Shzbekiston respublikasi oliy va shrta maxsus taolim vazirligi
Yüklə 0,78 Mb.
|
|
MANTIQ
1-MAVZU. Mantiq fanining predmeti, asosiy qonunlari va ahamiyati REJA 1.Mantiq fani predmeti va uning rivojlanishining asosiy bosqichlari. 2.Til axborot belgilari tizimi sifatida. Belgi tushunchasi. 3.Mantiqning asosiy qonunlari Tayanch iboralar Mantiq, tafakkur, mantiqiy fikrlash turlari, belgi, formal mantiq, simvolik mantiq, matematik mantiq, fikr shakli, tafakkur qonunlari Mavzuning maisadi Kishilarda mantiqiy fikrlash iobiliyatini shakllantirish va rivojlantirish Mantiq so’zining ma’nosi. Ilmiy bilimlar tarixida "Logika" nomi bilan mash'ur bo’lgan fanning nomi shzbekchada arabchadan olingan "Mantiq" nomi bilan nomlanadi. Yunoncha - logika- so’zidan olingan bo’lib, fikr, tafakkur ma’nolarini bildiradi. Mantiq - "so’z", "ma’no", "mazmun" deganidir. Mantiq ikki ma’noda tushunilishi mumkin. Birinchidan, narsa-'odisalar o’rtasida bolanishning ifodasidir, ikkinchidan, voqea-'odisalar o’rtasidagi real aloiadorlik. Mantiq inson bilishi bilan bog’liqdir. Prezident I.Karimov ta’kidlaganidek, "...Shz fikri - shyi, hulosasini mantiq asosida iurgan kishi yetuk odam bo’ladi". (Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yshi. - Toshkent, "Shari", 1998, 6-bet). Mantiq fan sifatida kishilarning to’g’ri fikrlashining shakllari va qonunlarini shrgatadi. Mantiq fanining asoschisi iadimgi yunon mutafakkiri Aristotel hisoblanadi. Bilish va uning bosiichlari. Diiiat eting! Bilish deganda ob’ektiv borliidagi naosa-buyumlarning kishi miyasidagi to’g’ri va faol in’ikosi tushuniladi. (Inoikos - aks ettirish demakdir). Kundalik, amaliy bilish bilan ilmiy bilishni bir-biridan fari hilish kerak. Bilish jarayoni ikki bosiichdan iborat: Hissiy bilish. Hissiy bilish bu voqelikni muayyan sezgi organlari oriali qabul hilish hisoblanadi. Uning uchta shakli mavjud: Unutmang! 1. Sezgi. Bunda kishilar muayyan sezgi organlari oriali voqelikni hissiy qabul hilinadi. Masalan, ko’rish, eshitish, taom bilish, 'id bilish va teri sezgi organlari mos ravishda narsa-buyumlardagi rang, tovush, taom, issii, sovui - sovui va boshia xossalari bilib olinadi. 2. Idrok. Idrok esa narsa-buyumlarning yaxlit, bir butun holda hissiy qabul hilinishidir. 3. Tasavvur. Tasavvur deganda ilgari idrok hilingan narsa-buyumlar obrazining kishi miyasidagi iayta tiklanishi tushuniladi. 2. Aqliy bilish. U tafakkurga suyanadi. Tafakkur borliining umumlashgan inokosidir. Hissiy va aqliy bilish shzaro chambarchas bolangan. Tafakkur - fikr yuritish degani. U inson miyasining faoliyati, yashash shaklidir. Abstrakt (mav'um) tafakkur voqelikni bavosita aks ettirishdir. Tafakkur hissiyot asosida paydo bo’ladi. Abstrakt tafakkurning shziga xosligi nisbiy mustaiilligi, ijodiyot kuchi, fikr parvozi, fantaziyasi, umumlashtirish, abstraktligi va x.k. oriali namoyon bo’ladi. Abstraksiya to’g’ri bo’lsa voqelikni chuiur aks ettiradi. Buning ma’nosi shuki: 1. U voqelikni chuiur ochib beradi. 2. Voqelikni umumiyroi aks ettiradi. 3. Hodisalar o’rtasidagi umumiy bolanishlar, taraqqiyot qonunlarini yoritadi. Unutmang! Tafakkurning asosiy shakllari: " Tushuncha " Hukm " Hulosa Tushuncha - predmet va xodisaning umumiy va mu'im belgilarini aks ettiradi. Masalan, "inson", "xayot", "metall", "til" va x.k. Hukm (mu'okama) - buyum va xodisalar to’g’risida tasdii yoki inkor shaklidagi fikrdir. Hukm - buyumlarning aloia, munosabatlarining bolanishi jarayonini ifodalaydi. Masalan, "inson - aqlli jonzotdir", "chinor - daraxtdir", "uran - kimyoviy elementdir", "gap - so’z turkumidir". Hulosa - ikki va undan ortii buyumlar o’rtasidagi bolanish va munosabatlarni ifodalaydi. Hulosalash yangi bilim hosil hilish usulidir. Demak, hulosa ikki va undan ortii hukmdan yangi hukm hosil hilishdir. Masalan, 1. Mehnat baxt keltiradi. 2. Ilm ham mehnatdir. _____________________________ Hulosa: Demak, ilm baxt keltiradi Tafakkurning bu asosiy shakllaridan tashiari uning tuzilishi strukturasi bilan bog’liq fikr tuzilish degan tushuncha mavjud. Mantiqiy (logik) shakl tushunchasi. Logik forma - fikrimizning tuzilishidir. Masalan: 1. Ijtimoiy formasiya - tabiiy - tarixiy jarayondir. 2. Til kishilarning aloia vositasidir. 3. O’zbekiston - kelajagi buyuk davlat. 4. Mis - elektr energiyasini o’tkazuvchi jismdir. Bu hukmlar voqelikdagi turli faktlarni aks ettirsa ham, ularning mazmuni 'ar xil bo’lsa ham, ularning tuzilishi bir xildir. Mantiq logik formalarni tekshirar ekan, biror fikrning anii (konkret) mazmunini nazardan soiit iiladi. Masalan, mantiq misning xossasini tekshirmaydi, uni fizika o’rganadi. Bunda mantiq faqat fikrning formasi (tuzilishi) bilan o’uullanadi. Yana bir misol: Barcha filologlar - tilchilardir. Barcha arxeologlar - tarixchilar. Barcha uchburchaklar - geometrik figuralardir. Bu hukmlarning mazmuni 'ar xil, tuzilish, shakli esa bir xildir. Ularning tuzilishida umumiylik bor. Ularda mantiqiy ega - suboekt (S), mantiqiy kesim - predikat (R) va mantiqiy bolovchi "dir" mavjud. Masalan, birinchi misolda suboekt - filologlar, predikat tilchilardir. Bu quyidagi formulada ifodalash mumkin: "Barcha S - R dir". Hulosalar ham formula tili bilan ifodalanishi mumkin. Fikrni formulalar tiliga kshchirish - formalizasiyalash deyiladi. Fikrni formula tarzida bayon hilish umumiy mantiq qoida va qonunlarini bayon hilish imkoniniyatini beradi. Shundan ko’rinib turibdiki, mantiq fikrning shaklini shrganadi. Mantiqning ba's mavzusi tafakkur formalari va qonunlarini shrganishdan iborat. Mantiq to’g’ri fikrlash qonunlari va fikr shakllari to’g’risidagi fandir. Biroi, mantiq formani shrganadi, fikr mazmuni bilan uning ishi yshi deyish to’g’ri emas. Mantiq qonunlar, formalar, ya’ni fikrlarning tuzilish qonunlari umum insonga xosdir, deb hisoblaydi. Shuning uchun fikr - umuminsoniy, millatlararo xarakterga ega, til esa milliydir. Tafakkur formalari (1), fikr formalari (tuzilishi) (2)dan tashiari yana tafakkur qonunlari ham mavjud. Mantiqiy qonun tushunchasi Mantiqiy qonunlar fikrlarning zarur mantiqiy bolanishlaridir. Bu bolanish qonun kuchiga ega.Tafakkurning maxsus qonunlari, ya’ni uning to’g’riligini ta’minlovchi tamoyillar bor. Bu qonunlar talabiga rioya etilmasa, tamoyillar buziladi, fikrlash to’g’ri bo’lmaydi, demak voqelikni to’g’ri aks ettirishi mumkin emas. Bular: ayniyat qonuni, ziddiyat qonuni, uchinchisi istisno qonuni va yetarli asos qonunlaridir. Ular fikrni anii, izchil, shzaro ziddiyatlarsiz hamda asoslangan bo’lishligini talab iiladi. Har bir fikr muayyan mazmun hamda shaklga ega bo’ladi, tafakkur qonunlariga bshysunadi. Tafakkurning mazmuni - uning konkret elementidan iborat bo’ladi. Tafakkur - shakli fikr tarkibi va mazmunining bolanish usulidir. Shakl va mazmun shzaro bolangan. Hukmning mazmuni turlicha bo’lishiga iaramay, uning shakli hamma vait birday bo’ladi. Fikrning chinligi - hukmning formal ji'atdan to’g’riligiga bog’liq, fikr shakli buzilsa, fikr chin bo’lmaydi. Mantiq fani ilmiy-falsafiy dunyoiarashga suyanadi. Uning metodologiyasi ilmiy falsafa hisoblanadi. Bilishda ham taraqqiyot sodir bo’lar ekan, ilmiy falsafa mantiqni bilish qoidalariga amal hilishga da’vat etadi. Mantiq fani inson fikrini anii, ravshan, izchil va asosli bo’lishini ta’minlaydi. Mantiq qonunlari va shakllari sinfiy xarakterga ega emas, mantiq avvalo fan a'liga voqelikni chin, to’g’ri bilishga intilishlariga xizmat iiladi. Xatoni chin deb ko’rsatuvchilarga xizmat iila olmaydi. Shuning uchun ham shtgan asrlardan boshlab mantiq dushmanlari chin tafakkurga iarshi kurashib kelmoidalar. Mantiq inson tafakkurining patalogik kasali deb daovo iiluvchilar ham yshi emas. Masalan, nemis olimi Nisshe - "mantiq hokimiyat uchun lozim bo’lgan irodani kuchsizlantiradi va ishchilar sinfi uchun qurol bo’ladi" deb aytgan edi. Pragmatist U.Djems mantiq fani rolini kamsitadi. R.Karnap esa "Eski va yangi mantiq" kitobida simvolik mantiqni bilimning yagona ilmiy metodi deb ko’rsatadi. Karnap mantiq qonunlari va shakllarini simvolika asosida taliin etib, ularni ob’ektiv voqelikdan ajratib ishyadi. Mantiq falsafaga nisbatan betaraf bo’lgan emas. U hamisha ilor ilmiy-falsafiy ta’limotga asoslangan. Mantiq g’oyat xilma-xil shakllarga ega: formal mantiq, dialektik mantiq, simvolik mantiq, matematik mantiq va x.k. Formal mantiq eramizdan avvalgi V-IV asrlarda iadimgi Yunonistonda vujudga kelgan. Arastu (er.av. 384-322 yy) mantiq fanining otasi hisoblanadi. "Analitika" degan asar yaratgan. U birinchi marta mantiq qonunlarini taoriflab bergan. XVIII asrda Angliyada F.Bekon (1561-1626) mantiq fanida induktiv metodni asoslab bergan. XVIII asr oxiri XIX asr boshlarida mantiq fani nemis klassik falsafasi asoschilari tomonidan yanada rivojlantirilgan. Simvolik mantiq. Matematik yoki simvolik mantiq XIX asrga kelib rivojlandi. Uning asoschilari I.S.Poreskiy, J.Bulp, Shreder va boshialar hisoblanadi. Rus olimlaridan P.S.Novikov, A.N.Kolmogorov, A.A.Mar, V.I.Gnidenko va boshialar bu sohaga munosib 'issa ishshgan. Simvolik mantiq matematika fanining rivojlanishi natijasida vujudga kelgan. Hozirgi davrda matematik mantiq metodlari fan va texnika, kibernetika, tarjimon mashinalar va xalqxo’jaligi sohasida keng ishllanilmoida. Matematik mantiqning shziga xos alifbesi bor. Unda ifoda etilayotgan tushuncha, hukm va hulosalar shartli belgilar oriali ko’rsatiladi. Ayrim mu'okamalar a,v,s degan harflar bilan belgilanadi. Matematik mantiq formal hulosa chiiarishga doir xususiy fandir. Formal mantiq texnika sohasiga dadil kirib bormoida. Mantiqning nazariy va amaliy ahamiyati. Hulosaviy bilim olishda formal mantiq qonunlariga bshysunish 'aiiiatga erishishning zarur sharti hisoblanadi. Kibernetika, informatika, lingvistika, ekonomika kabi 'ozirgi zamon fanlari mantiqdan unumli foydalanmoida. Inson fikrlash madaniyati uchun ham mantiqning roli ortib bormoida. Mantiqni bilish - ijodiy tafakkur rivojlanishi uchun, uni faolligini oshirish uchun juda zarurdir. Ilmiy munozaralarda mantiqni bilishning ahamiyati katta. Mantiq ozaki va yozma nuti uchun, ayniisa, ozaki taribot va tashviiot ishlarida katta ahamiyatga ega. Mantiq taolim-tarbiya tizimida shzining alo'ida shrniga ega bo’lib, 'ar ianday ixtisos so'ibi mantiqiy fikrlash madaniyatini chuiur egallashi zarur. Tafakkur va til. Tafakkur va til shzaro bolangan. Tafakkur tilda ifodalanadi va moddiy shaklga kiradi. Til insonga bilim tshplashga, uni saqlashga, avloddan avlodga uzatishga yordam beradi.Til tafakkurni takomillashtirish, umumlashtirish, juzoiylashtirish qurolidir. Insonni xayvondan ajratgan va ustun iilgan narsa ham til va tafakkurdir. Til ovozli va ovozsiz, ichki, ozaki va yozma shakllarga egadir. Tafakkur jarayoni ishlab chiiarish, mehnat, insonning yaratuvchilik faoliyati bilan bevosita bog’liqdir. Til va belgili informasion sistema Belgi. Inson faoliyatining biron bir sohasi yshiki, unda belgi ishlatilmasa, 'atto fikr sohasi ham bundan mustasno emas. Belgi fikriy obrazlarni moddiylashtirib belgi informasiya tshplaydi, saqlaydi, uzatadi. Belgilar mantiqda iadimdan ishllaniladi. Til ham belgilardan foydalanadi. Tilning shzi aslida ham belgilardan tashkil topgandir. U butun bir informasion sistemadan iborat. Sunoiy tillar tshla belgilardan tuziladi va bu belgilar informasion funksiyani bajaradi. Masalan, tilshunoslikning bir iismi bo’lgan semiotika belgilarning umumiy nazariyasi hisoblanadi. Semiotikada belgilarning bir-biriga munosabatini sintaksis shrganadi. Sintaksis belgilarning bir-biriga munosabatini, Semantika esa belgilarning predmetga belgilanadigan narsaga munosabatini shrganadi. Yana bir fan - pragmatika - belgilardan foydalanuvchining u ishlatadigan belgi sistemalariga munosabatini tekshiradi. Belgi tushunchasi. Belgi - biror predmet, xodisaning aloia - munosabatlarini ramziy, shartli ravishda ifodalaydigan moddiy, xissiy ob’ekt. Belgi tufayli narsa-buyumlar bir-birilariga shxshab ketadilar yoki bir-birlaridan farilanadilar. Tilning asosiy aspektlari (ji'atlari). Tilning semantik kategoriyalari bor: 1. Gap 2. Diskreptiv termin (bayon iiluvchi) 3. Mantiqiy termin (mantiqiy doimiylik) Semiotikaning kategoriyalari fikrning komponentlariga mos va muvofii keladi. Fikrning komponentlari (unsurlari): 1. Deskreptiv termin (bayon iiluvchi) 2. Mantiqiy terminlar (doimiylik) Deskreptiv termin uch xil bo’ladi: alohida predmetni; sinf va guru'larni ifodalovchi so’z yoki so’z birligi. Masalan, "Mars", "Eyfelp minorasi", "O’zbekiston" va x.k. Bu predmet gap egasi, ya’ni S bilan ifodalanadi. Kesim ifodasi. Toshkent - O’zbekiston poytaxti. Bu kesim, ya’ni R bilan ifodalanadi. Funksional belgilar. Vazifa bajaruvchi belgilar. Masalan: Q, sin, S, R va x.k. Mantiqiy terminlar (mantiqiy doimiylik). Mantiqiy terminlar (doimiylik) barcha hukmlarda bir xil ma’noni saqlovchilar hisoblanadi. Masalan: "barcha", "baozi", "agar", "u holda", "yoki", "emas", "iaysiki". Mantiqiy terminlar - oddiy sodda hukmlarni shzaro ishshishda ishlaniladi. O’zgaruvchi terminlar ham bor. Mantiqiy o’zgaruvchi S va R 'arflari bilan belgilanadi. Mantiqiy o’zgaruvchi deb fikr tuzilishini ifodalaydigan formuladagi S-R belgilarga aytiladi. Belgilar: inkor belgisi; tenglikni inkor etuvchi belgi. ekvivalentlik belgisi. Mantiqiy doimiylik va mantiqiy o’zgaruvchidan tashiari, mantiqiy bolovchilar ham bor. Ular quyidagilar: Konoyunksiya (ishshuvchi bolovchi) - "va" bolovchisi - belgisi, masalan, Salim va Karim - universitet talabalari. Dizoyunksiya (ayirib bolovchi) belgisi "yoki" V - belgisi, dizoyuksiya ikki xil bo’ladi: qat’iy va qat’iy bo’lmagan. Qat’iy dizoyunksiyada hukm tarkibidagi aozolar bir-birini istisno etadilar. Masalan, "Bugun 'avo ochii yoki bulutli bo’ladi". Qat’iy bo’lmagan dizoyunksiyada esa ular bir-birini istisno etmasdan, balki tshldiradilar. Masalan, "Mehnat samaradorligiga yangi texnologiyani ishllash yoki mehnat intizomini yaxshilash oriali erishiladi. Implikasiya "Agar .........bo’lsa, u holda ........" belgisi bilan yoziladi. Bu yerda shartni bajarish natijasida imkoniyat voqelikka aylanadi. "Ba'or kelsa, gullar chaman gullaydi" Ekvivalentlik "Faqat va faqat..... bo’lsa, ....... bo’ladi" - belgisi bilan belgilanadi. Narsa va hodisaning yuzaga kelishi faqat bir shartga bog’liq bo’lib ioladi. "Komil inson - vijdonli kishilardir". Tevarak atrofimizdagi barcha mavjud narsalar, ya’ni tabiat jamiyatdagi voqea va xodisalar doimo bir-biri bilan shzaro bolanishda, rivojlanishda, o’zgarishdadir. Bu o’zgarishlar asta-sekin, birin-ketin zaruriy tarzda amalga oshadi. Demak, narsa va xodisalarning o’zgarishi, bir 'olatdan ikkinchi 'olatga shtishi shziga xos ichki qonunlar asosida yuz beradi. Moddiy olamdagi voqea va xodisalarning o’zgarishi, ularning xarakati inson irodasiga bog’liq bo’lmagan, ob’ektiv holda ro’y beradi. Qonunlarning shziga xos xususiyatlaridan biri shuki, ularni yshi hilish yoki yaratish mumkin emas, faqat ularni bilib olishi, faoliyatlarini ularga muvofiilashtirishi mumkin, xolos. Inson qonunlar bilan hisoblashishga majbur. Qonun predmet va narsalarning mu'im, zaruriy tomonlarini ifodalaydi. Diiiat!
Qonunlar mazmuni, harakat doirasiga bog’liq holda asosan uch 'il bo’ladi: 1. Eng umumiy qonunlar, 2. Umumiy qonunlar, 3. Xususiy qonunlar. Falsafa qonunlari (Miidor o’zgarishlarini sifat o’zgarishlariga shtish qonuni, inkorni inkor qonuni, iarama-iarshiliklar birligi va kurashi qonuni) eng umumiy qonunlardir. Bu qonunlar hamma erda va hamma vait - tabiatda, jamiyatda hamda kishi tafakurida amal iiladi. Shunday qonunlar borki, ular tabiatning muayyan sohasiga tegishli bo’ladi (er iimirlash, Oy tutilishi, suv toshiini). Shuningdek, jamiyatga xos qonunlar ham bor. (Iiymat qonuni, ishlab chiiarishning rivojlanish qonuni). Ayrim xodisalarga tegishli qonunlar ham bor (biologiya, astronomiya fanlarida). Bular odatda xususiy qonunlar deyiladi. Umuman olganda inson tomonidan qonunlarni bilish, shrganish va undan foydalanish katta ahamiyatga ega. Mantiq qonunlarining shziga xos xususiyati shundan iboratki, avvalo bu qonunlar xususiy tarzda, faqat inson tafakkuriga xos bo’lgan fikrlash, mulo'aza yuritishda amal iiladi. Mantiq qonunlari deganda fikrlar o’rtasidagi ichki, mu'im, bariaror aloia va bolanishlar tushuniladi. Mantiq qonunlarini bilish, shrganish insonni fikrlashining to’g’riligini ifoda etadi. Unutmang! Mantiq qonunlarini o’zgartirish, buzish, almashtirish mumkin emas. Mantiqiy qonunlar dunyodagi hamma xalilar va millatlar uchun bir xil. Bu qonun bshyicha buyum haqidagi fikr anii, izchil va asosli bo’lishi kerak. Aks holda fikrlash buziladi. Yodda tuting! Mantiqiy qonunlar 4 ta: Ayniyat qonuni, Ziddiyat qonuni, Uchinchisi istisno qonuni, Yetarli asos qonuni. Bu qonunlarningalabini bajarish mantiqiy fikrlash, ular o’rtasidagi bolanishningshri bo’lishini ta’minlaydi. Yuiorida ta’kidlab shtilgan qonunlarning uchtasi iadimgi yunon mutafakkiri Arastu (er.av. III-IV asr) tomonidan tavsiflanib berilgan va fanga kiritilgan. Yetarli asos qonuni esa Leybnis tomonidan fanga kiritilgan. Mantiqning bu qonunlari ob’ektiv olamdgi buyumlar o’rtasidagi muayyan munosabatlarning inson ongidagi inoikosidir. Mantiq qonunlari chin hukmni isbotlash, xato hukmlarni inkor hilish jarayonida amal iiladi. Formal mantiq qonunlari fikrlashning tuzilishini aniilaydi. Buning uchun turli formula va belgilardan foydalaniladi. Mantiqdagi S-R formulasi konkret fikrlashda fikr mazmuni 'ar xil bo’lishi mumkinligini bildiradi. Masalan, "Barcha S-R dir" formulasiga quyidagi fikrlarni kiritish mumkin. "Hamma olimlar ziyolilardir", "Hamma baliilar suvda yashaydi","Hamma Markaziy Osiyo davlatlari - BMTga aozo" va shunga shxshash fikrlar. Bu yerda o’zgaruvchi "S" "olimlar", "baliilar", "Markaziy Osiyo davlatlari" tushunchalarida, "R" "suv", "ziyoli", "BMT aozosi" tushunchalarida ifodalangan. Bundan tashiari mantiqda fikrlash tuzilishini ifoda etadigan shunday formulalar mavjudki, bunday holda konkret fikr almashtirilsa ham, fikr to’g’ri bo’laveradi. Masalan, shartli hukm formulasini olib ko’raylik ("Agar A bo’lsa, u holda V bo’ladi") Agar talaba aolo shiisa, u holda imtiyozli stipendiya oladi" yoki "Agar paxtaga yaxshi ishlov berilsa, u holda mshl hosil olinadi". Eslab ioling! Demak, mantiq qonunlarining shziga xos xususiyatlaridan biri shuki, mantiqiy o’zgarishlarni konkret fikr mazmuni bilan ianchalik almashtirsak - to’g’ri hukm hosil bo’laveradi. Demak, mantiq qonunlari - tafakkur qonuni bo’lib, u fikrlash tuzilishini, uning shakllari, tushuncha va hukmlar o’rtasidagi aloia va bolanishlarni to’g’ri aks ettiradi. AYNIYaT QONUNI Qonun talabi: Muayyan mu'okama jarayonida 'ar ianday tushuncha va hukm shz-shziga ayniy (teng) bo’lishi kerak. Ayniyat qonuni AqA formula bilan ifodalanadi. Ayniyat qonuni to’g’ri fikrlashning qonunlaridan biri bo’lib, fikrning muayyanligini va ravshanligini ta’minlaydi. Moddiy olamdagi hamma narsalar doimo o’zgarishda, yangilanishda va rivojlanishda. Shu bilan birga 'ar bir narsa shzining shakliga, sifatiga, tuzilishiga ega, boshia narsalardan fari iiladi. Masalan, gazeta jurnaldan, televizor radiodan, O’zbekiston Armanistondan, yulduz oydan farilidir. Ana shu narsalar shzining aynanligi, konkret mazmuni va shakli bilan shz xususiyatini saqlab ioladi. Shuningdek, Ayniyat qonunida mu'okama jarayonida 'ar bir fikr shzining boshlanich mazmunini saqlab iolishi kerak. Ayniyat maolum munosabatda buyumlar tengligi va shxshashligidir. Ammo ikki narsa absolyut ayniy narsa bo’lishi mumkin emas. U ham ayniy ham tafovutli. Misol uchun, daraxtning ikki bargi. Voqelikda mutloi ayniyat yshi. Maolum bir sharoitlarda mu'im tafovutlardan uzoilashib buyum va narsalarning faqat ayniyat ekanligiga diiiatni jalb iilamiz. Ayniyat qonunida 'ar bir fikr shz shrnida ishlatilib shz aynanligini saqlab iolib, boshia fikrlar bilan aralashtirilib yuborilmasligi kerak. Masalan, quyidagi tushunchalar shzaro teng tushunchalardir: a) "Bur'oniddin Marinoniy", b) "Hidoya" asari muallifi v) "Musulmon fii' ilmining zabardast nazariyotchisi" yoki a) "Mustaiil O’zbekistonning birinchi Prezidenti", b) "Islom Abduanievich Karimov". Bu tushunalar teng, lekin mazmunan 'ar xil. Agarda biz O’zbekistonning birinchi Prezidenti degan tushunchani olsak, mazmun va 'ajm yanada kengayib ketadi. Chunki Y.Oxunboboev ham Prezident bo’lgan. Demak, ayniyat qonunini buzish bir tushunchani ikkinchi tushuncha bilan aralashtirib yuborishga, chalkashlikka, ikkiyoilamalikka, tuturiisizlikka olib kelishi mumkin. Keyingi paytlarda yangi so’zlarni, atamalarni muomalaga kiritish natijasida kshp chalkashliklar va shzboshimchaliklar kelib chiiyapti. Natijada ayniyat qonuni buzilishlari yuz bermoida. Masalan, "samolyot" so’zi shrniga "tayyora", "aeroport" - "tayyorago'", yoki "fakulptet"- "kulliyot", "rayon" - "no'iya", "institut" - "oliygo'" kabi tushunchalar. Buning natijasida mazmun ji'atdan chalkashliklar, dudmalliklar kelib chiimoida. Ma’lumki, grammatikada turli so’zlarni, tushunalarni ifodalovchi omonim so’zlar bor. Bunda bir so’z bir necha ma’nolarni anglatadi. Natijada baozi 'ollarda ayniyat qonuni doirasidan chetga chiiish yuz beradi. Masalan, "sht" so’zi sakrash ma’nosida, olov ma’nosida va shsimlik ma’nosida ifodalanishi mumkin. Jumladan, "suz" so’zi ham a) "oviatni suzmoi", b) "suvda suzmoi", v) 'ayvonning biror kishini suzishi ma’nolarida ishlatilishi mumkin.Agar kishilar o’rtasidagi shzaro su'bat yoki munozaralarda ayniyat qonuni talabalariga rioya hilinmaganda, ya’ni tushunchalarning ma’nolari o’zgartirib yuborilsa, shunga iarab fikrlayotgan shaxsning maonaviy madaniyati, bilim saviyasi, darajasi past ekanligini bilib olish mumkin. O’zbekiston Respublikasi mustaiillikka erishganiga 12 yildan ortadi. Lekin bu davrda mamlakatimizning ijtimoiy, siyosiy, iitisodiy, maonaviy sohalarida juda katta ishlar amalga oshirildi. Boshia MDH mamamlakatlariga nisbatan juda kshp sohalarda ilgarilab ketildi. Shu bilan birga 'ali hilinajak ishlar ham talaygina. Shunga iaramasdan, baozi alamis kishilar 'ozir bozor munosabatlariga shtishda ro’y berayotgan iitisodiy qonunlarning mo'iyatini tushunmasdan, a'olining turmush darajasi pasayib bormoida, deb ayyu'annos solmoidalar. Odamlarni talvasaga solishga harakat iilyaptilar. Ular O’zbekiston shz maisadlari va manfaatlariga erishishi yshlida mantiq qonuni talablarini, jumladan ayniyat qonunini buzmoidalar. Iadimgi Yunonistonda su'batdoshini chalituvchi, fikrdan adashtiruvchi, tushunchalarni almashtiruvchilar - sofistlar deb atalganlar. Ular atayin mantiqiy xato fikrlarni ishllab, shz raiiblarini so’z ba'sida yengishga intilganlar, ya’ni mantiq qonunlarini ongli ravishda buzganlar. Ayniyat qonuniga amal hilish kundalik 'ayotda, ilmiy tadiiiot ishlarining samarali bo’lishida oyat mu'im ahamiyatga ega. Ayniyat, ayniylikdan foydalanish sud-tergov ishlarida ham katta rolp shynaydi. Masalan, dastxatlarni solishtirish, odamlar xujjatlarini va barmoi izlarini bilib olishda ayniyat ishl keladi. Ayniyat qonuni fanda, EHMlarning ish dasturini tuzishda mu'im rolp shynaydi. Fanda ayniyatning turli modifikasiyalari (turlari) uchraydi. Matematikada tenglik, ekvivalentlik, tengsonlilik, kshplik, kongurientlik va 'k. Algoritmlar nazariyasida 'arflarning bir xilligi, alfavitlar tengligi (AqV) konkret so’zlar tengligi va x.k.Hulosa iilib aytganda, ayniyat qonuniga amal hilish to’g’ri fikrlashning xususiy qonuni sifatida kishi tafakkurining barcha shakllari (tushunchalar, hukm, hulosa chiiarish) uchun umumiydir, ya’ni mu'okama hilinayotgan fikr shzining aynanligini saqlab iolishi kerak. ZIDDIYaT QONUNI Diiiat! Bir vaitda va ayni bir munosabatda biror narsa to’g’risida iarama-iarshi fikr bildirib bo’lmaydi. Agar bu iarama-iarshi iikr turli vait va munosabatda bo’lsa, fikrlashda ziddiyatlarga olib kelmaydi. Bu fikrlar to’g’ri bo’lishi mumkin. Ziddiyat qonuni fikrlash jarayonida ziddiyatga yshl ishymaslikni talab iiladi, ya’ni bir buyum, narsa haqidagi ikki bir-biriga iarama-iarshi bo’lgan fikr ayni bir vaitda, ayni bir narsaga nisbatan ayni bir munosabatda to’g’ri bo’lishi mumkin emas. Uning formulasi A- dir, A-A emas. Bu yerda A-hukmni bildirsa, birinchi hukmni inkor etuvchi hukm. Quyidagi misollarni ko’rib chiiaylik. 1. "Falsafa iiziiarli fan". "Falsafa iiziiarli fan emas". 2. "Sodiiov aolochi talaba". "Sodiiov aolochi talaba emas". 3. "Hamma insonlar onglidir". "Baozi insonlar iora tanli emas". 4. "Hech bir davlat urush tarafdori emas". "Hamma davlatlar urush tarafdori". Bu hukmlar ayni bir vaitda 'ech iachon chin bo’la olmaydi. Agar biror kishi tomonidan yuioridagi hukmlar u yoki bu belgini tasdiilasa yoki inkor etsa, ularning mazmuni inkor bo’lishdan qat’iy nazar bir narsaga nisbatan bir vaitda birdaniga to’g’ri bo’lishi mumkin emas. Ziddiyat qonunida agar bir fikrga nisbatan turli vait nuitai nazaridan iaralsa, fikr to’g’ri bo’lishi mumkin. Masalan, "Ra'imov - O’zbekiston fuiarosi". "Ra'imov - O’zbekiston fuiarosi emas". Agar Raximov bir vaitlar O’zbekistonda yashaganda fuiaro hisoblanib, 'ozir O’zbekistonda yashamayotgan bo’lishi mumkin. Bunday holda 'ar ikki fikr ham to’g’ri.Yuioridagilardan kelib chiiian holda Ziddiyat qonuni shunday taoriflanadi: "bir vaitda va ayni bir munosabatda biror narsa-'odisa haqida iarama-iarshi fikr bildirib bo’lmaydi, ulardan biri chin, ikkinchi esa xato bo’ladi, ammo bu iarama - iarshi fikr turli vait va nisbatda aytilsa, 'ar ikkisi ham to’g’ri bo’laveradi". Formal mantiq ziddiyatlarini moddiy olamdagi predmet va buyumlarga xos bo’lgan ziddiyatlardan ajrata bilish lozim. Moddiy olamni bilishda dialektik mantiqning roli kattadir. Dialektika ob’ektiv olamning rivojlanishi jarayonini ham ziddiyatlarning vujudga kelishi va uni 'al etilishidan iborat, deb ta’kidlaydi. Dialektik ziddiyat moddiy olamdagi buyum va narsalarni doim o’zgarishda, rivojlanishda, bir 'olatdan boshia 'olatga shtishda, deb biladi. Dialektik ziddiyat rivojlanish manbai hisoblanadi. Tabiat, jamiyat va kishi tafakkuri rivojlanishi dialektik ziddiyat natijasida yuz beradi. Dialektik taolimotdan kelib chiiib, narsa harakatda ham sokinlikda (koinot va yerga nisbatan) deb ta’kidlansa to’g’ri, lekin formal mantiq nuitai nazaridan bu xato. Chunki xarakat va sokinlik bir vaitning shzida bir narsa to’g’risida aytilgan ziddiyatli fikrdir. Ijtimoiy 'ayotda, kundalik turmushda baozi kishilar bir-biriga zid fikrlarni isbot etishga harakat iiladilar. Jumladan, 'ozir bozor iitisodiyotiga tshlii shtish uchun rivojlangan demokratik jamiyat iurish uchun bir iancha bosiichlarni bosib shtish kerak bo’ladi. Baozilar bu jarayonlar tez vaitda amalga oshadi, deb fikrda ziddiyatga yshl ishyadilar.Ziddiyat qonuni fikrlashning zaruriy sharti sifatida hulosa chiiarishda alo'ida ahamiyatga ega. Bunda umumiy tasdii hukmlarning chinligidan juzoiy tasdii hukmlarning chinligi kelib chiiadi. Masalan, "Hamma Markaziy Osiyo davlatlarida yozda issii 400S dan oshadi" degan fikrning chinligidan "Baozi Markaziy Osiyo davlatlarida yozda issii 400S oshadi" degan fikr chinligi kelib chiiadi. Ziddiyat qonuni ayni bir vaitda bir buyum haqidagi aytilgan ikki zid fikr chin bo’lishi mumkin emasligini ta’kidlaydi. Ammo bu zid fikr biri albatta chin, ikkinchisi albatta xato bo’ladi degan hulosaga olib kelmasligi kerak. Masalan, "Hamma 'uiuishunoslar prokuror", "Hech bir 'uiuishunos prokuror emas". Bu hukmlarning 'ar ikkalasi ham noto’g’ri, xatodir. Yoki "Hamma davlatlar BMT ga aozodir", "Hech bir davlat BMT ga aozo emas". Bu hukmlar bir vaitda chin bo’lishi mumkin emas, lekin ikkalasi ham xato bo’lishi mumkin. "Baozi davlatlar BMT ga aozodir" degan hukm chin bo’ladi. Demak, ziddiyat qonuni ikki iarama-iarshi hukmning siisha olmasligini ko’rsatib beradi. Ziddiyat qonunini yaxshi bilish kishilarga su'batdoshining mantiqsizligini ochib tashlashga, 'aiiiatdan iochishga urinishlarini fosh etishga yordam beradi. Ziddiyat qonuni ayniisa ilmiy tadiiiot ishlarida katta ahamiyat kasb etadi. Shu bilan birga 'ar bir sohada ziddiyat qonunini buzish 'ollari uchrab turadi. Masalan, badiiy asarlarda bir obrazga ikki iarama-iarshi tavsif berilishi, ilmiy ishlarda zid fikrlarning ilgari surilishi, ayrim yhilishlarda korxona va tashkilotlarning faoliyatini taniid iilib, oxirida uning ishini "ioniiarli" deb topilishi ziddiyat qonunining buzilishidir. UChINChISI ISTISNO QONUNI Uchinchisi istisno qonuni ziddiyat qonunining davomi, uning yanada rivojlantirilishi, chuiurlashtirilishidir. Fikrlash davomida vujudga kelgan ikki imkoniyatlardan birini tanlash zaruriyati tuilganda unga amal hilinadi. Unutmang! Bu qonun quyidagicha ifoda etiladi: "Bir-biriga zid bo’lgan ikki hukmdan biri hamisha chin bo’lib, ikkinchisi xatodir, uchinchisi bo’lishi mumkin emas". Formulasi A yoki V yoki V emas. Fikrimizning isboti uchun quyidagi misollarni ko’rib chiiaylik: 1. "Bu kitob foydali" "Bu kitob foydali emas". 2. "Bu yigit FarDU talabasi", "Bu yigit FarDU talabasi emas". 3. "Hech bir olim arxitektor emas", "Baozi olimlar arxitektor". 4. "Agar 'avo aynisa yomir yoadi", "Agar 'avo aynisa, yomir yomaydi". Bu hukmlarning biri chin, ikkinchisi xato, uchinchisi bo’lishi mumkin emas. Demak, bir predmet yoki buyum haqidagi ikki zid fikr bir vaitning shzida va bir nisbatda birdaniga chin ham, xato ham bo’la olmaydi, biri chin bo’lsa ikkinchisi xato va aksincha, uchinchi imkoniyat mavjud emasdir. Yoki o’rtacha, oralii 'olatning, imkoniyatning bo’lishi mumkin emas. ETARLI ASOS QONUNI Qonun shunday ifodalanadi: Muayyan mu'okama jarayonida bildirilgan 'ar ianday fikr etarli darajada asoslab berilishi kerak. Bu qonun talabiga ko’ra to’g’ri yoki noto’g’ri deb bildirilgan 'ar ianday fikrning to’g’ri yoki noto’g’ri ekanligi qonunlar, aksiomalar va dalillar asosida isbotlab berilishi zarur. Eslab ioling va amal hiling! To’g’ri yoki noto’g’ri deb bildirilayotgan 'ar ianday hukm yetarli darajada isbotlab berilishi shart. "O’zbekiston - kelajagi buyuk davlat" deb aytilishi jarayonida mamlakatimizning tabiiy mu'iti (ob-'avo, tuproi, tabiiy boyliklari, yetishtirilayotgan de'ionchilik, chorvachilik, poliz, sabzavot va boshia ekinlar), iitisodiy (O’zbekiston iitisodiyoti) va intellektual (vatanimizning boy tarixi, anoana, urf-odatlari) imkoniyatlari haqida gapirilib shtilsa, fikr yanada ishonarli chiiadi. ADABIYoTLAR 1. I.A.Karimov. O’zbekiston: shz istiilol va taraqqiyot yshli. T. O’zbekiston. 1992. 2. I.A.Karimov. O’zbekiston kelajagi buyuk davlat. T. O’zbekiston,1998. 3. I.A.Karimov. O’zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iitisodiy istiibolining asosiy tamoyillari. T. 1995. 4. I.A.Karimov. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka ta'did, bariarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T. 1997. 5. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yshi. T.Shari. 1998. 6. Karimov I.A. Milliy mafkura haqida. T.2000. 7. Karimov I.A. Donishmand xaliimizning musta'kam irodasiga ishonaman. "Fidokor" gazetasi, 2000 yil, 8 iyunp. 8. Xayrullaev M. Haqberdiev. Mantiq. T. 1993. 9. Ra'imov I. Logikadan amaliy mashulotlar va metodik tavsiyalar. Toshkent, 1988. 10. Ra'imov I. Mantiq. T.ToshDU. 1994. Yüklə 0,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|