Щзбекистон республикаси

20. 

Meyozni biologik a’amiyati nima?

 

 

 

MAVZU-8.  HUJAYRA FIZIOLOGIYASI . 

 

Reja: 

1.  Hujayraning tasirlanishi.  

2.  Hujayraning shikastlanishi. 

3.  Hujayrani qo’z’aluvchanlik xususiyati. 

4.  O’tkazuvchanlik va u xaqidagi nazariyalar. 

 

Hujayraning tasirlanishi 

 

Tabiatdagi  barcha  organizmlar  doimo tashki muxit  bilan  aloqaada  bo’ladi.  Barcha  o’simlik 

va  xayvon  organizmlari  uz  xayotini  davom  ettirish  uchun  tashki  muxit  o’zgarishlariga 

moslashadi. Bunday o’zgarishlar organizmlarning tasirolanishi natijasida yuz beradi. Tashki 

muxit  faktrlarining  organizm  yoki  hujayralarda  borishi  natijasida  yuz  beradigan 

o’zgarishlarga  nisbatan  javob  bera  olish  xususiyati  ularning  tasirlanishi  deyiladi. 

Organizmga tasir etuvchi faktorlarga tasirlanuvchilar deyiladi.  

 Tasirlanish  barcha  hujayralarga  mansub  bo’lgan  xususiyat  xisoblanadi.  Barcha  hujayra 

uchun  yagona  xisoblangan  umumiy  chegara  yoki  faktorlarni  aniqlash  mumkin.  Chegara 

tasirlantiruvchi  yoki  tasirlanuvchi  faktor,  tasirlanuvchi  organ  yoki  hujayra  urtasida 

sarflanadigan energiyaga bo’liq bo’ladi. M: agar biror nervga mexaniqaviy tasir ko’rsatsak, 

bu  vaqtda  shu  nervga  bo’liq  bo’lgan  muskul  o’zining  tezda  QISQArishi  bilan  javob 

kaytaradi.  Lekin  bunda  muskulning  QISQArishida  ko’p  energiya  sarflanadi.  Umuman  xar 

bir  hujayra  turli  xil  tasirga  o’zining  jadal  modda  almashinuvi  bilan  javob  kaytaradi,  a’ni 

ularda  assimlyasiya  tezlashadi,  moddalarning  parchalanishi  va  sigimi  jadallashadi.  Buning 

natijasida  hujayralarda kuzgalish  vujudga keladi.  

Hujayraning  kuzgalishi  deb,  malum  bir  tasir  natijasida  sitoplazma  faoliyatida 

vaqtinchalik yuz beradigan jadal o’zgarishlarga aytiladi. Turli xil hujayra kuzgatuvchilariga 

xar  xil  javobi  bilan  cheklanadi.  Masalan:  bez  hujayralari  sekret,  eksret  chiqarsa,  muskul 

hujayralari siqiladi yoki cho’ziladi. Nerv kuzgaladi va x k.  

Yuz  beradigan  reaksiyalari  yunalish  aniqlashda  tasirlantiruvchi  faktorlarning 

xususiyatini  bilish  katta  axamiyatga  ega.  erkin  xoldpa  xarakat  qiluvchi  hujayralar 

tasirlantiruvchi  manbaga  uxshash  yoki  yakinlashgan,  ulardan  ijobiy  yoki  salbiy  taksis 

yuzaga keladi.  

Umuman  hujayralarning  kuzgala  olishi  xususiyati  ularning  tashki  muxit  tasiriga 

bo’lgan  javobi  xisoblanadi  va  hujayraning  xayot  faoliyatini  saqlashda  ximoya  muxim  rol’ 

uynaydi. 

Hujayraning shikastlanishi natijasida ularning funksional aktivligi, umuman biologik 

faoliyati  bo’ziladi,  ba’zan  butunlay  tuxtab  qoladi,  ayrim  vaqtlarda  nobud  bo’ladi. 

Xarakatlantiruvchi    hujayralar  xarakat  qilishdan  butunlay  tuxtab  qoladi  va  bo’linayotgan 

hujayralar xam bo’linishdan tuxtaydi.  

Agar  shikastlanish  jiddiy  bo’lsa,  u  xolda  karaxt  xolga  keladi  va  xaloqa  bo’ladi. 

Bunday xollar ko’prok narkoz, kislota, tuzlar, yukori darajadagi issiklik tasirida yuz beradi. 

Bu  soxada  yirik  rus  fiziologi  N.E.  Vedenskiy  turli  moddaklarning  nerv  sistemasini 

ko’rsatadigan tasirini o’rganadi va parabioz xususiyatlarni kashf qiladi.  

---

Hujayrada  tiklanish  regon  prosesslar.  Bu  xususiyati  va  uz  funksiyasini  normal 

darajada  davom  ettira  olishi  asosan  ularning  genetik,  ya’ni  irsiy  xususiyatlarga  bo’liq.  Bu 

xususiyat organizmlarning uzok evolyusiyasi natijasida vujudga kelgan.  

Organizmdan  muayan  modda  almashinuvi  prosesslarga  va  tasir  etadigan  hujayra 

sistemasini  jaroxatlantiruvchi  agentlariga  nisbatan  chidamligini  oshirish  xam  ularning 

genetik  xususiyati  bilan  ifodalanadi.  Hujayralarga  ko’rsatilgan  ekstremal  ya’ni  tashqaridan 

bo’ladigan  tasir  natijasida  uning  ichkari  kismida  regulyatorlik  xususiyati  vujudga  keladi. 

hujayralar  xamda  ularning  organizmlari  xarakatga  keladi.  hujayralarga  ko’rsatilgan  fizik, 

ximik, mexaniq tasirlar turli faktlarga bo’liqdir.  

Hujayralarda  sezuvchanlik,  chidamlilik,  karshilik  ko’rsatish  reaktiv  xossalar 

xisoblanadi. Tiklanishni borishi yukoridagi faktorlarga bo’liqdir.  

Malum  bo’lishicha  avvalo  hujayra  jaroxatlangach  o’zining  fizik,  ximiyaviy 

xususiyatlarini  uzgartiradi.  Sitoplazma  qolloid  dispersion  darajasi  xam  uzgaradi, 

yopishkoklik  xususiyati  ortadi.  Bu  esa  jaroxatlarni  yoki  ekstremal  tasirini  buitun  hujayra 

buylab  tarkalishidan  saqlaydi.  Ularning  yana  bir  xususiyati  membrana  bilan  bo’liqdir. 

Masalan:  ular  ionlarda  mumkin  kadar  chiqarib  yuborishga  xarakat  qiladi.  Uning  natijasida 

hujayraning o’tkazuvchanligi qisqaradi va uzgaradi.  

Hujayraning jaroxatlanishi qancha kuchli bo’lsa, chuko’r bo’lsa, shuncha ko’p kismi 

nobud bo’ladi va qolgan kismini tiklanishi asta – sekinlik bilan davom etadi.  

Hujayraning  kuzgalishida  ko’rsatilgan  tasir  natijasida  ularning  javob  reaksiya 

berishdagi xolati muximdir. Kuzgalish xususiyati natijasida bir erdan ikkinchi erga kuchish 

yoki  bir  xil  hujayradan  ikkinchi  hujayraga  utish  va  qisqa  vaqt  ichida  ko’pgina  hujayraga  

tarkalishi mumkin. Bu xodisa yukori darajadagi xayvonlarda va odamlarda javob reaksiyasi 

nerv hujayrasi orkali 120 m/s tezligida bo’lishi aniqlangan.  

Umuman hujayralarning shikastlanishi va kuzgalishi orasida chambarchas boglanish 

mavjud.  M:  kanday  tasir  bo’lishilan  kat’iy  nazar  hujayra  uz  aktivligini  uzgartira  olsa,  u 

kuzgala oladi. Shu vaqtning o’zida  u shikastlanadi. 

Hujayraning  kuzgalishida  yuz  beradigan  barcha  alomatlar  ularning  shikastlanishida 

vujudga  keladigan  belgilarga  uxshaydi.  Hujayralar  kuzgalganda  ularning  tashki  kismidagi 

elektr  zarrachalari  nisbiylanadi.  Bu  xodisa  hujayralarning  shikastlanishida  xam  yuz  beradi. 

Xozirgi vaqtda bu prosesslarning molekulyar darajada o’rganishlar davom etyapti. 

Nurdan  shikastlanish  xususiyatlari  eng  xozirgi  zamon  fanlar  rivojlanib  borayotgan 

dolzarbligi yukori bo’lgan soxalardan biri fan darajasida bo’lib, oldiga uch yirik muammoni 

o’rganish vazifasini kuygan. 

1.  Nurlangan  organizmlarni  kuchlanishi  va  nurdan  nurlanishidan  turli  biologik  va 

ximiyaviy  vositalar  asosida  saqlanish  usullarini  ishlab  chiqadi.  Ayniqsa  fazoda 

nurlanish sitoplazmani tiklana olishi xakidagi tadqiqotlar muximdir. 

2.  Ionlangan  nurlardan  biologiya  va  medisinada  umumli  foydalanish  problemasi 

murakkab  va  boshqa  kassaliklarni  nur  bilan  davoldash  o’simlik  seleksiyasida 

foydalanish. 

3. 

Nurlarning  tirik  organizmlarga  tasir  etuvchi  mexanizmlarni  o’rganish  ishlari 

ya’ni  bunda  yuz  beradigan  barcha  prosesslarni  molekulyar  darajada  kuzatish  masalalari 

turadi.  

   Nurdan hujayralarni barcha komponentlari jaroxatlanishi mumkin. Shuning uchun xozirgi 

tula  va  puxta  o’rganish  muxim  axamiyatga  ega.  Sungi  yillarda  yoki  fanlar  molekular 

biologiya,  molekulyar  genetika,  bioximiyaviy  genetika  va  x  k  fanlar  vujudga  keldi. 

Hujayrada nurlanish   turli salbiy o’zgarishlarga olib kelishi mumkin. M: 1000 rengen doza 

nur berilsa  1 soatdan  sung  ATF sintezi bo’ziladi.  Lekin  yadro  otalangan  bo’lganligi uchun 

tez uzgarmaydi. Uning faoliyati 4 soatdan keyin bo’ladi. Kislorod kabo’l qilishdan tuxtaydi. 

energiya olishuvi sunadi. Fermentlar parchalanib ketadi. 

---