilish yoki inkor etish, maqsad-manfaatlar kurashi san'atkor dunyoqarashiga ta'sir itkazishi, shukmron doiralarning badiiy siyosati, bularning barchasi san'atkorning dunyoqarashi, pozisiyasi, voqelikni badiiy in'ikos etish tamoyillari, umuman san'at tabiatining g’oyat nozik, ita murakkab bilishiga olib kelishi mumkin.
San'atkor ijod hilayotganida, uning oldida hayotning murakkab, ziddiyatli, jozibali, eshtiroslarga tila manzarasi gavdalanadi. U bu manzarani san'atda ifodalashga intilar ekan, iz davri, iz millati, iz e'tiqodining farzandi bilib sholaveradi.
Badiiy aks ettirishning kilami san'atkorning hayotni qanchalik keng va chuqur bilishiga, bu bilim uning fikr-muloshazalari, his-tuyg’ulariga qanchalik singib ketganligiga bog’liqdir. Buning ustiga davrning mavjud mafkurasi ham san'atkor faoliyatiga doimiy tarzda tazyiq itkazib turadi.
San'at asarlarida ifodalangan umuminsoniy va milliy qadriyatlar mushtarakligi mustahil O’zbekiston badiiy madaniyati ravnaqida yanada yorqinroq namoyon bilishi uchun real ma'naviy asoslar mavjud, albatta. Badiiy madaniyat murakkab tizimdan iborat bilib, uning asosiy hism-bilaklarini san'at turlari tashkil hiladi. San'atning turlarga bilinishi uzoq davom etgan tarixiy rivojlanish shosilasidir. Ibtidoiy jamoada badiiy faoliyat yaxlit tarzda amal hilgan edi.
Ijtimoiy meshnat taqsimoti, badiiy faoliyatning meshnat, e'tiqod, rasm-rusumlar kirinishlaridan xalos bilishi, insonning jismoniy va aqliy jishatlardan kamol topishi tufayli badiiy faoliyatning aloshida-aloshida kirinishlariga bilinib ketishi jarayoni sodir bo’lgan. San'at turlari, umuman, san'atga xos eng muhim umumiy belgilarga ega bilsa-da, ularning har biri bu belgilarni iziga xos kirinishda ifodalaydi. San'at turlari san'at sohasida xususiyning umumiyga nisbatini bildiradi. Estetik tafakkur tarixida bu masalada ikki yinalish vujudga kelganligi ma'lum. Ulardan birinchisi san'atning ayrim turlari vujudga kelishining manbaini voqelikning murakkabligi bilan izoshlaydi, Nemis olimi Lessing san'at sohasida muayyan turning vujudga kelishini san'at voqelikning qaysi tomoniga miljal olganligi bilan bog’laydi. U "Laookon" risolasida she'riyat va tasviriy san'at turlarini bir-biriga qiyos hilar ekan, asosiy e'tiborni ular ifodalaydigan mavzularning boshqa-boshqa ekanligiga qaratadi. Ikkinchi yinalish san'at turlarining yuzaga kelishiga sabab hilib inson his-tuyg’ularining boyligi, idrok etishining ko’p qirraligi, inson ma'naviy qobiliyatlarining murakkabligi, badiiy-estetik eshtiyojlarining rang-barangligidir, degan fikrni ilgari suradi. Bu yinalish I.Kant qarashlarida kiproq ifoda topgan bilib, u san'at turlarining ko’p qiyofaliligini inson ma'naviy qobiliyatining rang-barangligi bilan bog’lab tushunto’rgan edi. San'at turlarining vujudga kelish manbai shaqidagi bu ikki nuqtai nazarlarda prinsipial o’zaro ziddiyat yiq, lekin ma'lum farqlar bor, albatta. San'atning ayrim turlari hosil bilishida voqelikning shal hiluvchi ashamiyatini tan olgan holda, sub'ektiv omilning, birinchi navbatda, inson idroki xususiyatlarini ham inobatga olish kerak biladi. Ayni vaqtda ijod jarayonida san'atkor foydalaniladigan moddiy ashyolarning xususiyatlarini ham e'tibordan soqit hilib bilmaydi. Sholbuki, moddiy ashyo ko’p jishatdan u yoki bu san'at turiga xos tasviriy-ifodaviy vositalar xususiyatlari bilan bog’langan.
San'at turlari shuning uchun amal hiladiki, ularning biortasi bir-birining o’rnini bosa olmaydi. Sholbuki, ularning har biri iziga xos mi'jizaviy va qaytarilmas fazilatga ega, voqelikning iziga tegishli aniq bir tomonini tila va bevosita aks ettiradi. San'atning barcha turlari teng asosda amal hiladi, veqelikning aniq tomonlarini aks ettirishi, insonning muayyan badiiy-estetik ejtiyojlarini qondirishi tarafidan bir-biridan tubdan farq hiladi. San'at turlari ijtimoiy vazifalarni ado etishi jishatidan ham farqlanadi. Masalan, san'atning bilish vazifasi badiiy adabiyotda va u bilan bog’langan boshqa turlarda iziga xos namoyon biladi. Musiqa shaxs his-tuyg’u madaniyatini shakllantiradi, tasviriy san'at tomosha orqali kuzatish madaniyatini yuksaltiradi, ochiq sashna (estrada) va sirk san'ati kingil ochar tomosha bilib hisoblanadi.
San'at turlari bir-birining o’rnini bosa olmaganidek, ularning rivojlanishi tarixan notekis amal hilgan. Turli tarixiy davrlarda, turli xalqlar hayotida iz davrining badiiy qiyofasini belgilab beradigan san'atning u yoki bu turi yetakchi bo’lgan. Qadimgi Yunonistonda barcha san'at turlari rivojlangan. O’rta Osiyo Uyg’onish davrining boshlaridanoq badiiy madaniyatning nazm va me'morchilik sohalari ayniqsa ravnaq chiqhisiga kitarilgan. Italiyada Yevropa Uyg’onish davrida kiproq tasviriy san'at gullab yashnagan Angliyada teatr san'ati rivojlangan. Rossiyada itgan asr davomida badiiy adabiyot ulkan qudrati bilan badiiy madaniyatda va ijtimoiy hayotda yetakchi rol iynagan. San'at turlarining rivojlanishidagi bu notekislikka estetika nazariyotchilaridan F.Shiller, Gegel va boshqalar aloshida ashamiyat berganlar.
Iz rivojlanish jarayonida san'atning har bir turi uning boshqa turlari bilan o’zaro munosabatlarga kirishgan, muayyan badiiy tizimning aniq hismi sifatida amal hilgan. San'at rivojlanishining tarixiy davrlari faqat g’oyalar va qiyofalar, estetik orzular va did-farosat bilangina emas, balki san'at turlarining muayyan tizimi bilan ham farq hilgan.
San'at turlari aloshida emas, balki bir-biriga o’zaro ta'sir itkazish jarayonida rivojlangan. O’zaro ta'sir itkazish tabiatiga kira san'atning u yoki bu turi yetakchi rol iynagan. Bir-biriga yaqin san'at turlari (masalan, teatr va kino)da o’zaro ta'sir va bir-birini boyitish jarayonlari ayniqsa samarali kechadi.
Teatr va kino irtasida ta'sir itkazish aniq tarixiy jarayondir. Kino san'ati endi vujudga kelayotganida asosan teatr ta'sirini iz boshidan kecho’rgan. Chunki dastlabki badiiy filmlar teatr tomoshalarini tasvirga tushirib kirsatardi. Bu davrda iziga xos oraliq sholati vujudga kelgan bilib, mazkur badiiy filmlar teatr pesasi ham emas, ayni vaqtda shali shaqiqiy yangi kino san'ati tarzida ham pishib yetilmagan asarlar edi. Iz-izidan ma'lumki, agar ko’p asrli teatr madaniyati bilmaganida, kino san'ati bir-ikki avlod kiz ingida odamlarga badiiy ta'sir itkazishning eng qudratli vositalaridan biriga aylana olmasdi. Kino san'ati badiiy mustahillikka erishib borgani sari teatrga tobora kiproq ta'sir kirsata boshladi. Dastlabki paytlarda bu ta'sir tashqi, yuzaki kirinishga ega bilib, teatr pesalariga kino ekran kiritish, kino tasvirini tushirish yoki sashna kirinishlarini mayda hodisalarga bilib yuborishda namoyon bilardi. Sashna san'ati amaliyotida kino ta'siri g’oyat yaqqol tarzda namoyon biladi. Kino ta'siri ostida sashnada xatti-qarakat madaniyati rivojlanib, uning kirinish hismlari-akterlar, narsalar, anjomlarning sashnalashtirilishi yangi sifat darajasiga kitariladi, sashnani bezatish yangi mazmun kasb etadi. Lekin kino san'atining teatrga kirsatgan eng katta ta'sir kuchi shunda namoyon biladiki, u teatrning iz xususiyatlarini namoyon hilishiga, hayotni aqlga muvofiq tashlil hilishiga, tomoshabinning fikr-tuyg’ularini shakllantirish jarayonlarini chuqur-lashtirshga da'vat hildi. San'at barcha turlarining o’zaro ta'sir itkazishida ularning qorishma (sinkretik), xilma-xil, rango-rang kirinishlari amal hiladi.
Badiiy qorishma shakli g’oyaviy-estetik ta'sir itkazish maqsadida san'atning turli vositalari birlashuvidan hosil biladi. Bunga O’rta asr yoki Uyg’onish davri me'morchilik obidalari majmui, yodgorlik (monument) tasviriy asarlari, amaliy-bezak san'ati asarlari hismlaridan foydalanib, yaratilgan qorishmalar misol bila oladi. Odatda, mazkur qorishmaning har bir ishtirokchisi san'atning turi tarzidagi izligini saqlab sholgan holda yangi badiiy yaxlitlikning tarkibiy hismi sifatida namoyon biladi, bu badiiy yaxlitlikda esa yetakchi irinni me'morchilik egallab turadi.
Qorishmaning boshqa kirinishini teatr, kino, ochiq sashna (estrada) va oynai jaqon, sirk kabi san'at turlari tashkil etgan bilib, sashna yoki kino qiyofaliligini yaratuvchi san'at turlari izining mustahilligini yiqotib qiyadi. Iz navbatida, sashna va kino badiiy adabiyot, musiqa, tasviriy san'at, me'morchilik va boshqa san'at turlari ishtirokisiz vujudga kelolmaydi.
San'atning butun amaliyoti davomida ajralish va jamlanishga xos moyillik (tendensiya)yashab kelgan. Ularning birinchisi yangi san'at turlarining vujudga kelishi, ularning ajralib chiqib, mustahillikka intilishi bilan bog’langan bilsa, ikkinchisi san'at turlari qorishmasiga intilishda kizga tashlanadi. Bu ikkala moyillik insoniyat badiiy taraqqiyotining barcha davrlarida amal hilgan. Ammo u yoki bu davrda ulardan biri ustuvor bo’lgan va,eng muhimi, ular turli davrlarda har xil mazmunga ega bo’lgan.
Shubshasiz, hozir biz yashab turgan davrda jamlanish jarayonlari ustuvor tarzda amal hilmoqda. Qorishmaga intilish nafaqat san'atning, balki butun ma'naviy madaniyatning yetakchi rivojlanish moyilligi bilib bormoqda. Qorishmaga intilish bir-biridan ancha uzoq kiringan san'at va texnika sohalarini ham shamrab olmoqda, bu jarayon esa ishlab chiqarishga badiiylik kirib borayotganligida (texnik estetika) iz ifodasini topmoqda. San'atning izida qorishmaga intilish hozirgi davr badiiy madaniyatida qorishma san'at turlarining maxsus ashamiyat kasb etishida, badiiy ijod turlari o’zaro ta'sirining kuchayishida, bir san'at turining tasvirli-ifodali vositalaridan boshqa san'at turi tobora keng foydalanayotganligida va, nihoyat, san'atkor tafakkurining voqelikni keng shamrovli mushoshada hilish yinalishida qayta qurishda namoyon biladi. Badiiy ijod turlarining xilma-xilligi, ular irtasidagi umumiylik va mavjud farqlar ularni turkumlash zaruriyatini keltirib chiqaradi. Turkumlash san'atning ob'ektiv qonunlarini bilishning va uni tabiiy-tarixiy jarayon tarzida o’rganishning muhim vositasi bilib xizmat hiladi. U badiiy ijodning turli bilaklari irtasidagi aloqadorlikni va mavjud farqlarni aniqlash, ularni bir qator yoki tizim sholiga keltirish imkoniyatini yaratadi.
San'atni hozir fazoli, vaqtli, fazoli-vaqtli kirinishlarga bilib o’rganish qabul hilingan. Uning fazoli kirinishiga tasviriy san'at, shaykaltaroshlik, chiziqli rasm (grafika), amaliy san'at va me'morchilik turlari kiradi. Vaqtli kirinishini badiiy adabiyot va musiqa tashkil etadi. Fazoli-vaqtli kirinishi teatr, kino, oynai jaqondan iboratdir. San'at turlarini bunday kirinishlarga bilish asosida, birinchidan, badiiy asarning uslubi va shakli, ikkinchidan u yoki bu san'at turining voqelik hodisalarini fazoli yoki vaqtli tavsiflarini aks ettirish xususiyati yotadi, mazkur ikki asos irtasida aloqadorlik va bog’langanlik amal hiladi.
Tasviriy san'at yoki shaykaltaroshlik asarlari san'atning boshqa turlari kabi ma'naviy mazmunga ega, lekin ularda bu mazmun muayyan moddiy tizimga suyanadi. Zero, mazkur moddiy tizim fazo mezoni bilan ilchanadi. Bu sholat ko’p jishatdan tasviriy san'at va shaykaltaroshlik asarlarining voqelikning fazoli munosabatlarini yanada tilaroq aks ettirish qobiliyatlarini belgilab beradi. Musiqa esa izining amal hilishi imkoniyatlari jishatidan muayyan moddiy narsani emas, balki qarakatdagi jarayonni anglatgani uchun ham hayot voqea-hodisalarini uzluksiz oqim tarzida ifodalaydi. San'atni fazoli va vaqtli kirinishlarga bilish yagona tasnifni anglatmaydi. San'at hodisalarning aniq-tuyg’uli qiyofasini aks ettirish yoki aks ettirmasligiga qarab, tasvirli va tasvirli bilmagan kirinishlarga ham bilinadi. Tasviriy san'at va shaykaltaroshlikda hayot manzaralari voqelikning xis-tuyg’uli qiyofasini yaratish orqali namoyon biladi, adabiyot va musiqada hayot manzaralari fikrlar va tuyg’ular oqimini umumlashto’rgan holda aks ettirilishi orqali bilvosita yaratiladi. Bunday turkumlash avvalgisidan ham nisbiy ekanligini unutmaslik kerak.
Masalan, adabiyot va musiqa moddiy jism (narsa)ning his-tuyg’uli qiyofasi idrokini hosil hilmaydi. Ammo voqelikni kechinmalar va his-tuyg’uli g’oyalar orqali aks etttirish bilan yuksak tasvir darajasiga erishish mumkin, adabiyot tiliga esa boshqa san'at turlari qiyofalarini itkazib ifodalash mumkin biladi. Tasviriy san'at rango-rang his-tuyg’uli, idrokli jismiy olamni bevosita aks ettirishga intiladi. Ammo unda ifoda ramzi muhim rol iynaydi. Rang, yorug’lik, nur-soya kabi tasvirli-ifodali vositalar orqali u real dunyo vujudga keltiradigan sezgi va tuyg’ularni umumlashto’rgan holda namoyon hiladi. San'at turlarini idroklanish tabiati jishatidan ham kirinishlarga bilish mumkin, ular kiproq kiz bilan kiriladigan turlarga ajraladilar va tomoshali san'at turlari deb ataladilar. Ular tasviriy san'at, shaykaltaroshlik, me'morchilik, badiiy foto asarlaridan iborat bilib, sholganlari eshitiladigan san'at turlariga taalluqlidir. Eshitiladigan san'at turiga, avvalo, musiqa kiradi.
Teatr san'ati teng ravishda ham tomosha hilinadi, ham eshitiladigan san'atdir.
Har bir xalq, millat, davlat iz fusharolari orasidan buyuk kashfiyotchilar, yuksak iste'dod soshiblari tengi yiq san'atkorlar yetishib chihishini orzu hiladi va shu ulug’vor maqsad sari intiladi. Bu tabiiyki, iz-izidan yuzaga kelmaydi. Uning uchun avvalo, fusharolarda ma'naviy-ma'rifiy, axloqiy-estetik jishatdan tarbiyani, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga shurmat tuyg’ularini shakllantirish lozim.
Bugun O’zbekiston shuquqiy-demokratik davlat, erkin, fusharolik jamiyatini barpo etish yilidan bormoqda. Hozirda amalga oshirilayotgan barcha ishlar, ishlab chihilayotgan dasturlar mohiyatan insonparvar jamiyat fusharosining tarbiyasi masalasiga qaratilgan. Zotan, yurtboshimiz ta'kidlaganlaridek, "erkin fusharo ongli yashaydigan, mustahil fikrga ega bo’lgan shaxs ma'naviyatini kamol toptirish bizning bosh milliy g’oyamiz bilishi zarur."
XX asr qanday nom bilan atalishidan qatiy nazar, buyuk kashfiyotlar asri sifatida tarixda muhim iz sholdirdi. Bu asrda inson avvalgi davrlarga qaraganda izining yuksak saloshiyatini namoyon hilishga muayyan ma'noda erishdi, desak mubolag’a bilmaydi; zamonaviy kirinishdagi shasharlar bunyod etdi, kirkam, salobatli, osmonipar binolar barpo hildi, eshtiyoj uchun zarur bo’lgan moddiy ne'matlarni ishlab chiqdi. Ayni paytda ana shularning barchasi inson tafakkurining mashsuli sanaladi.
Tafakkurni to’g’ri yinaltirish esa bevosita tarbiya masalalari bilan bog’liq jarayon. Estetik tarbiya ana shu jarayonda tafakkurni go’zallashtirishga xizmat hiladi.
Ma'lumki, tarbiyaning bosh vazifasi inson borligining kamol toptirishdan iborat. Zero, shuquqiy, axloqiy, iqtisodiy, siyosiy kabi qator tarbiya shakllarining barchasida inson masalasi yotadi. Ularning har biri iz tadqiqot doiralaridan kelib chiqib inson tarbiyasiga u yoki bu tarzda ta'sir kirsatadi. Bu borada estetik tarbiya-shaxsning didini, tuyg’ularini, tasavvurlarini muayyan vositalar orqali tarbiyalashni iz zimmasiga oladi. Shuningdek, tarbiya oluvchi iz navbatida ana shunday tarbiyaga amal hiluvchi bilishi lozim. Shunday ekan, estetik tarbiya nazariyasi tabiat va inson irtasidagi estetik mohiyat orqali izoqlanadi va shaxsning hayot faoliyatiga chushurrosh nazar tashlashga undaydi.
Ta'kidlab itilganidek, estetik tarbiya iz-izidan paydo bilib, rivojlanadigan "mikroorganizm" emas va ayni paytda birdan to’xtab sholadigan "mexanizm" ham emas. U sekin-asta inson tomonidan orttirilgan hayotiy tajribalar, kinikmalar, bilimlar orqali shakllanib boradi. Ikkinchidan, estetik tarbiya ijtimoiy taraqqiyotning muayyan jabshalarida aniq maqsadlarga yinaltirilgan faoliyat sifatida ish olib boradi. Bundan tashshari tarbiyaning mazkur shakli ayrim kishilarning yoxud biror-bir gurushlarning turli xil faoliyatlari natijasida yuzaga kelishi mumkin.
Estetik tarbiya mohiyatiga kira, insoniy a'mol (ideal) bilan bog’liq bilib, mazkur a'mol egasi bo’lgan shaxs boshqalar orasida nafis didga, pokiza tuyg’ularga egaligi bilan ajralib turadi. Ma'lumki, shaxs ijtimoiy taraqqiyotning turli xil jabshalarida ishtirok etishi barobarida bevosita mazkur tizimda faoliyat olib boradi. Pirovardida shaxs bu bilan ijtimoiy taraqqiyotning estetik subektiga aylanadi. Shunga kira, aytishimiz mumkinki, jamiyatda yahayotgan biror-bir shaxs estetik jarayonlardan chetda turmaydi, aksincha, izining muayyan xatti-qarakati bilan mazkur jarayonlarga u yoki bu darajada ta'sir kirsatadi. Estetik tarbiyaning maqsadi ana shunday ta'sirlarni go’zallik, ulug’vorlik, estetika asosida yinaltirishdan iborat.
Chunonchi, estetik tarbiyani shakllantirish jarayonlarida estetik ravnaq masalasi g’oyatda dolzarbligi bilan ajralib turadi. Estetik ravnaq goshida insonning izigagina daxldor bo’lgan omillar orqali, gosho unga tegishli bilmagan tashqi kuchlar ta'sirida yuzaga keladi. Shunday bilsada, estetik ravnaq mohiyatan insonning mavjud ekanligidan dalolat beradi. Zero, har ikki sholatda ham inson iz tirikligini namoyon hiladi. Bu esa iz navbatida insonning voqelikka nisbatan bildirayotgan estetik munosabat orqali izoqlanadi.
Shuni ta'kidlash joizki, estetik tarbiya badiiy tarbiya bilan doimiy tarzda aloqada bilib keladi. Biroq, bu "estetik tarbiya badiiy tarbiya bilan bir xil ma'no kasb etadi" degan gap emas. Negaki, badiiy tarbiya ijod jarayonidagi rang-barangliklar olamini inson tomonidan estetik tarzda anglash va izlashtirishning bir hismi, sholos. Estetik tarbiya esa-jamiyatda ma'naviy mushitni paydo hilishga kimak beruvchi muhim unsur bilib, u inson didini shakllantiruvchi, rivojlantiruvchi shamda ana shu orqali insonni jamiyat munosabatlariga yaqinlashtiruvchi kuchdir.
Inchunun, tarbiyaning estetik shakli ijtimoiy jarayonlarda ishtirok etar ekan, u iz navbatida kishilarga jamiyatda olib borilayotgan ijobiy ishlarga nisbatan zavqlanish, demokratik munosabatlarga nisbatan qizihish tuyg’usini uyg’otishni izining asosiy maqsadi deb biladi. Shuning uchun ham estetik tarbiyaning pirovard maqsadi inson ma'naviy olamini boyitishga qaratilgan bilmog’i lozim.
Estetik tarbiyaning vazifasi shundan iboratki, u insonlarni yangiliklar yaratishga undabgina qolmay, ayni paytda ularni estetik tamoyillari, go’zallik talablari asosida rivojlantirishga o’rgatadi ham. Negaki, inson dunyoga estetik qarashi boy, tuyg’ular va didi tarbiyalangan holda kelmaydi.
Aksincha, bu kinikmalarni voqelikni kuzatishi, o’rganishi va ulardan tegishli shulosalar olishi natijasida yuzaga keladi. Pirovardida inson ana shu tuyg’ular ta'sirida izi uchun mutlaqo yangi bo’lgan olamni kashf etadi. Shunday ekan, iz-izidan ma'lumki, mazkur zaruriyatni teran anglagan inson jamiyatning ijtimoiy taraqqiyotiga hishilmaslikka, unga beparvo munosabatda bilishga ma'nan shaqqi yish. Aytish mumkinki, inson yashar ekan, u yangiliklar sari intilishi, zamonaviy bilimlarni egallashi, distona munosabatlarni tashkil etishi, bilim olishi zaruriy talabdir.
Hozirda estetik tarbiyaning kilami tobora kengaymoqda. Shunga kira, estetik tarbiya iz oldiga talaygina ulug’vor vazifalarni qo’ygan:
- kishilarda san'at asarlari, badiiy ijod namunalarini nafaqat faol izlashtirish balki, ularning estetik mohiyatini anglash va basholash qobiliyatini takomillashtirish;
- jamiyat a'zolarining ijodiy imkoniyatlarini namoyon hildirish va ulardan foydalana bilishga ishonch tuyg’usini uyg’otish;
- tabiat shamda jamiyat ijtimoiy jarayonlariga sof tuyg’u bilan munosabatda bilishga va ularni ravnaq toptirish yilida astoydil faoliyat olib borish kinikmalarini hosil hilish;
- itmish ma'naviy merosimizga shurmat shissini uyg’otish, milliy g’urur, milliy iftixor tuyg’ularini shakllantirish uchun zamin yaratish;
- ijodning barcha turlarini taraqqiy ettirib jaqonga yuz tutish va ularni millat manfaatlari uchun naf' keltiradigan tomonlarini targ’ib hilishga undashdek dolzarb vazifalardir.
Kirinib turibdiki, estetik tarbiyaning chinakam vazifasi estetik tuyg’u va estetik didning inson barcha faoliyatlarida ustuvor bilishini ta'min etish bilan izoqlanar ekan. Shuning uchun ham estetik tarbiya iz vazifasini tilaqonli ravishda insoniy munosabatlarga, uning imkoniyatlariga singdirib borgandagina yakun topadi. Zero, bugungi kunda jamiyatimizda inson faoliyatini boshqarib borishdan kira, ushbu jarayonni insonning izi tashkil etishi kerakligiga katta e'tibor qaratilayotganligi shundan dalolat beradi.
San'at mohiyatan shaxsning his-tuyg’ulariga ta'sir kirsatishga qodir bo’lgan muhim jarayon hisoblanadi. Shuning barobarida, u insonni doimo iziga jalb etib kelgan. San'at insonning eshtiroslar va tuyg’ular olamiga singib borib ularni yig’latadi, kuldiradi, iylashga majbur hiladi. Shuning uchun bilsa kerak san'at barcha davrlarda insonga hamroh bilib kelgan.Ma'lumki, eshtiroslar, tuyg’ular, kechinmalar insonning tirik mavjudot ekanligidan dalolat beradi. Mazkur jarayonlarni boshqarish asosi esa uning voqelikni kuzatishi va basholay olishi bilan belgilanadi. San'atni "bir narsani yaxshi ishlab chiqarishdan iboratdir", - deb bo’lgan jadid mutafakkiri professor Abdurauf Fitrat san'at va uning insonga kirsatajak ta'siri to’g’risida muloxaza yuritib, shunday degan edi; "Buyuk bir shodlik ko’rgan kishi izining shod tuyg’ularini boshqalarga bildirib, shodligini orttiradir. Ulug’ bir shayg’uga uchragan esa, iz dardini boshqalarg’a itkarib, izini ovuntirg’an biladir. Miyasi yuksalmagan bolalar san'atdan xabarsiz kishilar shodli-qayg’uli tuyg’ularini sakrab, iynab, kulib, yig’lab, talpinib jonlantiradilar, ochiqqa chiqarib boshqalarg’a anglatadilarda, shu yil bilan ovuntirilgan biladilar, san'at egalari esa turli tovar (material) lar yordami bilan izlarining tuyg’ularini jonlantirib maydonga chiqaradir. Shu yilda boshqalarni iz tuyg’ulari bilan tuyg’ulantirishga tirishadir".
Borliqdagi har bir hodisa inson tomonidan idrok hilinar ekan, san'at prizmasidan itib yanada lazzatlanish obektiga aylanadi. Biroq, bu jarayonda ma'naviylik, xususan, nafosatdor tushunchalarni qadriyat tushunchasi bilan qorishtirib yuborish maqsadga muvofish emas. Qadriyatlar bilan bog’liq masalalar hayotning eng asosiy mavzusi bilib hisoblanadi va ular borliq, jamiyat, narsalar, voqealar, hodisalar, inson hayoti, moddiy va ma'naviy boyliklarning ashamiyatini kirsatish uchun hillaniladigan tushuncha bilib xizmat hiladi. Estetik tushunchalar (go’zallik, xunuklik, ulug’vorlik, tubanlik, fojeaviylik, kulgulilik) esa iz navbatida insonga yaqindan ta'sir kirsatishi bilan ajralib turadi.
Shuningdek, ijobiy fazilatlar, badiiy-estetik a'mollar (ideallar) inson hayotining mazmuniga kirk bag’ishlaydi. Tarbiyada ayniqsa, axloqiy va estetik tarbiyada hayotning mazmuni va maqsadi muhim ashamiyat kasb etadi. Goshida maqsad mavxum tushunchaga aylanib shaxsning tabiatiga mutlaqo zid bo’lgan xolatlarni keltirib chiqaradi. Pirovardida inson bunday maqsadlarning ta'siridan zarar kiradi.
Yashashdan maqsadi iz shaxsiy manfaatlarini qondirishga qaratilgan, payti kelganda birovning nomini sotib bilsada, eshtiyojini qondirishga zir beruvchi kimsalar ana shunday sholatga tushib qoladilar va nafaqat izlariga balki yon-atrofdagilarga, xatto jamiyatga buyuk zararlarni olib keladilar. Hayotiy munosabatlarni ijobiy xulq-atvor bilan yig’rilmaganligini bu kabi sholatlarni yuzaga keltiradigan asosiy sabab deb bilish mumkin. Bugungi kun esa insonlardan maqsadlar, tuyg’ular, ishlar va fikrlar uyg’unligini shamda olamning go’zalligi bilan birga uning murakkabliklarini yengib itishni talab hilmoqda. Zotan, bu milliy mafkurani shakllantirishdek dolzarb vazifani teran his etishda katta ashamiyatga ega. Negaki, "mafkurani shakllantirish jarayonida avvalambor, mamlakatni bugungi hayoti, itmishi, kelajagi, butun taqdiri uchun qayg’uradigan, Vatan hismatini iz hismati deb biladigan keng jamoatchilikning ilg’or dunyoqarash va tafakkuriga asoslanishi lozim" (Islom Karimov) deyilishi bejiz emas.
Ana shunday jarayonlarni amalga oshirishda san'at asosiy vosita bilib xizmat hiladi. Zotan, san'at nafaqat go’zallikni, balki jamiyatdagi va insoniy munosabatlardagi jamiki ikir-chikirlargacha badiiy qiyofalar orqali aks ettirishga sharakat hiladi. Bir siz bilan aytganda san'at insonga eng yaqin va ayni paytda undan ajralmaydigan hodisadir.
Birinchidan, san'at ijtimoiy anglashning boshqa shakllariga qaraganda insonga birmuncha yaqinroq shamda tezroq ta'sir kirsata olish imkoniga ega.
Ikkinchidan, san'at insonni estetik jishatdan kamolotga yetkazish jarayoniga muayyan mafkuraviy mazmun bag’ishlashi bilan birga inson ma'naviy qadriyatlarini riyobga chiqarishda yaqindan yordam kirsatadi.
Estetik anglash insonning turli xil faoliyatlari ta'sirida yuzaga keladigan hodisa bilib, u inson estetik munosabatlarining subektiv tomoni hisoblanadi. Inson iz navbatida estetik anglashning subekti shamdir, inchunun, estetik did estetik anglashning iziga xos xususiyati sifatida maydonga chiqadi.
Inson estetik didi uning go’zallikdan xunuklikni, ulug’vorlikdan tubanlikni, fojeaviylikdan kulgulilikni ajrata olish qobiliyatlariga qarab belgilanadi. Did insonda yuksak yoki past darajada mavjud biladigan hodisa bilib, uning yordamida odamlar hayotiy faoliyatlarini shakllantirishga qarakat hiladilar. Shunga kira, insonning didsizligini fojea deb bilish yaramaydi; didsizlik bu tarisha fojeaga aylanmaydi. Didsizlik fojeaga aylanishi mumkin shachonki, biror-bir shaxsning past darajadagi didi boshqa bir yuksak didli shaxsning didiga shukmronlik hilsa va uni iz izmiga biysundirishga qarakat hilsagina did fojea tusini oladi. Bunday sholat iz navbatida hayot go’zalliklaridan baqramand bilishga monelik kirsatadi. San'at ana shunday fojealarning oldini olishda insonga kimak beradi.
Ta'kidlab itilganidek, shaxsni estetik shamda badiiy jishatdan tarbiyalash favqulodda murakkab va sershirra jarayondir. Bugungi kunda jamiyatimizda amalga oshirilayotgan ijobiy ishlarning barchasi ana shu maqsadni tug’ri yinaltirishga qaratilgan. "Ta'lim to’g’risidagi qonun" va "Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturi"ni shabul hilishdan maqsad ham insonparvar jamiyat qurishdek ulug’vor vazifani amalga oshirishga qaratilgan. Chunonchi, "Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturi"da ta'limning ijtimoiylashuvi, ta'lim oluvchilarda estetik boy dunyoqarashni xosil hilish, ularda yuksak ma'naviyat, madaniyat va ijodiy fikrlashni shakllantirish" alohida ta'kidlab itilganligi fikrimizni isbotlaydi.
San'atning insonga kirsatajak yana bir muhim ta'sirini yana shu bilan belgilash mumkinki, badiiy ijod nafaqat hayot haqiqatlarini ochib berishga kimaklashadi, balki millionlab odamlarni mazkur haqiqatdan xabardor hiladi. Bu bilan san'at insonlar tafakkurida har qanday bishliqning paydo bilishiga yil qiymaydi.
Shunday ekan, odamlarning tafakkuri va dunyoqarashining voqelikka kirsatadigan ta'siri bugungi kunning eng dolzarb masalasi bilib turgan milliy g’oya va milliy mafkurani shakllantirishning sharti sifatida alohida e'tirof etilishi bejiz emas.
Estetik tarbiyaning barcha vositalari shaxsning voqelikka nafosatdor munosabatini ravnaq toptirishga xizmat hiladigan tarbiyaviy faoliyat bilib, u iziga xos ta'sirchanlik, tug’yoniylik kuchiga ega. Busiz inson bilish kilamining vujudga kelishi mumkin emas. Shuningdek, inson badiiy tafakkur qobiliyatni istirish ayni paytda estetik tarbiya vositalarining muhim vazifasi sanaladi.
Shunga kira, estetik tarbiya vositalari ikki xil xususiyati bilan ajralib turadi. Birinchidan, u voqelikda sodir bilayotgan hodisalar to’g’risidagi ma'lumotlarni insonga tushunarli tarzda etkazishi bilan. Ikkinchidan, zamonaviy fanlarning estetik xususiyatlarni hissiy idrok hilishning faol, tajribalar asosida yetkazib berishi bilan diqqatga sazovordir.
Xulosa hilib shuni ta'kidlash kerakki, har bir inson jamiyatda iz o’rnini bilishi, izini jamiyatning ajralmas hismi deb his hilishi lozim. Zero, bugungi kunning talabi ana shundan iborat. Mazkur talabga javob berish esa insondan har tomonlama tarbiyalanganlikni talab hiladi. Tarbiyaning estetik shakli esa mazkur jarayonlarda insonni go’zallik tuyg’ularini, tabiatga bo’lgan munosabatini, badiiy adabiyotga qizihishini, jamiyatga bo’lgan qarashlarini go’zallik va ulug’vorlik asosida tarbiyalaydi.

Takrorlash uchun savollar

1. San'atning ijtimoiy mohiyati nimadaq
2. San'at nima sababdan estetik hodisalar sirasiga kiradiq
3. San'atning shanday estetik prinsiplarini bilasizq
4. San'atning gnoseologik funksiyasi nimani anglatadiq
5. San'atni klassifikasiya hilishda qanday tamoyillar mavjudq
6. Estetik tarbiyaning mazmun-mohiyati nimadan iboratq
7. Milliy istiqlol g’oyasining san'at va estetik tarbiyadagi ashamiyatini
nimalardan iboratq
8. Nima uchun san'atni estetik tarbiyaning eng muhim vositasi deyish
mumkinq
9. Estetik tarbiyaning asosiy vositalari va omillarini sanab bering.

Adabiyotlar

O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi. T., 2003.
Karimov I.A. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. Toshkent. "O’zbekiston". 1996.
Karimov I.A. Milliy istiqlol mafkurasi - xalq e'tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir. T., "O’zbekiston", 2000.
Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. T., "O’zbekiston", 2000.
Abdullaev M.,Yildoshev A. Estetik fikrlar tarixi.-Farg’ona, "Farg’ona" nashriyoti, 1997
Mashmudov T.Go’zallik.G’G’O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. 3 jild.-Toshkent, 2002
Umarov E. Estetika. Toshkent. "O’zbekiston". 1995.
Umarov E.,Abdullaev M., Xakimov E.Estetika. -T.: Izinkomsentr, 2003
Falsafa qomusiy lug’at. T., 2004.
Sher A. Estetika.G’G’ O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. 10 jild, Toshkent, 2005.
www.gov.uz. -Shukumat sayti.
www.zio.edu.uz. - Vazirlik sayti.
www.press-servis.uz. - Prezident sayti.
www.tsue.uz. - Universitet sayti.