Shzbekiston respublikasi oliy va shrta maxsus taolim vazirligi

2-MAVZU. TUSHUNCHA. Hukm
REJA:
1.Tushuncha tafakkur shakli sifatida. Tushuncha turlari
2.Tushunchalar o’rtasidagi unosabatlar. Tushunchalarni chegaralash va umumlashtirish.
3.Tushunchalarni ta'riflash va bilish.
4. Hukm. uning tarkibi va turlari.
5.Hukmlar o’rtasidagi munosabatlar. "Mantiqiy kvadrat".

Tayanch iboralar

Tushuncha, tushuncha 'ajma, tushuncha mazmuni, yakka tushuncha, umumiy tushuncha, 'ajmsiz tushuncha, konkret va mav'um tushuncha, nisbatsiz va nisbatdosh tushuncha, manfiy va musbat tushuncha, jamlovchi tushuncha, tshplam, tushunchalar o’rtasidagi munosabatlar: ayniyat, iisman mos kelish, bshysunish, birga bshysunish, iarama-iarshilik va ziddiyat munosabatlari, tushunchalarni taoriflash: genetik taorif, nominal taorif, real taorif, taoriflashga shxshash usullar, tushunchalarni bo’lish, klassifikasiya, dixotomik bo’lish, tushunchalarni umumlashtirish va chegaralash.
5. Tushunchalarni chegaralash va umumlashtirish
Mavzuning maisadi
Tushunchalarning bilish jarayonida, amaliyotdagi shrni va rolini ko’rsatish.

Olamda turli narsa-buyumlar mavjud bo’lib, ular bir-birlariga shxshab ketadilar hamda tavofut iiladilar. Narsa-buyumlardagi umumiy, mu'im belgilarni ifodalovchi tafakkur shakliga tushuncha deb aytiladi. Oddiy kundalik 'ayotdagi tushunchalar, ilmiy tushunchalar mavjud. Har bir fanning shz tushunchalari bor.

Ijtimoiy fanlarda : biznes, ishlab chiiaruvchi kuchlar, ishlab chiiarish munosabatlari va x.k. Adabiyotda: ijobiy, salbiy, tipik obrazlar, uslub, realizm va x.k.Biologiyada: tur, jins, individ va x.k.Fizikada: atom, energiya, zaryad va x.k
Belgi predmetlarning xususiyat va munosabatlaridir. Xususiyat deb buyumlarga xos bo’lgan, ularni bir-biridan farilaydigan va shxshashligini ko’rsatadigan 'olatlarga aytiladi. Masalan: iattiilik, mshrtlik, zichlik, issiilik shtkazuvchanlik va x.k.Har bir buyum son-sanoisiz xususiyatlarga ega. Xossa predmetlarning shzaro taosiri jarayonida namoyon bo’ladi. Xususiyat mu'im va mu'im bo’lmagan turlarga bo’linadi. Mu'im xususiyatlar buyumning sifat muayyanligini tashkil etadi. Buyumning xususiyati hukmning kesimi bo’lib, uni buyumga tatbii etganda chin yoki soxta hukm hosil bo’ladi. Demak, mantiqda xossa yoki xususiyat hukm predikatidir (kesimidir).
Belgining yana bir turi munosabatdir. Munosabat deb ikki va undan ortii buyumlar orasidagi aloia yoki bolanishlarga aytiladi. Belgi xususiyat va munosabatlar birligidan iborat. Belgi buyumlarning bir-biriga shxshash yoki biri-biridan fariini ko’rsatadigan xususiyat va munosabatlardir. Narsa, predmetning belgisi ongimizda tushuncha belgisi sifatida aks etadi. Buyumlarning ikki xil belgisi
bor. Ular ongda ifodalanib, tushuncha belgilarini tashkil etadi: 1. Mu'im 2. Mu'im bo’lmagan
belgilar.
Mantiq buyumlarning tushunchalarda aks etgan mu'im belgilarini shrganadi. Buyumlarning tub
xususiyatlarini ifodalovchi belgi mu'im belgi deb ataladi. Masalan, tovarning mu'im belgisi uning
iimmatidir. Kimyoviy elementlarning mu'im belgisi - uning atom tuzilishidir. Kvadrat tushunchasning mu'im belgisi esa uning to’g’ri burchakli ekanligi va teng tarafli parallelogram bo’lishligidir va x.k.

Diqqat!
Belgilar ob’ektiv mavjud bo’lib, ongdan tashiarida yashaydi. Mu'im belgilarni ajratib, yaxlit ifodalovchi tafakkur shakliga tushuncha deb ataladi.

Tushuncha va so’z. (Tushunchaning tildagi ifoda shakllari).
Tushuncha so’z bilan bolangan. Tushunchaning moddiy asosi so’zdir. So’zdan ajralgan birorta ham tushuncha yshi. Har bir tushuncha so’z oriali ifodalanadi. So’z sezgi organlarimizga taosir etadi.
Tushuncha va so’z aynan teng emas. Tushuncha tafakkur shakli, so’z til kategoriyasidir. Tushuncha predmet mo'iyatini umumiy aks ettirishdir. So’z - predmetning yakka ma’nolarini ifodalaydi. Tushuncha - predmetni, so’z esa buyumlar nomini aks ettiradi. Shuning uchun inoikos va nom ifodasi bir xil ma’noni bildirmaydi.
Tushunchalarni hosil hilishning asosiy mantiqiy usullari.
Analiz, sintez, taiioslash, abstraksiyalash, umumlashtirish.
Mantiqiy analiz deb shrganilayotgan ob’ektni fikran tarkibiy iismlarga ajratish usuliga aytiladi.
Masalan, kimyogar biror kimyoviy jarayonni tushunish uchun uni bo’laklarga, elementlarga ajratadi.
Butunni tarkibiy iismlarga ajratish shrganiluvchi ob’ektning tuzilishini, uning strukturasini aniilab olishga imkon beradi. Analiz hilishda fikr murakkabdan oddiylikka umumdan yakkaga, butundan bo’lakka iarab boradi. Sshngra analizdan sintezga shtiladi.
Sintez - iismlarni yana fikran yaxlit birlikka, butunlikka ishshishdir. Fikrni analiz va sintez hilish amaliy sintez bilan ishshib olib borilishi mumkin. Sintezlashtirishda fikr yakkadan umumiyga, konkretdan abstraktga iarab boradi. Metafiziklar ularni bir-biridan ajratib ishyadi.
Taiioslash - voqelikdagi buyum va 'odisalar o’rtasidagi shxshashlik va tafovutni aniilash uchun xizmat iiluvchi mantiqiy usuldir. Taiioslash natijasi chin bo’lishi uchun quyidagi talablarga amal hilish kerak:
a) shzaro real bolanishi bo’lgan buyumlarni taiioslash zarur;
b) taiioslash ianday belgiga ko’ra amalga oshirilishi avvaldan maolum bo’lishi kerak:
v) mu'im belgi asosida taiioslash zarur.
Abstraksiyalash (mav'umlashtirish).
Abstraksiyalash - bilishda buyumning mu'im bo’lmagan xususiyatlaridan uzoilashish, ularning eng mu'im
umumiy, asosiy tomonlarini aniilashdir. Mav'umlashtirish (abstraksiyalash) - shunday mantiqiy usulki, bunda shrganilayotgan narsa va 'odisalarning mu'im bo’lmagan, ikkinchi darajali xususiyatlaridan uzoilashish natijasida uning asosiy, mu'im tomonlarini aniilanadi. Masalan, ilmiy bilishda, 'uiuiiy faoliyatlarda mav'umlashtirish iobiliyati katta rolp shynaydi. Agar biror kishi jinoyat iilib, boshia bir odamning shlimiga sababchi bo’lsa, buning sababini ochish uchun avvalo jinoyatchi ioldo’rgan izlar, belgilar, sshngra mar'umning keyingi paytlarda 'atti-harakatlari surishtiriladi. Bunda jinoyatni ochishda 'uiuiiy organ xodimlarini mav'umlashtirish iobiliyati, ya’ni fikrlash iobiliyatining kuchliligi katta ahamiyat kasb etadi.
Umumlashtirish usuli oriali buyum va narsalarning bir-birlariga shxshash va mu'im tomonlari, xususiyatlari muayyan tushunchaga fikran birlashtiriladi. Umumlashtirishda fikr yakkalikdan umumiylikka iarab boradi. Masalan, mantiqda tushuncha, hukm, hulosa chiiarish - tafakkur shakllariga kiradi (talaba, ishchi, shiituvchi - inson; xokkey, futbol, voleybol - sport turi). Umumlashtirish oriali
inson moddiy olamni tevarak atrofdagi voqea-'odisalarning mo'iyatini chuiurroi bilib oladi.

Unutmang!

Hulosa iilib aytganda taiioslash, analiz va sintez, mav'umlashtirish, umumlashtirish buyum va narsalar to’g’risida tushuncha hosil hilishning mu'im usulidir. Har bir insonning fikrlash jarayoni, mantiqiy bilimi shu usullar oriali vujudga keladi.

Tushunchaning mazmuni va 'ajmiOb’ektiv reallikda 'ar ianday buyum va narsalar 'ajm va mazmunga ega. Tushunchaning 'ajmi deganda shu tushunchada fikrlanayotgan predmetlar soni, miidori tushuniladi. Masalan, "bino", "parta",

"shiuvchi" tushunchalarida dunyodagi hamma bino, parta va shiuvchi haqidagi tasavvurlarimiz tushuniladi. Tushunchalar 'ajmiga ko’ra yakka, umumiy va 'ajmsiz (nolp) turlarga bo’linadi.
Olamdagi yakka, yoliz predmet, buyumlarni ifodalovchi tushunchalar yakka tushunchalar deyiladi. Tinch okeani, O’zbekiston Respublikasi, Fargona Davlat universiteti, A.Navoiy va x.k.
Voqelikdagi bir tur, tshplamdagi predmet, buyumlarni ifodalovchi tushunchalar esa umumiy tushunchalar deb ataladi. Shrmon, to, davlat, inson va x.k.
Yana shunday tushunchalar ham borki, so’zda, muomalada ishllaniladi, ammo ob’ektiv voqelikda real narsa-buyum, 'odisa sifatida mavjud bo’lmaydi. Masalan, ertak ia'ramonlari: dev, ajina, pari va x.k.
Tushunchaning mazmuni - buyum va narsalarning mu'im, asosiy va umumiy belgilarining yiindisidan iborat. Masalan, "talaba" tushunchasining asosiy, mu'im va umumiy belgilari: oliy va o’rta maxsus shiuv yurtlarida shiishidir.
Tushunchaning mazmuni va 'ajmi bir-biri bilan uzviy bog’liqdir. Mazmunning o’zgarishi 'ajmning o’zgarishiga, shz navbatida 'ajmning o’zgarishi ham mazmunning o’zgarishiga olib keladi. Masalan, sport tushunchasi va futbol tushunchasi olib iaralsa, bunda sport tushunchasi keng, chunki futbol sportning bir turidir. Mazmun ji'atdan olib iaralsa, futbol keng ekanligi ko’rinadi. Chunki uning
mazmuniga sportga oid belgilar bilan bir iatorda futbolning shziga xos belgi va xususiyatlari ham kiradi. Tushunchalar 'ajm ji'atdan munosabatlariga iarab ikki guru'ga: jins va tur guru'lariga bo’linadi. Jins tur tushunchasiga iaraganda nisbatan kengroi bo’ladi va tur tushunchasini shz ichiga iamrab oladi. Masalan, "shsimlik" va "daraxt" tushunchalari olib iaraladigan bo’lsa, "Shsimlik" jins
tushuncha "daraxt" esa tur tushunchasidir. Shu bilan birga jins va tur munosabati buyumlarga bo’lgan munosabatga iarab o’zgarib turishi mumkin. Bu holda jins va tur tushunchalari almashib keladi.
Masalan, "daraxt" va va "mevali daraxt" tushunchalari. Bunda "daraxt" tushunchasi jins, "mevali daraxt" tushunchasi esa turdir.
Diiiat hiling!
Tushunchalarning 'ajmi ianchalik toraysa mazmun shunchalik kengayadi, aksincha mazmun ianchalik toraysa, 'ajm shunchalar kengayadi. Mantiqda bu jarayon mazmun va 'ajmning teskari nisbati deb ataladi.

Tushunchalar mazmuniga ko’ra bir iancha turlarga bo’linadi:

1. Konkret va abstrakt tushunchalar. Konkret tushuncha - moddiy olamdagi mavjud bo’lgan predmet va xodisalarni aks ettiradi. Masalan, "gilam", "odam", "shsimlik" kabi tushunchalar. Abstrakt (mav'um) tushunchalarda esa voqelikdagi predmet va 'odislarning shzi emas, balki ularning belgi va xususiyatlari ifodalanadi. Masalan, "gshzallik", "ia'ramonlik", "sa'iylik" va x.k.
2. Musbat va manfiy tushunchalar. Agar tushunchada biron bir belgining borligi ifoda etilsa musbat tushuncha bo’ladi. Masalan, "aqlli", "'urmatli", "rangli" va shu kabilar. Agar tushunchada belgi va xususiyatlar yshi ekanligi ifodalansa manfiy tushuncha deyiladi. Masalan, "odobsiz", "beiuvvat", "noto’g’ri" va shu kabilar. Shuni ham ta’kidlab shtish joizki, agar tushunchada salbiy predmet va 'odisa ifodalangan bo’lsa ham, u musbat tushuncha bo’lishi mumkin. Masalan, "jinoyatchi", "millatchi" va shu kabilar.
3. Nisbatdosh va nisbatsiz tushunchalar. Agar bir tushunchaning mavjud bo’lishligi ikkinchi tushunchaning mavjud bo’lishligini taiozo etsa, u holda nisbatdosh tushuncha deyiladi. Nisbatdosh tushunchalarda bir tushunchaning mavjud bo’lmasligi ikkinchi tushunchaning bo’lmasligiga olib keladi,
ular doimo birga mavjud bo’ladilar. Masalan, "yaxshi", "sabab", "baland" va x.k. Agar bir tushunchaning mazmuni ikkinchi bir tushunchasiz bilib olinsa, nisbatsiz tushuncha bo’ladi. Masalan, "jamiyat", "shamol", "yulduz" va shu kabilar.
4. Jamlovchi tushunchalar. Voqelikdagi bir necha narsa-buyumlar bir oraga kelib yagona, umumiy nom bilan ataladi, ammo ular alo'ida holda bu umumiy nom bilan atala olmaydi. "Oila" tushunchasi "ota", "ona" va "bola" tushunchalarini jamlaydi. "Kutubxona" so’zi kitoblar jamlangan joyni anglatadi va x.k.

Tushunchalar o’rtasidagi munosabatlar

Moddiy olamdagi narsa va 'odisalar o’rtasidagi munosabatlar turlichadir. Shundan kelib chiiian holda mantiqda ham tushunchalar o’rtasidagi munosabatlar bir iancha turlarga bo’linadi.
Mantiq fanida tushunchalar taiioslanadigan va taiioslanmaydigan munosabatdagi tushunchalarga bo’linadi. Mantiq ilmi faqat taiioslanadigan tushunchalarni shrganadi. Taiioslanadigan tushunchalar shz navbatida siishadigan va siishmaydigan munosabatdagi tushunchalarga bo’linadi.
Siishadigan munosabatdagi tushunchalar uch turga bo’linadi:
1. Ayniyat (Bir ma’noli tushunchalar) - agar tushuncha shz 'ajmi ji'atidan boshia ikkinchi tushuncha 'ajmi bilan tshla siishsa va ayniyat munosabatida bo’lsa, bir ma’noli tushunchalar deyiladi. Masalan, "Markaziy Osiyodagi birinchi avtomobilp ishlab chiiarish korxonasi" va "Asakadagi avtomobilp ishlab chiiarish korxonasi". Bu tushunchalar 'ajm ji'atdan teng, ammo mazmun ji'atdan bir-biridan fari iiladi.
2. Bshysunish munosabati. Bu munosabatdagi tushunchada bir tushunchaning 'ajmi boshia ikkinchi tushunchaning 'ajmining bir iismini shz ichiga oladi. Masalan, "mevali daraxt" va "nok daraxti", "Markaziy Osiyo davlatlari" va "O’zbekiston". Bunda "Nok daraxti" va "O’zbekiston" tushunchalari 'ajm ji'atdan "mevali daraxtlar" va "Markaziy Osiyo davlatlari" tushunchalari 'ajmiga kiradi.
3. Iisman mos kelish munosabati. Bu munosabatdagi tushunchalarning mazmuni 'ar xil bo’ladi, ammo 'ajm ji'atdan bir-biriga iisman mos keladi. Masalan, "talaba" va "sportchi", "shiituvchi" va "shaxmatchi", "injener va "kitobxon" tushunchalarini olib ko’rsak, bularning 'ajmi iisman mos keladi.
Mantiqda bular Eyler aylanasi deb ataluvchi sxemada quyidagicha ifodalanadi.

Siishmaydigan munosabatdagi tushunchalar ham uch turga bo’linadi:

1. Iarama iarshilik munosabati. Iarama iarshilik munosabatidagi tushunchalar bir turkumdagi narsa buyumlarni ifodalab, 'ajm ji'atidan bir-biri bilan to’g’ri kelmasdan bir-birini inkor etadi. Masalan, "baland" va "past", "achchii" va "shirin", "oi" va "iora" va x.k.
2. Zid munosabatdagi tushunchalar ham bir turkumdagi narsa-buyumlarni ifodalab, 'ajm ji'atdan bir-biri bilan siishmaydi, biri ikkinchisini inkor iiladi, ammo inkor iiluvchi noanii bo’lib ioladi. Masalan, "gshzal" va "gshzal emas", "yaxshi" va "yaxshi emas" kabilar.
3. Birga bshysunish munosabatidagi tushunchalar. Bunda bir-birini istisno etuvchi ikki va undan ortii tushunchalar 'ajm ji'atdan uchinchi bir tushuncha 'ajmiga tshlii kiradi. Masalan, "kitob" va "ruchka" tushunchalari "shiuv qurollari" tushunchasiga bshysunadi yoki "Ijtimoiy -gumanitar fanlar"
va "falsafa", "tarix" tushunchalari o’rtasidagi munosabatlar va shu kabilar.
Bular Eyler sxemasida quyidagicha ifodalanadi:
Tushunchalarni chegaralash va umumlashtirish.
Moddiy olamni bilishda tushunchalarni chegaralash va umumlashtirish katta ahamiyatga ega.
Agar tushuncha 'ajmi mazmun ji'atdan toraysa bu tushunchaning chegaralanganligini bildiradi. Buni quyidagicha ifodalash mumkin.
A - Millat
Aa- Markaziy Osiyodagi millat
Aav - Shzbek
Agar 'ajmi torroi tushunchadan 'ajmi kengroi tushunchaga borilsa, bu tushunchani umumlashtirish deyiladi. Bu esa quyidagicha ifodalanadi:
A - Fargona davlat universiteti
Aa - O’zbekistondagi universitet
Aav - Markaziy Osiyodagi universitet
Aavs - Osiyodagi universitet
Aavsd - Universitet.
Shunday tushunchalar borki, ularni mantiq ilmida kategoriyalar deyiladi. Kategoriyalar moddiy olamdagi narsa va 'odisalarning eng umumiy tomonlarini, xususiyatlarini ifoda etuvchi umumiy tushunchalardir. Kategoriyalar fanda mavjud bo’ladi. Masalan: falsafada "Borlii", "Fazo va vait", Iitisodda "Iiymat", "Tovar", tilshunoslikda "Fonetika", "Sintaksis" va x.k.
Tushunchalarni taoriflash va bo’lish. Mantiq fanida tushunchani mazmunini, ahamiyatini chuiurroi ochib berish jarayoni - taoriflash deb aytiladi. Taoriflash ikki tarkibiy iismdan iborat bo’ladi: Taoriflanuvchi - mo'iyati ochib berilishi lozim bo’lgan tushuncha, hamda taoriflovchi - tushuncha mo'iyatini ochib berishga yordam beradigan tushuncha. Taoriflashda taoriflanuvchi tushunchaning eng mu'im belgilari ko’rsatib beriladi. Taoriflash asosan tshrt turga bo’linadi:
1. Eng yaiin tur belgisini ko’rsatish va jins oriali taoriflash. Masalan: Sezgi - ob’ektiv olamning suboektiv obrazidir. Bu yerda Sezgi - tur, ob’ektiv olam - tur belgisi, Suboektiv obraz - jins.
2. Genetik taorif - predmet va 'odisalarning kelib chiiishini ko’rsatib beradi. Masalan: Gap - so’zlar vositasi bilan anglatilgan fikr. Nuti insonga xos bo’lgan, fikrni ifodalovchi quroldir.
Aylana - markazdan bir xil uzoilikdagi nuitalarni birlashtirishdan hosil hilinadigan geometrik figura va shu kabilar.
3. Nominal taorif. Bunda tushunchaning faqat so’z ma’nosi taoriflanadi. Geologiya - yerning tuzilishini shrganadi. Mantiq - so’z, fikr, ma’no tushunchalarini ifodalaydi, fonetika - fonema so’zidan olingan bo’lib, tovush ma’nosini anglatadi va boshialar.
4. Real taoriflashda esa shrganilayotgan predmet va 'odisalarning mo'iyati, asosiy belgilari ochib beriladi. Masalan: Mantiq - inson tafakkurining shakllari va qonun-qoidalarini shrganuvchi fandir. Til - kishilar o’rtasidagi aloia vositasidir.
Taoriflash 'ar ianday fanda ishllaniladi. Shuning uchun tushunchani taoriflashning hamma qonun-qoidalariga amal hilish kerak, aks holda taoriflashda turli xatolar kelib chiiadi. Bular quyidagi qoidalar.
Unutmang!
1. Taoriflash anii va ravshan bo’lishi kerak.
2. Taoriflash teng 'ajmli bo’lishi kerak.
3. Taoriflash inkor etish oriali bo’lishi mumkin emas.
4. Taoriflashda iaytarish (taftologiya) bo’lmasligi kerak.
5. Taoriflashda obrazli so’z va iboralar (metafora) bo’lmasligi kerak.

Tushunchalarni bo’lish.

Diiiat!
Tushunchani bo’lish jarayonida shrganilayotgan ob’ektyanada chuiurroi va kengroi shrganiladi.

Tushunchani bo’lishning shziga xos xususiyati shundan iboratki, bunda shrganilayotgan tushunchaning 'ajmini aniilash asosiy rolp shynaydi. Tushuncha 'ajmi predmet va buyumlarning yiindisidan iborat. Tushunchalarni bo’lish natijasida shsha predmet haqidagi bilimlarimiz tobora konkretlashib boradi. Masalan: "Institut" tushunchasi juda keng. Uni "Pedagogika instituti", "Politexnika instituti", "Medisina instituti" va x.k. larga bo’lish mumkin. Sshngra ulardagi farilarni bilish oriali bilimlar chuiurlashadi. Ana shu tariia bo’lish davom etishi mumkin.

Bo’lish bir necha iismdan iborat bo’ladi: a) bo’linuvchi, b) bo’linma, v) bo’lish asosi. Masalan: Madaniyat (bo’linuvchi), moddiy va maonaviy madaniyatga bo’linadi (bo’linma). Bo’lish asosi tushunchani bo’lish uchun asos iilib olingan belgilar yiindisidan iborat. Masalan, Oliy Majlis va ma'alliy kengashlarga saylanadigan deputatlarni yoshi, kasbi, jinsi, millati va xokazolar bshyicha bo’lish mumkin.
Bo’lish qoidalari. Bo’lishning 4 qoidasi bo’lib, doimo unga amal hilish zarur, aks holda tushuncha bo’lish xatolikka olib keladi.

Unutmang!

1. Bo’lish doimo bir asosda olib borilishi kerak. Masalan, Hokimlar viloyat, sha'ar va tuman hokimlariga bo’linadi desak, to’g’ri bo’ladi, chunki bo’lish bir asosda olib borilgan. Agar "Hamma universitet va institutlar Oliy taolim vazirligiga bshysunadi" desak, xato bo’ladi, chunki Iishloi xshjalik, Soliini saqlash va boshia vazirliklarga bshysunuvchi oliy shiuv yurtlari ham bordir.
2. Bo’lish aozolari bir-birini istisno etishi kerak. Masalan, urushlar adolatli, adolatsiz va bosiinchilik urushlariga bo’linadi, desak xato bo’ladi, chunki bosiinchilik urushi adolatsiz urushlar doirasiga kiradi.
3. Bo’lish teng 'ajmli bo’lishi kerak, ya’ni bo’linuvchi va bo’linma bir-biriga teng bo’lishi kerak.
Masalan, gumanitar fanlar falsafa, tarix, adabiyot ga bo’linadi desak xato, chunki 'uiuishunoslik va boshia fanlar tashlab ketilgan.
4. Bo’lish izchil, uzluksiz bo’lishi kerak.

Bo’lish turlari:

Klassifikasiya - tasnif. Tasnif deganda voqelikdagi narsa-buyumlar, 'odisalarni muayyan belgi va xossalarga ko’ra turkumlarga ajratish demakdir. Tasnif (klassifikasiya) ikki turli bo’ladi: tabiiy va sunoiy tasnif. Tabiiy tasnif (klassifikasiya)da tushunchalar voqelikdagi predmet - 'odisalarning tabiiy belgi va xossalariga iarab ajratiladi. Masalan, sudralib yuruvchilar, tshpgullilar, ishiorlar va x.k.
Sunoiy klassifikasiyada esa tushunchalar sunoiy belgi va xossalarga ko’ra guru'larga ajratiladi. Masalan, ro’y'atlarning alfavit tartibida yozilishi, tartib raiamlari bilan ajratilishi va x.k. bo’lish asosi sunoiy tasnifda kishilar tomonidan kiritilgan sunoiy belgi bo’lganlidan ajratilgan turlarning avval kelganlari ijobiy, iolganlari esa salbiy deb tushunmaslik kerak. Masalan, ro’y'at boshida kelgan talaba aolochi talaba bo’ladi, oxirida kelganlar esa ioloi bo’lishi mumkin.
Tushunchalarni bo’lish jarayonida shrganilayotgan ob’ekt to’g’risida chuiurroi va kengroi bilim olish imkoniyati yaratiladi.

Hukm ham tushunchaga shxshash fikrni ifodalashning mantiqiy shaklidir. Bizning 'ar bir chin (yoki xato) fikrimiz voqelikdagi narsa va 'odisalarning shzaro munosabatlari, borligi yoki yshiligi, va bu voqelik elementlari orasidagi munosabatnint doimiyligi, muvaiiatligi yoki tasodifiyligi haqida borsa, unda bizning bu fikrimiz hukm shaklida ifodalanadi, Demak, hukm narsa va 'odisalar, ularning turli belgilari, xususiyati va munosabatlari haqidagi tasdii yoki inkor shaklidagi fikrdir.

Tasdii yoki inkor 'ar bir hukmning xarakterli belgisidir. Shuning uchun, agar hukm shziga xos bo’lgan tasdii yoki inkor belgisiga ega bo’lmasa, u hukm bo’la olmaydi. Masalan, agar biz "'ar bir fan xalqluchun xizmat hilishi kerak" desak, bunda tasdiilash oriali fanning mu'im belgisi - "xalqluchun xizmat hilishinish" ekanligini aniilaymiz. Aksincha, "koinotning chegarasi yshi" degan hukmda, koinotning chegarasiz ekanligi xislati inkor oriali aniilanadi.
Hukm ham tafakkurning boshia shakllariga shxshab ob’ektiv voqelikning inoikosi natijasidir. Hukm buyum uchun belgining taalluili yoki taalluili emasligini aks ettiradi. Har bir hukm chin yoki xato bo’lishi mumkin.
Chin hukmda buyum va buyum belgisi haqidagi fikr voqelikda buyum va uning belgisi ianday bo’lsa, xuddi shunday olinishi lozim. Agar voqelikda birlashgan buyumlar ajralgan deb va ajralganlar esa birlashgan deb olinsa, unda hukm albatta xato bo’ladi. Haiiiatan ham agar biz "mis - metall", "Iuyosh - yulduz emas" desak, bu hukmlarimiz xato bo’ladi. Maolumki, mis eritib iuyilgan iuyma, iuyosh esa 'aiiiatda yulduzlarning biridir.
Keltirilgan hukmlarda voqelikka zid bo’lgan mulo'azalar ko’rsatilgan. Shuiing uchun chin yoki xato hukmlar inkor yoki tasdii hukmning chin yoki xato bo’lish sababchisi degan hulosa chiiarish xatodir. Hukmning chin yoki xatoligi tasdii yoki inkor natijasida emas, balki buyum va ularning belgilari haqidagi to’g’ri yoki noto’g’ri hukm natijasida bo’ladi. Hukmlarning xatoligini aniilash
uchun, odatda, quyidagi qoidalardan foydalaniladi:
1. Agar bir fikrning chinligi isbot etilgan bo’lsa, uni chin deb tasdiilash ham chin bo’ladi.
2. Agar bir fikrning chinligi isbot etilgan bo’lsa, uni xato deb tasdiilash xato bo’ladi.
3. Agar bir fikrning xatoligi aniilangan bo’lsa, uni chin deb tasdiilash xato bo’ladi.
4. Agar bir fikrning xatoligi isbot etilgan bo’lsa, uni xato deb tasdiilash chin bo’ladi.
Bu ji'atdan hukm tushuncha bilan chin munosabatdadir. Tushuncha va hukm bir-biridan
ajralgan holda mavjud bo’la olmaydilar. Ular bizning hamma vait takomillahayotgan
tafakkurimizda shzaro bog’liq holda rivojlanadi. Tushuncha va uning belgilari hukm asosida paydo
bo’ladi va rivojlanadi.
Hukm tuzish uchun buyumlarning ayrim tomonlarini ifodalovchi bir iator tushunchalarga ega
bo’lish lozim. Tushunchaning hukmdan asosiy farii shundaki, unda hukmga xos bo’lgan tasdii va inkor
'olatlari yshidir. Fikrimizning isboti uchun quyidagi misollarga eotibor beraylik: 1. "Hissiy
bilish - bilishning birinchi bosiichidir". 2. "Bilishning birinchi bosiichi. Birinchi misolda fikr
tasdii shaklda anii ko’ringani uchun u hukm bo’ladi, ikkinchi misolda fikr inkor va tasdii shaklida
bevosita ko’rinmagani sababli tushuncha bo’ladi.
E'tiyot bo’ling!
Baozi mantiqshunoslar hukm mo'iyatini ishpol ravishda buzadilar, ular uchun hukm faqat tushuncha
bolanishlaridir. Ular fikricha, hukm insonning suboektiv faoliyati ma'suli bo’lib, u moddiy dunyo
bilan 'ech ianday aloiada emas. Ular fikricha, hukm moddiy dunyoga bog’liq emas, balki moddiy dunyo
hukm sistemasi yordami bilan yasaladi.

Bunday mantiqshunoslarning hukmning mo'iyati haqidagi bunday xato iarashlari inson

tafakkuri tajribasi, uning ijtimoiy tajribasi fan yutuklari asosida rad etiladi.
Haetning 'ar taraflama taraqqiyoti moddiy dunyo bo’lmaganda, 'ech ianday tafakkur va
uning mu'im shakli hukm ham bo’lmasligini isbot etmoida.
Ob’ekt bilan bolanmagan na uni inoikos ettirmaydigan hukm yshidir. Inson hukmi aks
ettiradigan bu ob’ekt hukm buyumi deb aytiladi. Tabiat - jamiyat va inson tafakkurining hamma
xislatlari ham hukm buyumi bo’la olmaydi. Biz moddiy narsalar haqida, masalan, "oltin - metall" yoki
ru'iy 'odisalar haqida ham masalan, "fikr - voqelikning oliy shakldagi inoikosi degan hukmga ega
bo’lishimiz mumkindir, hukm buyumi, odatda, hukmdan tashiarida bo’ladi. Iaysi bir narsa, buyum haqida
biz mulo'aza yuritmaylik va uni inoikos ettirmaylik, u narsa bizning hukmimizdan tashiarida
bo’ladi, unga itoat etmaydi. Inson hukm buyumlarini shz ongida aks ettiradi.
Endi hukm tarkibini ko’rib chiiaylik. Biz hukmni ta'lil etib, uning buyum va buyum belgisini aks
ettiruvchi 'islatga ega ekanligini bilib oldik.
Diiiat eting!
Har bir hukmning uch asosiy iismi, elementi bo’ladi. Hukmning birinchi elementi logikada
suboekt, ikkinchi elementi peredikat deb olingan. Hukmning uchinchi elementi bolovchi deb aytiladi.

Shuning uchun mantiqda hukmning birinchi tushunchasini hukmning mantiqiy egasi, hukmning ikkinchi

tushunchasini hukmning mantiqiy kesimi va bular orasidagi munosabatni vujudga keltiruvchi hukm
elementini hukm bolovchisi deb aytiladi. Mantiq ilmida hukmning suboekti (egasi) va predikati
(kesimi) hukm terminlari deb aytiladi. Hukmning umumiy sxemasi quyidagicha ifodalanadi. S-R,
bunda S suboekt ega, R - predikat (kesim) simvoli bo’lib, "-" belgisi esa suboektning predikat bilan
bo’lgan munosabatini ifodalovchi bolovchidir. Hukm maolum bir fikrni ifoda etgani kabi, uning
ayrim elementlari ham ayrim tushunchalarni ifoda etadi. Hukm shz tabiati bilan hamma vait
dialektik 'arakterga egadir. Bunda yakka, juzoiy va umumiylik, ayniyatlik, tafovutlik va boshia
kategoriyalar shz ifodasini topgan. Hukmdagi ega va kesim elementlari shzaro nisbiy bolangandir.
Mantiqda ega kesimga, kesim esa - egaga nisbatan mavjud. Agar biz ega va kesimni bir-biridan
ajratib iaraydigan bo’lsak, ular yakka 'olatda hukm bo’la olmaydi. Masalan, yakka olingan "kino"
tushunchasi ega hukmi va yakka olingan "sanoat" tushunchasi kesim hukmi bo’la olmaydi. Agar biz "kino -
sanoatdir" desak, bunda ikki tushunchaning shzaro dialektik munosabati maolum bir hukmni tashkil
etadi, bunda "kino" hukmning ega elementiga va "sanoat" uning kesim elementiga aylanadi. Shunga
shxshash, agar biz "Sarvar - injener" degan hukmni ifoda etsak, bunda "Sarvar" - yakka, "injener" esa
umumiy tushunchani tashkil etib, bundagi iarama-iarshilik hukm birligi oriali ifodalangan bo’ladi.
Hukm yordami bilan inson tabiat, jamiyat va tafakkur qonunlarini shrganadi, ob’ektiv
qonunlarni ochadi va yangi bilimlarga ega bo’ladi.
2. Hukm va gap
Hukm gap bilan uzviy bolangan bo’lib, shzaro birlikni tashkil etadi. Bizning
tafakkurimizda gapsiz hukm bo’la olmaydi, chunki hamma fikr nuti oriali ifodalanadi. Hukm esa
fikrdir.
Umuman, tafakkurning boshia shakllaridek, hukm ham til yordami bilan insonlar orasida
fikr almashuv vazifasini bajaradi. Bunday fikr almashuv jarayonida hukmning ega va kesim
elementlari bir xil vazifani bajarmaydi. Odatda, hukmdagi ega allaiachon maolum bo’lgan oldingi
bilimlarni, kesim esa yangi bilimlarni oydinlashtirishga iaratilgan bo’ladi. Aytilgan mulo'aza
isboti uchun quyidagi misolni ko’rib chiiaylik: "Tarix fandir, fan esa dialektik metodga tayanmoi
lozim. Dialektik metodga tayanish bu fan uzluksiz taraqqiyotda, yangilanish va tendensiyalar kurashi
natijasida rivojlanadi deb tu-shunishdir". Bu murakkab fikr uch asosiy hukmdan iborat bo’lib, 'ar
biri buyumning yangi belgilarini ketma-ket ochib beradi. Birinchi hukmda tarixning fan ekani haqida
maolumot beriladi. Bunda birinchi tushuncha (suboekt - ega) "tarix" tushunchasidir. Tarix belgisini
ochadigan tushuncha (kesim) "fan"dir. Ikkinchi hukmda "fan" hukm egasi bo’lib, birinchi hukmda kesim
(fan) deb qabul hilingan tushunchadan olingandir. Ikkinchi hukmdagi yangi fikr "dialektik metodga
tayanish" tushunchasi bo’ladi. Ammo bu ikkinchi hukmda aniilangan tushuncha uchinchi hukmda ega
vazifasini bajarib, uning kesimi esa "fan uzluksiz taraqqiyotda, yangilanish va tendensiyalar
kurashi natijasida rivojlanadi" tushunchasi bo’ladi.
Shunday iilib, tushuncha shzaro ketma-ket bolangan hukmlarda baozan ega va baozan kesim
shrnini egallab, anii bo’lgan va anii bo’lmagan yangi bilimlarni aniilashga olib boradi.
Ega va kesim - hukm elementlari bir buyumga taalluili bo’lib, uning turli belgilarini aks
ettiradi.
Odatda, suboekt oldingi hukmlardan anii bo’lgan belgilarni; predikat esa yangi belgilarni
ifodalaydi. Ya’ni bir hukm uchun ega va kesimning zarur bo’lishi ularning alo'ida-alo'ida bo’lgan
ahamiyatini inkor etmaydi, albatta. Ularning hukmdagi vazifalari tur kesim elementiga tushadi.
Chunki kesim hukmdagi asosiy mantiqiy maisadni ifodalash vazifasini bajaradi. Agar biz "asal
shirin" desak, bunda asosiy fikr real ob’ektiv shirinlik haqida boradi. Shuning uchun ham hukm
mo'iyati bo’lgan terminlarni (tushunchalarni) buyumlarning ob’ektiv belgilari bilan aralashtirish
yaramaydi.
Endi hukm terminlarining uchinchi elementi - bolovchi mo'iyatini ko’rib chiiaylik.
Bolovchi, yuiorida bayon etilganidek, hukmning ega va kesim elementlari orasidagi munosabatni
amalga oshiruvchi hukmning mu'im tarkibiy iismidir. Ammo 'ar vait hukmning ega va kesimi bolovchi
oriali shzaro bolanadi va tafakkur qonunlari asosida mantiqiy munosabatga kirishadi.
Hukmda bolovchi bir iancha vazifalarni bajaradi. Hammadan oldin bolovchi ega va
kesimni shzaro bolab, hukmning shakllanishiga yordam beradi. Bundan tashiari, bolovchi ega va kesim
munosabatini yoki tasdii, yoki inkor shaklda ochib beradi. Yana bolama yordamida buyumdagi belgi
buyumning ob’ektiv xislati ekanligini bilib olamiz. Hukmlardagi bolovchilar ayrim yoki bir iancha
so’zlar shaklida, baozan esa bu so’zlarsiz ham ifodalanishi mumkin. "Sarvar odamdir" degan hukmda
bolovchi "dir" shaklida, "taniid va shz-shzini taniid ishdagi kamchilik va nuisonlarni tugatish quroli
bo’ladi" degan hukmda "bo’ladi" shaklida va "Versiya - gipotezaning ayrim turlaridan biri" degan
hukmda "biri" shaklida uchraydi. Baozan so’z oriali ifodalanuvchi bolovchilar ozaki nutida sukut
va intonasiya, yozma nutida esa, tire (-) bilan ham ifodalanadi. Masalan, degan hukmda "dir"
bolamasi vazifasini tire belgisi bajargan.
Shunday iilib, 'ar bir hukm tarkibida ega va kesim munosabatini aniilovchi bolovchi
bo’lib, u hukmning mu'im elementlaridan hisoblanadi. Bolovchi kesimdagi fikr mazmunining hukm
buyumi uchun xos yoki xos emasligini ko’rsatadi.
Mantiq yuiorida iayd hilingan bolovchi shakllari, odatda, "dir", "emas", ya’ni tasdii va
inkor ma’nosidagi sshelar bilan ifodalanadi.
Shunday iilib, 'ar bir hukmning tarkibiy elementlari ega -kesim va bolovchidan iborat
bo’ladi.
Shunday vazifalarni kontekst ham bajaradi. Masalan: "Iish... paa-paa yoaetgan ior
osmonni bulutdek ioplagan..." Bunda "iish" bir tarkibli gan bo’lib, shzi bilan yondosh kelgan kshp
tarkibli gap kabi hukm bo’ladi. Shunday iilib, darak gaplarda ham hukm belgilari ko’rinadi. Ammo bu
bilan mantiqiy ega mantiqiy suboektga va mantiqiy kesim mantiqiy predikatga teng deyish noto’g’ri
bo’ladi. Agar gaplarda ega yoki kesim bo’lmasa, ularning hukm suboekti va predikati mos kelmaydi.
Bular bir tarkibli gaplar bo’ladi. gaplardagi, kontekstdagi, mantiqiy uru matn yoki so’z iatori hukm
predikatini aniilash uchun katta xizmat iiladi. Ishyilgan savol talabiga iarab gapdagi ega va kesim
ikki xil hukmni baen etishi mumkin. Masalan: Agar biz "Trolleybus kelayotir" degan gapni
"Trolleybus tez kelarmikanq" degan savol javobi deb hisoblasak, bu holda mantiqiy kesim -
predikat "kelayotir" bo’ladi, aksincha, agar gap "nima kelaetirq" degan savolga javob beradigan bo’lsa,
bu holda mantiqiy kesim - predikati "trolleybus" tushunchasi bo’ladi. Bunday vaitda, agar biz gap
bo’laklarini hukm terminlariga moslashtiradigan bo’lsak, u "kelayotgan - trolleybusdir" deb
aytishimiz lozim.
Mantiqiy mad (uru) hukmga yangilik kirituvchi predikat. Mad - tovushni kshtarish uchun 'arf
ustiga ishyiladigan belgi uchun foydali kuroldir. U bir grammatik gap doirasidan turli hukmlar
chiiarishga yordam beradi. Agar biz: "Shavkat ertaga Moskvaga ketadi" (bunda mad "ertaga") va "Shavkat
ertaga Moskvaga ketadi" bunda mad "Moskvaga" desak, 'aiiiatda ikki hukmni ifoda etgan bo’lamiz.
Birinchidan, bu Shavkatning xuddi ertaga, boshka kun emas va, ikkinchidan, Moskvaga, boshia sha'arga
bormasligidan darak beradi. Bulardan tashiari, mad Shavkatning Moskvaga borishi haqida bo’lsa, unda
biz yangi hukmga ham ega bo’lamiz.
Hukm va gapning shzaro munosabatini tushunishda hammadan kshp iiyinchilikni sshroi va
buyrui gaplari tudiradi. Sshroi gaplarning asosiy maisadi javob olishdir. Shuning uchun sshroi
gaplar bir iator hukmlar yordami bilan maolum xabar yetkazish usulidir. Sshroi gapdagi "Kim keldiq"
sshroi "kimdir keldi" hukmini bildiradi. Bunday 'olat bo’lmaganda edi, sshroi ham ma’nosiz fikrga
aylanar edi. Shuning uchun 'ar bir sshroi gapda ikki bo’lak, bo’lardan biri boshlanich ("kimdir keldi")
va ikkinchisi esa talab etilgan savol xususiyatini tashkil etuvchi bo’ladi. Shunga shxshash 'olat undov
gaplarda ham mavjuddir.
Agar biz "yonin", "makkor", "fojia" yoki shunga shxshash so’zlarni intonasiya yordami bilan undov
gaplar shakliga aylantirsak, u gaplar shzining chin yoki xatoligi bilan hukmga aylanadilar. Shunga
shxshash ayrim magazinlarda "non", "sut", "gazlama" va boshialar deb yozilgan viveskalar ham hukmlar
ifodasidir.
Shunday iilib, yuiorida bayon etilgan sshroi va buyrui gaplarda hukmning maolum shakllari
ifodalanadi. Demak, 'ar bir gap hukmning bevosita voqea bo’lishidir. Gapsiz hukm va hukmsiz gap
bo’la olmaydi.
Ammo bundan hukm ham gap tarkibi bir xil bo’ladi degan hulosa chiiarmaslik kerak. Chunki hukm va gap
ifodalanish usullari hamda tarkibi ji'atidan fari iilib, ularning 'ar biri shzlariga xos
xususiyatlarga ega. Misol uchun, sshroi gapni olib iaraylik. Maolumki, sshroi gapning asosiy vazifasi
berilgan savolga javob olishdir. Sshroi gap unda 'ech ianday hukm yshiligidan darak beradi.
Haiiiatda esa bunday emas. Misol uchun "Kim kuldiq" degan sshroi va unga berilgan javob mo'iyatiga
eotibor beraylik. Odatda, bunday savolga "Ma'mud kuldi", "Shiituvchi kuldi" yoki shunga shxshash javobni
olamiz. Bunday vaitda savol berilishiga iarab gapning strukturasi o’zgarib turadi. Hukmning
strukturasi 'aiiiiydir, u 'ar doim ikki asosiy element va bolovchidan iborat bo’ladi.
3. Hukmlarning sifat va son ji'atidan bo’linishi
Hammadan oldin hukmlar sodda va murakkab iismlarga ajraladi. Agar fikr birgina
hukmdan iborat bo’lsa, sodda va, aksincha, bir iancha sodda hukmlar yiindisi bo’lsa, murakkab hukm
bo’ladi. Sodda va murakkab hukmlar shzaro musta'kam munosabatdadir. Hamma vait murakkab hukmlar
turli mantiqiy vositalar, jumladan "yoki", "agarda", "unda", "va", "ham", "faqat", "bundan" va boshia
shunga shxshash so’zlar yordami bilan sodda hukmlardan tuziladi. Sodda hukmlarga "Toshkent -
Respublikamiz poytaxti", "O’zbekistonning baozi sha'arlari O’rta Osiyoda eng iadimiylardan
hisoblanadi", "2Q3q5" degan hukmlar misol bo’la oladi.
Murakkab hukmlar bir necha sodda hukmlardan iborat bo’lib, qat’iy yoki shartli shakllarda
ifodalanadi. Murakkab hukmlar uchun: "Bu odam shzbek ham, iozoi ham, tojik ham emas" degan hukmni
keltirish mumkin. Bu hukmda bir buyumga bir iancha belgi taalluili emasligi ifodalanayotir. Agar
bir necha buyumlarga bir iancha belgilar taalluili ekanini murakkab hukm oriali ifoda etsak, unda
fikrimie quyidagi shaklda bo’lishi mumkin: "Shodi, Sarvar, Muborak, Oydinlar Fargonada yashaydilar
va Fargona Davlat universitetida shiiydilar". Baozan bir belgi bir necha xil buyumga aloiador
bo’lishi mumkin: Masalan; "Venera, Merkuriy va Pluton planetalari shz yshldoshlariga ega emaslar" va
'okazo.
Endi hukmlariing shzlariga xos bo’lgan xususiyatlariga iarab, ularning ayrim turlarga
bo’linishlarini ko’rib chiiamiz.
a) hukmning sifat ji'atdan bo’linishi. Inson voqelikni bilish jarayonida turli hukmlardan
foydalanadi. Hukmlar esa shzlariga xos bo’lgan belgilariga iarab ayrim gruppa, iismlarga
bo’linadilar. Shuning uchun ham hukmning shz sifatlariga iarab ajralishi ularning mu'im
xususiyatidir. Mantiqda sifat ji'atidan hukmlar tasdii va inkor hukmlarga bo’linadi. Agar hukm
buyumga xos bo’lgan biron belgini iayd etuvchi bo’lsa, u tasdiilovchi hukm bo’ladi. Tasdii hukmlarning
eng mu'im xislatlari tarkibidagi bolovchining tasdiilovchi bo’lishligidir. Baozan, agar hukm
predikati inkor etuvchi va undagi bolovchi ham inkor etuvchi bo’lsa, hukm, albatta tasdiilovchiga
aylanadi. Bunga misol iilib, "U aybsiz emas" dsgan hukmni ko’rsatish mumkin. Tasdii hukmlar bu
ji'atdan bizning aqlimiz ma'suloti bo’lmay, balki muayyan ob’ekt va uning qonuniyatlarini inoikos
etish natijasidir. Haiiiatan ham ob’ektiv voqelikdagi buyumlar shzlariga xos belgilarga
egadirlar. Bizning hukmimiz esa tasdii shaklida bu buyumlar qonuniyatlarini aks ettiradi. Inkor
hukm esa tasdii etilgan bu belgilarni rad etishdan iborat. Ammo biz tasdii va inkor hukmlar
orasida hamma vait shzaro bolanish borligini ham hisobga olishimiz lozim. Bunday 'olatni bir
munosabatdagi tasdii hukmning ikkinchi munosabatda inkor ham bo’lishida ko’rish mumkindir. Hamma
vait bir belgini tasdiilash unga zid bo’lgan boshia bir belgini inkor etishdir. Mantiqda "tasdii
hukm S - R dir, inkor hukm esa S - R emas" formulasi bilan ifodalanadi. Misol: "O’zbekistonning
mustaiillikka ega bo’lishi davrimizning mu'im voqeasidir". Bunday hukm tasdiidir. Chunki bunda
O’zbekistonning mustaiillikka erishuviga xos bo’lgan mu'im belgi "davrimizning mu'im voqeasi"
ekanligi ko’rsatilgan.
Inkor etuvchi hukmga "ilor jamiyat shtmish madaniyat boyliklarini inkor etmaydi", degan
mulo'azani ko’rsatish mumkin. Agar hukm predikati inkor etuvchi bo’lsa va undagi bolovchi
tasdiilovchi bo’lsa, bunday hukmni inkor hukm deyish xatodir. Masalan, agar biz "Ergash aka jamoasi
(S) ekishni boshlab berdi (R)" desak, unda bizning hukmimiz tasdiili bo’ladi. Shuning uchun ham biz
hukmning tasdii yoki inkor hukmligini undagi bolovchining sifatiga iarab ajratishimiz lozim.
Ayrim mantiqshunoslar tasdii va inkor hukmlarni bir-biridan ajratib, zid ishyadilar.
Haiiiatda esa biz bayon etganday, bular orasida uzviy bolanish mavjud. Baozi mantiqchilar esa
(masalan, X. Zigvart, Vundt va boshialar) inkor hukmlarda mustaiil aqliy faoliyat yshi deb
iaraydilar.
Hukmlarning 'ajmiga ko’ra turlari.
Hukmlar 'ajmiga ko’ra uch turli bo’ladi:
a) Yakka hukmlar. Yakka hukmlarda ko’rsatilayotgan belgi, xossa voqelikdagi yakka, yoliz
narsa-buyumga tegishli yoki tegishli emasligini ifodalaydi. U "Bu S-R" yoki "Bu S-R emas" shaklida
ifodalanishi mumkin. Masalan, "Toshkent - O’zbekistonning poytaxti", " Baykal dunyodagi eng chuiur
kshldir" va x.k.
b) Juzoiy hukmlar. Juzoiy hukmlar deganda voqelikdagi bir turkum narsa-buyumlarning
bir iismiga muayyan belgining tegishli yoki tegishli emasligini ifodalovchi tafakkur shakllari
kiradi.
Juzoiy hukmlar ikki tipda ifodalanishi mumkin:
"Faqat baozi S - R" yoki "Faqat baozi S - R emas". Birinchi tipdagi hukm uchun quyidagi misolni
keltirish mumkin. "Respublikamizning faqat baozi olimlarigina Beruniy mukofotiga sazovor
bo’ldilar". Bunday hukm oriali biz maolum belgining buyumning muayyan iismiga taalluili ekanini
bilib olamiz.
Agar biz "Baozi fanlar iishloixo’jalik ma'suloti unumdorligini oshirishga xizmat iiladi"
desak; bunday shakldagi mulo'azalar oriali biz iismdan umumiyga, notanishdan tanishga va yakkadan
tshlii umumiy bilimga iarab boramiz. Biz, bulardan tashiari, hukmdagi "kshpchilik" terminiga ham
eotibor berishimiz lozim. Bunday hukm tasdiilovchi bo’lsa, "kshpchilik S - R dir" formulasi bilan
ifodalanadi.
Agar gap hukmdagi "kshpchilik" termini haqida boradigan bo’lsa, hamma vait biz bu
tushunchani faqat juzoiy yoki iisman hukm ifodasi deb bilmasdan, balki bundagi hukm ifodasining
yarmidan kshpini shz ichiga olishini nazarda tutamiz. Shuni ham hisobga olish lozimki, baozan juzoiy
hukmlarda ifodalanadigan fikr mazmuniga iarab anii yoki noanii bo’lishi ham mumkin. Bu
fikrimizning isboti uchun quyidagi ikki hukmni olib iaraylik: "Afrika iitoasidagi kshpchilik
xalilar mustamlakachilik zanjirini uzdilar", "Geologiya fakulptetining baozi studentlari
universitetga kirishdan oldin sanoat korxonalarida ishlaganlar". Birinchi misol juzoiy hukm bo’lib,
Afrikaning hamma xaliini emas, balki kshpchilik xalilarini bildirsa, ikkinchi hukmda
studentlarning iolgan iismi haqida tasdii va inkor fikr ifodalamaydi. Bulardan tashiari, juzoiy
hukmlar "kshpchilik", "kamchilik", "yarmi", "uchdan bir iismi" va boshia tushunchalar bilan ham
ifodalanadi,
Umumiy hukmlar. Agar bayon etilgan fikr predikat (kesim) shaklida hamma aytilgan buyumlar
sinfini shz ichiga oladigan bo’lsa, u choda hukm umumiy bo’ladi. Umumiy hukm egasi (suboekt) hamma
vait tasdiilovchi bo’lsa, "hamma", "'ar bir", inkor etuvchi bo’lsa "'ech bir", "'ech iaysi" va boshia
tushunchalar oriali ifodalanadi. Umumiy hukmlar tasdiilovchi shaklda "hamma S - R dir", inkor
shaklida esa "'ech bir S - R emas" formulalari bilan ifodalanadi.
Munosabat hukmlari. Bu hukmlar ikki yoki kshp buyumlarning fazoga, vaitga, jinsga, ketma -
ketlikka va tenglikka nisbatan bo’lgan munosabatlarini aks ettiradi.
Mantiq ilmida munosabat hukmlari "A-V" formulasi bilan ifodalanadi. Bunda "A" va "V"
belgilari - buyumlar haqidagi tushunchani; "R" belgisi esa ular orasidagi munosabatni ko’rsatadi.
Endi yuiorida aytilgan munosabatlarni ko’rsatadigan hukmlarga misol keltiramiz.
1. Buyumlarning fazodagi munosabati: "Toshkent - Buxoroning shimoli-shariiy tomonida".
2. Vait munosabati: "Jomiy - Alisher Navoiyning zamondoshi".
3. Tenglik: "Universitetning binosi medisina institutining binosidan katta".
4. Jins munosabati: "Barno - Raononing dugonasi".
5. Ketma-ketlik: "Sarvar Nasibadan uch oy keyin tuilgan".
Ayrim mantiqchilar fikricha, buyumlarning aloiasi emas, balki sof munosabat mantiqda
etakchi shrinni egallaydi. Bunday fikr xato, chunki munosabat buyumlar bilan chambarchas bog’liqdir.
Har bir buyum xususiyati ikkinchi buyum bilan bo’lgan shzaro munosabatda yaiiol ko’rinadi. Xshsh, bunda
mantiqchilarning buyumdan ko’ra munosabatni birinchi shringa ishyishlariga asosiy sabab nimaq Ular
fikricha, matematika fanining ahamiyati shundaki, u asosan munosabatlarni shrganadi, 'ozirda boshia
fanlar ham borgan sari kshproi narsalar va 'odisalarni emas, balki munosabatlarni shrganish bilan
shuullanmoida, shuning uchun ularni matematika oriali tshlii ifodalash mumkin.
Shunday iilib, ular simvolik logikadagi munosabat nazariyasini hamma fanlarga
tariatadilar. Aslida esa, munosabat hukmi narsalarni bilishning faqat bir tomonini aniilash uchun
xizmat iiladi va 'ech iachon universal bilim vazifasini shtay olmaydi.
Hukmlarning modallik bshyicha bo’linishi. Hukmlarning modallik bshyicha bo’linishiga hukm
prsdikatidagi belgining fikrimiz buyumida tasdii yoki inkor shakldagi bolanish darajasi asos
bo’ladi. Shunga ko’ra, mantiqda hukmlar ikki asosiy gruppaga bo’linadi.
Hukmlar ob’ektiv modalligiga iarab e'timoliy, voqeiy va zaruriyga va ikkinchidan, uning mantiqiy
modalligiga iarab, problematik va ishonchli hukmlarga ajraladi.
1. Hukmning ob’ektiv modalligi inson ongidan tashiarida bo’lgan buyumlarning ob’ektiv,
e'timoliy, voqeiy va zaruriy bolanishlarini aks ettiradi
a) E'timoliy hukmlar narsalar, 'odisalar va ularning belgilari o’rtasidagi tasdii yoki
inkor, shakli e'timoliy bo’lishini yoki bo’lmasligini ko’rsatadi Mantiqda e'timoliy hukm "S e'timol
R dir" yoki "S e'timol R emas" formulasi bilan ifodalanadi.
"E'timol, ertaga 'avo yaxshi bo’lar", "Bizning jamoa navbatdagi futbol shyinida alaba
iozonishi mumkin", "Biz ertaga, chamasi, kollektiv bo’lib tarixiy yodgorliklarni borib ko’ramiz" kabi
mulo'azalar e'timoliy hukmlar bo’la oladi. E'timoliy hukmlarning chinligi va bu hukmlarning
voqeiy hukmlarga aylanishi aytilgan 'odisaning ianday darajada yuz berishi bilan bog’liq. Odatda,
e'timoliy hukmlar 'aiiiatga zid bo’lmasalar, albatta, chin voqeiy hukmlarga aylanadi. Masalan,
"'avo bulut, yomir yoishi mumkin", degan e'timoliy hukm maolum vaitdan sshng "Yomir yomoida" degan
chin hukmga aylandi. Bu 'ol e'timoliy hukm shaklining kelajakda anii, chin bilim asosi bo’la olishini
ko’rsatadi.
b) Voqeiy hukmlar predmet bilan belgilar oralii, ya’ni hukm fakt va bo’lgan voqeaning
'aiiiat ekani yoki emasligi haqida xabar beradi. Odatda, voisiy hukmlar ifoda etilgan voqeaning
mavjud 'olatini iayd hilishga iaratilgan bo’ladi. Bunday vaitda bolanishning tasodifiy yoki
zaruriy ekanligi alo'ida ko’rsatiladi, Bunday hukmga misol "Mustaiillik tufayli xaliimiz
demokratiya va oshkoralikni ishlga kiritdi". "Qabul hilingan majburiyat bajarildi". "Ja'onda
birinchi marta Yuriy Gagarin yer atrofida parvoz iildi", "So’zsiz, kecha issii kun bo’ldi". Voqelik
hukmlar, agar ular tasdiilovchi bo’lsa, "so’zsiz", "'aiiiatan", "ham", "albatta", "shub'asiz",
"dar'aiiiat" kabi so’zlar yordami bilan ham ifodalanadi.
v) Zaruriy-apodiktik hukmlar turli sharoitlarda buyumlar, ham ularning belgilari
o’rtasidagi bolanishlarning zaruriy bor yoki yshiligini aks ettiradigan hukmlardir. Zaruriy
hukmlar tabiat, jamiyat qonuniyatlari va qoidalarni ifodalaydi. Boshiacha iilib aytganda, zaruriy
hukm narsalar, 'odisalar bilan belgilar orasidagi bolanishning muiarrar ekanligini aniilab
beradi. Bunday hukmga misol iilib, "Tinchlik urushni yengadi", "Ja'onda tinchlik va adolat alaba
iozonadi", "Butun bo’lakdan kshp", "2x2q4", "Kishilarning yaxshisi xaliia foydaliroidir" ('adisdan),
degan hukmlarni ko’rsatish mumkin.
Zaruriy hukmlar oriali kshpincha taolim-tarbiyaviy va axloiiy qonun va qoidalar ham
ifoda etiladi. Masalan: "Ijtimoiy va shaxsiy 'ayotda 'alollik va rostgshylik, axloiiy poklik va
kamtarlik 'ar bir insonning muiaddas va sharafli vazifasidir", "Shz Vataniga, xaliiga xizmat kilish
'ar bir fuiaroning muiaddas burchi".
Keltirilgan misollarda "zarur", "shart" degan so’z ishllanmagan bo’lsa ham, uning gap
tarkibida bor ekanligi gap mazmunidan anglashib turadi.
2. Fikrning isbotlanuvchanlik darajasiga iarab hukmning mantiqiy modalliligi ikki asosiy iismga:
a) problematik va b) ishonchliga bo’linadi.
a) Mantiqiy modallikdagi problematik hukm shz xususiyatlari bilan ob’ektiv modallikdagi
e'timoliy hukmlardan ajraladi. Ob’ektiv modallikdagi problematik hukm tajribadan tekshirilgan
bo’lib, uning yuiorida bayon etilganidek, voqelikka shtishi, ya’ni ob’ektiv voqelikni aks ettirishi
muiarrardir.
Mantiqiy modallikdagi problematik hukmning hulosasi 'ali tajribada tekshirilmagan
bo’ladi. Shuning uchun ham narsa, 'odisa va ular belgisi orasidagi bolanish tasdii yoki inkor
problematik shaklda ifodalanadi. Misol: "E'timol, Sanjar kasallik natijasida darsga
iatnashmagandir".
Bunday hukmda yuz bergan 'odisaning natijasi 'ali tshla anii emas. Sanjar, e'timol,
kasallik natijasida yoki yana bundan boshia sabablar bilan darsga iatnashmagan bo’lishi mumkin.
Shuning uchun mantiqiy modallik shaklidagi problematik hukm tasdii shaklida "e'timol S-R
dir va rad etuvchi shaklda "e'timol S - R emas" formulalaridan foydalanadi.
b) Ishonchli hukmlar tafakkur buyumlari uchun maolum xususiyatni -belgining xos yoki xos emasligini
aniilaydi. Bunday hukmlar "S - R dir" yoki "S-R emas" formulalari. bilak ifodalanadi. Masalan:
"Dunyoda mustamlakachilikning shlimi mu'arrar", "Atom ham bo’linadi", yoki "Zarafshon daryosi Kaspiy
dengiziga 'ech iachon iuyilgan emas", "Adabiyot tabiiy fan emas" va boshialar. Birinchi va ikkinchi
hukm "S - R dir" formulasi bilan, uchinchi va tshrtinchi hukm "S-R emas" formulasi bilan ifodalanadi.
Murakkab hukmlar va ularning turlari. Biz shu vaitga iadar, sodda hukmlar, ya’ni bir
suboekt va bir predikatdan iborat bo’lgan hukmlar ustida fikr yuritdik. Agar hukm tarkibida birdan
ortii suboekt va predikat bo’lsa, u murakkab hukm hisoblanadi. Mantiqiy munosabatiga iarab
murakkab hukmlar uch asosiy, iismga, ya’ni ishshuvchi, shartli va bo’linuvchi hukmlarga ajraladi.
a) Konoyunktiv hukmlar. Ikki yoki undan ortii sodda hukmlarning "va" bolovchisi oriali
ishshiluvidan tashkil topgan murakkab hukmlar ishshuvchi yoki konoyunktiv) hukmlar deb yuritiladi.
Bundan tashiari "ham", "hamda", "bilan" kabi bolovchilarda ham ifodalanadi.
Quyidagilar bunday hukmlarga misol bo’ladi. "Bulutlar tarialdi va iuyosh ko’rindi", "Yozda
ko’rilgan iiyinchiliklar, hilingan oir mehnat be'uda ketmadi. Paxta hosili yaxshi bo’ldi va jamoa
rejani birinchilarlar iatorida bajardi". "Imti'onlar tugadi, taotil boshlandi, studentlar
uylariga jshnab ketdilar". Bu murakkab hukmlarning sxemasi "S - R dir, S - R1 dir, S - R emas, S - Rx emas-
dir" va boshialar. Bunday ishshuvchi hukmlar chin bo’lishi uchun ularning tarkibidagi sodda
hukmlarning 'ar biri chin bo’lishi zarur. Ishshuv - yangi murakkab chin hukmlarni vujudga keltiruvchi
hukmlar orasidagi bolanishdir. Agar 'ar bir munosabatga kiruvchi sodda hukm chin bo’lsa, murakkab
hukm ham chin; munosabatga kiruvchi biron sodda hukm xato bo’lea, murakkab hukm ham xato bo’ladi.
Masalan: "Chekish va alkogolp solii uchun zararli" degan murakkab hukmni ko’rib chiiaylik.
Keltirilgan misol ikki sodda hukmdan: (ya’ni "chekish solik uchun zararli" va "alkogolp solik uchun
zararli") iborat. Ikki hukmning ishshilishi uni murakkab shaklga aylantiradi. Agar A va V hukmlarida
ishshuv - konoyunksiya bir xil suboektga yoki predikatga ega bo’lsa; unda, odatda, ikkinchi gapdagi suboekt
yoki predikat tashlab ketiladi.
b) Ayiruvchi yoki dizoyunktiv hukmlar. Dizoyunktiv - ayiruvchi (m) hukm deb sodda hukmlarning
mantiqiy bolovchilar "yoki", "yo", "yoxud" kabilar yordamida ishshilishidan paydo bo’lgan murakkab
hukmlarga aytiladi. Ayiruv mantiqiy bolovchi "yoki" yordamida ifodalanuvchi hukmning 'ech
bo’lmaganda biri chin bo’lishiga bog’liq. Agar 'ar ikki ayiruvchi hukm xato bo’lsa, yangi murakkab hukm
ham tshliicha xato bo’ladi.
Misol: "Sardor dam olishni Fargonada yoki Buxoroda shtkazadi".
Bu hukm quyidagi fikrlarni tasdiilaydi: 1. Sardor albatta bu ikki joyning birida bo’ladi. 2.
Sardor bir vaitda ham Fargonada, ham Buxoroda bo’la olmaydi. Bundan biz yuiorida bayon etilgan
murakkab hukm ikki sodda shaklga aylantirilgan hukmdan biri chin, ikkinchisi xato bo’lgan taidirda,
chin bo’lishini bilamiz. (Ya’ni dam olishni yo Fargonada shtkazadi, dam olishni yo Buxoroda shtkazadi,
degan fikr.) Bunday vaitda agar ikkala fikr ham chin deyilsa (ya’ni Sardor bir vaitda ham
Fargonada, ham Buxoroda bo’ladi), yoki ikkala hukm xato bo’lsa, (ya’ni Sardor bir vaitda Fargonada
ham, Buxoroda ham bo’lmaydi) unda murakkab ayiruvchi hukm tshliicha xato bo’ladi.
Odatda, 'ar bir shaxs shz vaitida ayiruvchi hukmlarni iisiartirilgan shaklda ifoda etadi.
Agar ayiruvchi hukm bir xil suboektga ega bo’lsa, biz birinchi hukm suboektini ifoda etish bilan
chegaralanamiz. Masalan, "Bu geometrik figura yoki uchburchak, yoki kshpburchakdir", degan murakkab
hukmda bundagi ikkinchi sodda hukmning suboekti ioldirib ketilgan. Aslida ifoda etilgan murakkab
hukm quyidagi sodda hukmlardan tashkil topadi: "Bu geometrik figura uchburchakdir" yoki "Bu
geometrik figura kshpburchakdir". Bunday hukmlarning suboekti yoki predikati bir necha narsalar,
'odisalarni yoki ularning belgilarini ifodalashi mumkin. Ayiruvchi hukmlar formulasi quyidagi
shakllarda ifodalanadi:
"S yoki R yoki Rx dir".
"Talaba imti'onda yoki aolo, yoki yaxshi, yoki ioniiarli yoki ioniiarsiz ba'o oladi".
Ayiruvchi - dizoyunktiv hukmlar ikki turli bo’ladi: qat’iy va qat’iy bo’lmagan ayiruvchi -
dizoyunktiv hukmlar. Qat’iy ayiruvchi - dizoyunktiv hukmlarda ularni tashkil etuvchi sodda hukmlar
bir-birlarini rad etadilar. Masalan, "Sardor Toshkentga poezdda yoki samolyotda boradi" desak,
qat’iy ayiruvchi - dizoyunktiv hukm bo’ladi. Bu sodda hukmlar bir paytda sodir bo’la olmaydi.
Qat’iy bo’lmagan ayiruvchi - dizoyunktiv hukmlarda esa sodda hukmlar bir-birlarini inkor
etmaydilar. Masalan, "Mehnat unumdorligi intizomga rioya etish yoki yangi texnologiyani ishllash
natijasida amalga oshiriladi" deb olsak, 'ar ikki holda ham mehnat unumdorligiga erishish mumkin
bo’laveradi.
Shartli hukmlar. Shartli hukmlar ikki turi mavjud bo’lib, birinchisi implikasiya, ikkinchisi
esa qat’iy sharli ukm hisoblanib, ekvivalensiya deb ataladi.
v) "Agar ... bo’lsa, unda..." degan mantiqiy bolovchi yordamida hosil hilinadigan shartli hukm
implikasiya deyiladi. Implikasiya ikki hukmning shunday bolanishidirki, uning yordami bilan biz
yangi shartli hukmni vujudga keltiramiz. Agar bu yangi shartli hukmning asosi chin va natijasi ham chin
bo’lsa, chin, asos va natija xato bo’lsa, u ham chin va agar uning ham asosi xato natijasi chin bo’lsa, u
xato bo’ladi. Agar bu hukmning asosi xato natijasi chin hamda asos va natijasi xato bo’lsa, unda u ham
xato bo’ladi.
Implikasiyaning shartli belgisi " " ekani bizga maolum.
Misol: "Agar yomir yosa (A), yer loy bo’ladi (V)".
g) ekvivadentlik bolanishi esa " Faqat .... bo’lsa, .... bo’ladi" mantiqiy bolovchisi yordamida
sodda hukmlar asos va natija bolanishini shaklida ifodalanadilar. Bunday hukmlar shz tarkibida
bir necha suboekt va predikatga ega bo’lib, maolum bir buyumni tasdii yoki inkor etadi. Shartli hukm
tasdiilovchi sxema: "Agar S - R bo’lca, unda Sx - Rx dir" inkor etuvchi bo’lsa u "S - R bo’lmasa, Sx - R, zmas"
formulasi bilan ifodalanadi na xokazo. Shartli - tasdiilovchi hukmga misol: "Agar shiuvchi aolochi
bo’lsa, maitashga loyiidir". "Agar iolmasa 'ar kishidan nishon, udir mevasi yshi daraxt begumon".
(Saodiy). Keltirilgan birinchi misolda suboekt - (S) "shiuvchi kam iatnashsa, oz biladi". Albatta, bu
hukm xato, chunki studentning bilimi kam bo’lishiga, uning darsga kam iatnashishi yagona sabab bo’la
olmaydi.
Murakkab hukmlarning chinligini aniilash jadvali

a v konoyunksiya dizoyunksiya qat’iy

dizoyunksiya implikasiya ekvivalentlik
ch ch ch ch x ch ch
ch x x ch ch x x
x ch x ch ch ch x
x x x x x ch ch

Bu yerda a va v lar murakkab hukmlarni tashkil etuvchi sodda hukmlar

6. Hukmlar orasidagi munosabat (mantiqiy kvadrat)

Yuiorida bayon etilganidek, hukm shz sifati va soni bilan juzoiy tasdiiia (I); juzoiy
inkorga (O); umumiy tasdiika (A) va umumiy inkorga (E) bo’linadi. Ammo bu hukm shakllari shzaro
turlicha munosabatda. hukm munosabatlari eea chin va xato hukmlar orasi- dagi 'olatni belgilaydi.
Logikada bayon etilgan hukmlar orasidagi munosabatlar "mantiqiy kvadrat" shaklida ifodalanadi.
1. Iarama-iarshilik. Bunday munosabat umumiy tasdii (A) va umumiy inkor (E) hukmlar orasida
bo’ladi.
2. Bshysunish munosabati. Umumiy (A,E) va juzoiy (I,O) hukmlar o’rtasida bo’ladi.
3. Zidlik munosabati. Umumiy tasdii (A) va juzoiy inkor (O), Umumiy inkor (E) va juzoiy tasdii (I)
hukmlar o’rtasida bo’ladi.
5. Juzoiy iarama-iarshilik munosabati. Juzoiy tasdii (I) va juzoiy inkor hukmlar (O)
orasida bo’ladi.

Yodda tuting!

Mantiqiy kvadrat bshyicha hukmlar o’rtasidagi munosabatlardan kelib chiiadigan qoidalar.
Iarama-iarshilik munosabatida bir vaitning shzida ulardan biri chin, ikkinchisi xato
bo’ladi. Har ikkisi bir vaitning shzida xato bo’lishi mumkin, ammo chin bo’la olmaydi.
Bshysunish munosabatida. Umumiy hukmlarning chin ekanligidan ularga bshysunuvchi juzoiy
hukmlarning ham chin ekanligi kelib chiiadi, ammo umumiy hukmlarning xato ekanligidan juzoiy
hukmlarning ham albatta xato ekanligi kelib chiimaydi, ular chin bo’lishi mumkin.i
Zidlik munosabatida esa bir vaitning shzida 'ar ikkisi xato bo’lmaydi, biri chin bo’lsa
ikkinchisi xato bo’ladi.
Juzoiy iarama - iarshilik munosabatida 'ar ikki hukm bir vaitning shzida chin bo’lishi
mumkin, ammo xato bo’lmaydi.

Umuman, "mantiqiy kvadrat" hukmlarning chin, xatoligini shlchash yoki aniilash mezoni bo’la

olmaydi. Biz "mantiqiy kvadrat"dan faqat hukmlarning soni va sifat birlashuvi munosabatlarini
bilishda shnay bo’lgani uchun foydalanamiz.

ADABIYoTLAR

1. I.A.Karimov. O’zbekiston: shz istiilol va taraqqiyot yshli. T. O’zbekiston. 1992.

2. I.A.Karimov. O’zbekiston kelajagi buyuk davlat. T. O’zbekiston,1998.
3. I.A.Karimov. O’zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iitisodiy istiibolining asosiy
tamoyillari. T. 1995.
4. I.A.Karimov. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka ta'did, bariarorlik shartlari
va taraqqiyot kafolatlari. T. 1997.
5. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yshi. T.Shari. 1998.
6. Karimov I.A. Milliy mafkura haqida. T.2000.
7. Karimov I.A. Donishmand xaliimizning musta'kam irodasiga ishonaman. "Fidokor" gazetasi,
2000 yil, 8 iyunR.
8. Xayrullaev M. Haqberdiev. Mantiq. T. 1993.
9. Ra'imov I. Logikadan amaliy mashulotlar va metodik tavsiyalar. Toshkent, 1988.
10. Ra'imov I. Mantiq. T.ToshDU. 1994.

3-Mavzu Hulosa chiqarish

Reja:
1. Xulosa chiqarishning haqida umumiy tushuncha.
2. Xulosa chiqarish tarkibi va turlari (deduktiv, induktiv, analogiya bo’yicha xulosa chiqarish) .

Tayanch iboralar:

Asos, natija, bevosita hulosa chiiarish: almashtirish, aylantirish va peredikatga iarama-iarshi
ishyish, bilvosita hulosa chiiarish: deduktiv hulosa chiiarish, sillogizm, termin, sillogizm
figuralari, sillogizm moduslari, induktiv hulosa chiiarish, yolon induksiya, ommaviy induksiya,
ilmiy induksiya, analogiya bshyicha hulosa chiiarish.
Mavzuning maisadi:
Talabalarning to’g’ri hulosa chiiara bilish madaniyatini rivojlantirish.

Yodda tuting!

Bir va undan ortii hukmlar asosida hulosa chiiarishning muayyan qoidalariga rioya etgan holda yangi
fikrga kelishga hulosa chiiarish deyiladi.

Hulosa ikki tarkibiy iismdan iborat bo’ladi: asos va natija. Hulosa chiiarishning

bevosita va bavosita turlari mavjuddir. Agar hulosa bir hukm oriali chiiariladigan bo’lsa
bevosita hulosa chiiarish deyiladi. Bevosita hulosa chiiarish almashtirish, aylantirish va predikatga
iarama-iarshi ishyish oriali amalga oshiriladi.
1. Almashtirish oriali hulosa chiiarish. Bunday hulosa chiiarishda birinchi hukmning suboekti
ikkinchi hukmning predikatiga, birinchi hukmning predikati esa ikkinchi hukmning suboektiga
aylantiriladi, ammo hukmning mazmuni birinchiday ioladi. Masalan, "Respublikamizning hamma
fuiarolari ilm olish 'uiuiiga ega". "Ilm olish 'uiuiiga ega bo’lganlarning bir iismi -
respublikamiz fuiarolari".
Buning formulasi:
2. Aylantirish oriali hulosa chiiarish. Aylantirish oriali hulosa chiiarishda birinchi
hukmning suboekti saqlanib ioladi, ammo predikat va bolovchi iarama-iarshisiga o’zgaradi.
"Hamma arslonlar va'shiydir".
Hech bir arslon va'shiy emas hisoblanmaydi".
Aylantirishda ishsh inkor tasdii bilan tengdir.
Buning formulasi:
3. Predikatga iarama-iarshi ishyish. Predikatga iarama-iarshi ishyishda yangi hukmning
suboekti birinchi hukmning predikatiga zid, predikati esa uning suboektiga iarama-iarshi hukm
bo’ladi.
Masalan, "Oliy shiuv yurti shiituvchilari oliy maolumotlidir". "Hech bir oliy maolumotli
bo’lmagan kishi oliy shiuv yurti shiituvchisi bo’la olmaydi.
Buning formulasi:

Bilvosita hulosa chiiarish. Bilvosita hulosa chiiarish ikki va undan ortii chin hukmlar asosida yangi

fikrga kelish demakdir. Bavosita hulosa chiiarishning deduktiv, induktiv va analogiya bshyicha hulosa
chiiarish kabi turlari bor.
Deduktiv hulosa chiiarish. Deduktiv hulosa chiiarish umumiylikdan ayrimlikka kelish demakdir. Bu
hulosa chiiarish shunday shiiladi: "Agar bir turkumdagi narsa-buyumlar mushtarak belgiga ega
bo’lsalar, shu turkumga kiruvchi alo'ida narsa-buyumlar ham xuddi shu belgiga ega bo’ladi". U ikki
ortii asos va natijadan iborat bo’ladi.
Katta asos
Kichik asos
__________
Natija

Deduktiv hulosa chiiarishning bir shakli sillogizmdir.

Sillogizm. (Sillogizm - lotincha xisoblash degan ma’noni anglatadi). Sillogizm deb ikki va
unday ortii hukmlardan yangi hukmga kelishga aytiladi. Sillogizm katta asos, kichik asos va
hulosadan tashkil topadi. Sillogizmda 3 ta termin katta termin R, kichik termin S va o’rta termin M
ishtirok etadi.

Unutmang!

Sillogizm qoidalari:
1. Har bir sillogizm 3 ta termindan iborat bo’lishi kerak. Agar 2 yoki 4 ta termindan iborat bo’lsa
hulosa chiiarib bo’lmaydi.
2. Ikki tasdii hukmdan inkor hulosa chiiarib bo’lmaydi.
3. Asoslardan biri inkor bo’lsa hulosa ham inkor hukm bo’ladi.
4. Asoslardan bir juzoiy hukm bo’lsa hulosa ham juzoiy hukm bo’ladi.
5. Ikki inkor hukmdan hulosa chiiarib bo’lmaydi.
6. Ikki juzoiy hukmdan hulosa chiiarib bo’lmaydi.
Sillogizm o’rta termin M ning joylashish shrniga iarab 4 ta figuraga bo’linadi.
Sillogizmning birinchi figurasida o’rta termin M katta asosning suboekti va kichik asosning
predikatida keladi. Bu figuraning qoidasi a) katta asos tasdii yoki inkor shaklda umumiy
hukmlardan iborat bo’lishi kerak, b) kichik asos juzoiy hukmlar bo’lishi kerak.

Sillogizmning ikkinchi figurasida o’rta termin M 'ar ikki asosning predikatida keladi. Qoidasi a)

katta asos hamma vait umumiy hukmlar bo’lishi kerak, b) hamma vait asoslardan biri inkor hukm
bo’ladi.

2. Sillogizmning uchinchi figurasida o’rta termin 'ar ikki asosning suboektida keladi.

Qoidasi a) kichik asos tasdii b) hulosa esa juzoiy hukmlar bo’ladi.

3. Sillogizmning tshrtinchi figurasida o’rta termin M katta asosning predikati kichik

asosning esa suboktida keladi. Qoidasi kam. Bu ayrim sillogizmlarning to’g’riligini tekshirish uchun
katta imkoniyat beradi.

Sillogizm moduslari. Hammasi bo’lib sillogizmning 19 ta modusi bor

I. Figura 4 ta modusga ega: AAA, EAE, AII, EIO
II. Figura 4 ta modusga ega: EAE, AEE, AIO, AOO
III. Figura 6 ta modusga ega: AAI, IAI, AII,EAO, OAO, EIO
IV. Figura 5 ta modusga ega: AAI, AEE, IAI, EAO, EIO

Induktiv hulosa chiiarish. Induktiv hulosa chiiarish deganda ayrim fikrlardan umumiy fikrlarga

kelish tushuniladi. Bir turkumga kiruvchi narsa-buyumlarning bir iismi biror belgi-xossaga ega bo’lsa,
shu turkumning iolgan iismi uchun ham bu belgilar tegishli bo’lishi mumkin degan e'timoliy hulosa
chiiariladi. Mantiqda ikki shakldagi induksiya mavjud: tshlii va tshlii bo’lmagan induksiya.
Tshlii induksiya deganda shu guru' yoki sinfga kiruvchi hamma narsa va 'odisalarni tshlii sanab
chiiib, hammasiga shu belgi yoki xossaning tegishli yoki tegishli emasligi haqida hulosa chiiariladi.
Tshlii induksiya ishonarli hulosalar beradi. Masalan, planetalarning hammasini shz shii va iuyosh
atrofida aylanishini sanab berish natijasida "Hamma planetalar shz shii va iuyosh atrofida
aylanadi" degan hulosa chiiariladi.
Tshlii bo’lmagan induksiya. Bu induksiyada ayrim narsa yoki 'odisadagi belgi va xossaga iarab shu
jinsdagi boshia narsalarda ham shu belgi va xossa borligi haqida hulosa chiiariladi.
Tshlii bo’lmagan induksiyaning quyidagicha turlari mavjud.
1. Yolon induksiya. Bunda narsalardagi tashii, mu'im bo’lmagan belgi, xossalarga iarab hulosa chiiariladi.
2. Oddiy sanash oriali induksiya yoki ommabop induksiya. Bu induksiyada oboekiv voqelikdagi
narsa-buyumlar, ular o’rtasidagi aloialar haqidagi faktlarning ommabop belgisining
takrorlanishiga iarab, ularni oddiy sanash oriali hulosa chiiariladi. Ommabop induksiyada
xaliimizning kshp yillik tajribasi va malakasiga asoslanib ham muayyan hulosaga kelinadi.
Masalan, daraxt barglarining kuzda past yoki tepa tomondan tshkilishi iishning erta tushishi, sovui
bo’lishi yoki ilii kelishini ifodalaydi, yoki iuyoshning iizarib botishi ertangi kunning ochii kelishini
ko’rsatadi va x.k. Ommaviy induksiyada baozan tasodifiy, ikkinchi darajali belgi va faktlarga
asoslanib hulosa chiiarilgani sababli hamma vait ham ishonarli natija bermaydi. Ialdirochning
past uchishi albatta tez orada yomir yoishidan dalolat bermaydi, balki yomir yoishi 'avodagi nam
miidorining ortib ketishi natijasida ro’y beradi.
4. Ilmiy induksiya. Ilmiy induksiya deb ayrim narsa yoki 'odisaning mu'im belgi va xossasini
aniilab, uning shu sinfga mansub narsa va 'odisaga xosligi oriali hulosa chiiarishdir. Bu hulosa
chiiarish narsa va xodisalardagi mu'im belgi va xossalarga asoslanganligi uchun ham ishonarli
hulosalarni beradi. Yerga tushgan sara uruning iulay ob’ektiv-'avo, yetarli nam va agrotexnika
asosida ishlov berilishi natijasida yuiori hosil berishi zaruriydir.
Esda tuting!
Bu hulosa chiiarish narsa va 'odisalardagi ichki, mu'im belgiva xossalarga asoslanganligi uchun
ham ishonarli hulosalarni beradi

Sabab-oiibat bolanishlarini induktiv tekshirish metodlari. Sabab deganda bir voqea va 'odisadan

oldin kelib, ikkinchi bir voqea va 'odisani keltirib chiiaruvchi 'odisaga aytiladi. Induktiv
metodlar quyidagicha bo’ladi:
1. Shxshatish metodi,
2. Tafovut metodi,
3. Ioldii metodi,
4. Yshldosh o’zgarishlar
5. Shxshatish va tafovut ishshma metodlari.
Shxshatish metodida ikki va undan ortii narsa-'odisalarda bir xil oiibat namoyon bo’lsa, bunda uning
yagona sababi ham mavjud deb hulosa chiiariladi. Bu metod oriali ikki va undan ortii xodisalardagi
yagona umumiy sabab tekshirib aniilanadi.
Bu quyidagi sxema oriali ifodalanadi:
birinchi voqea: AVS .............................a
ikkinchi voqea: FDE ............................a
uchinchi voqea: APN ..............................a
__________________________________
Demak: A ............... a
Tafovut metodi. Bu metod voqeaning ayrim 'olatda ko’rinishi va boshia 'olatda ko’rinmasligiga
iarab hulosa chiiarishdir. Bunda quyidagicha aksioma mavjud: 'ar bir voqeaning sababi uning
oiibati uchun ham asosdir. Aksincha, 'ar bir voqeaning oiibati ham sabab uchun asos bo’ladi. Tafovut
metodi bshyicha tekshirish quyidagicha sxema oriali olib boriladi:

AVS .................... a

VS ....................... v
___________________
Demak: A............ a
Tafovut va shxshatish metodlari bir-biridan quyidagi xislatlari bilan fari iiladi: 1. Tafovut
metodi ikki va undan ortii 'odisalar o’rtasidagi farini tabiiy 'olatda kuzatib hulosa chiiaradi,
shxshatish metodida esa ikki va undan ortii voqealar orasidagi shxshash belgi sababini aniilab
hulosa chiiaradi. 2. Shxshatish metodi hulosasi gumonli hulosalar chiiarsa, tafovut metodi anii
bilim uchun foydali hulosalar chiiaradi. Ammo hamma vait ham ishonarli hulosalar bermaydi
Ioldiilar metodi. Bu metod - voqea sababini baozi 'olat va iisman voqea-sabab bolanishiga iarab
induktiv hulosa chiiarishdir.
AVS .................avs
AV ................... av
________________
Demak, S.........S sababidir.
Yshldosh o’zgarish metodi. Bu metod bir voqea o’zgarishi bilan boshia bir voqeaning o’zgarishiga olib
kelishi bilan xarakterlanadi. Bunda birinchisi sabab ikkinchisi esa oiibat tarzida amalga oshadi. Bu
quyidagi sxema bshyicha ko’rinadi:
A1VS ................. a1
A2VS ................. a2
A3VS ................ a3
____________________
Demak, A............... a voqea sababchisidir.

Unutmang!

Induktiv hulosa chiiarilayotganda shrganilayotgan turkumdagi narsa-buyumlarning sonining kshp
bo’lishligiga, shrganilayotgan belgilarning shu narsa-buyumlar uchun ichki, mu'im belgilari
bo’lishligiga hamda belgilarning turli sohalarda olinishligiga diiiat hiling

Analogiya bshyicha hulosa chiiarish. Analogiya bshyicha hulosa chiiarishda bir belgining ikki buyumda

borligini aniilab, bu buyumlarning boshia shxshash belgilarga ega ekanligini ko’rsatishdir.
A - a,b,v,g,d, ... belgilarga ega
V - a,b,v,g,x, ... belgilarga ega
____________________________
Demak, V da e'timol d belgisi mavjud.
Analogiya bshyicha hulosa chiiarish turlari.
1. Munosabat analogiyasi. Bu analogiya buyumlar orasidagi ikki munosabatni shxshashligini aniilaydi.
2. Sifat va xususiyat analogiyasi. Bu yerda buyumlarning sifati yoki xususiyatidagi shxshashlik haqida
yangi bilim beradi.
Yodda tuting va amal hiling!
Analogiya bshyicha hulosa chiiarilayotganda: solishtirilayotgan belgilar sonining kshp bo’lishligiga, bu
belgilarning shrganilayotgan ob’ektlar uchun ichki va mu'im belgilar bo’lishligiga hamda turli
sohalarda olinishligiga eotibor bering.

Fanda analogiya bshyicha chiiarishning ahamiyati kattadir. Bu hulosa chiiarish yakkadan yakkaga boradi.

Bu metod modellashtirish , avval taioslash-moslashtirish tamoyiliga va shu asosda 'odisalarning
nomaolum belgilarini aniilashga iaratilgandir.

ADABIYoTLAR

1. I.A.Karimov. O’zbekiston: shz istiilol va taraqqiyot yshli. T. O’zbekiston. 1992
2. I.A.Karimov. O’zbekiston kelajagi buyuk davlat. T. O’zbekiston,1998.
3. I.A.Karimov. O’zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iitisodiy istiibolining asosiy
tamoyillari. T. 1995.
4. I.A.Karimov. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka ta'did, bariarorlik shartlari
va taraqqiyot kafolatlari. T. 1997.
5. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yshi. T.Shari. 1998.
6. Karimov I.A. Milliy mafkura haqida. T.2000.
7. Karimov I.A. Donishmand xaliimizning musta'kam irodasiga ishonaman. "Fidokor" gazetasi,
2000 yil, 8 iyunR.
8. Xayrullaev M. Haqberdiev. Mantiq. T. 1993.
9. Xayrullaev M. Haqberdiev. Mantiq. T. 1984.
10. Ra'imov I. Mantiq. T.ToshDU. 1994.
11. Ra'imov I. Mantiq. Kechki va sirtii bo’lim talabalari uchun ishllanma. Toshkent, ToshDU, 1978.
12. Ra'imov I. Logikadan amaliy mashulotlar va metodik tavsiyalar. Toshkent, 1988.
13. Kirillov V.I. Starchenko. Logika. M. "Visshaya shkola", 1987
14. Knapp V., Gerlok A. Logika pravovom soznanii. M. 1987.
15. Geget V. Elementarnaya logika. M.Nauka. 1985.
16. Ruzavin G.I. Nauchnaya teoriya. Logika-metodologicheskiy analiz. M., 1979.