Sirtqi va maxsus sirtqi talabalari uchun O`slubiv qo`llanma Samarqand – 2019 kirish

Kompleks omillar: er qimirlashlari, vulqon va suv toshqinlari, dovullar. Ximiyaviy faktorlarga quyosh nuri ta’sirida, atmosfera va er sirtida, mavjud moddalar orasida yuz beradigan turli – tuman reaksiyalar, suv, havo, tuproqni ifloslanishi kiradi.
Radioaktiv moddalarning biologik ta’siri. Radioaktiv moddalar er yuziga havo va suv okimi bilan, kushlar va baliklarning harakati tufayli, transport va odamlar harakati va boshkalar natijasida tarqaladi. Inson va hayvonlar organizmi modda almashinuvi natijasida radioaktiv izotoplarni uziga singdirib (yutib) uz organizimida tuplaydi, sung uzi radioaktiv manba bulib koladi. Ba’zi bir radioaktiv izotoplaring organizm ichida parchalanishi natijasida yangi radioaktiv izotoplar hosil buladi. Bu esa organizm ichida yangidan nurlanishni vujudga keltiradi. Radioaktiv moddalarning kishi organizmida yutilishi, unda nurlanishi va parchalanishi natijasida kuchli biologik uzgarishlar sodir buladi, eng xavflisi shundaki, radioaktiv moddalarning uldiradigan dozasi ham kishining biror a’zosini ogritmaydi va hech qanday himoyalanish reaksiyasini tugdirmaydi.
Eng katta biologik aktivlikka ega bulgan nurlar rentgen nurlari va gamma
nurlardir. Alfa va betta zarralari yutilish kobiliyati kichik bulib, ular organizmga kirgandan sung organizm ichida nurlanish natijasida kishida nur kasalligini keltirib chiqaradi. Havodagi radioaktiv moddalar kishi organizmiga kuyidagi yullar bilan kiradi: Ogiz va nafas olish yuli orkali, gaz shaklidagi (radon, tritiy) moddalar shikastlanmagan teri orkali ham, tuprok, suv va usimliklardan tugridan – tugri yoki boshqa yullar bilan organizmga utadi. Olimlarning hisoblaricha agar erda radioaktiv-likning mikdori rentgenga ortsa kelajak avlodlardan 10 mln. kishining sogligi havf ostida qoladi. Inson vahayvonlar sogligi uchun eng havfli hisoblangan radioaktiv modda hisoblanadi. Uasosan tish va miyya suyaklarining kon bilan boglangan joylarda tuplanib rak va ok kon kasalliklarini keltirib chikarishga sabab buladi.
Radiatsiyaning insonni uldiradigan dozasi 600 rentgen, sichkon uchun 900 rentgen, ba’zi bir hayvonlar uchun 300 000 rentgenni tashkil kiladi. Ayrim bakteriyalar 10 dan 20 mln rentgen nur dozada nurlanganda ham yashab rivojlanaveradi. Radioaktiv izotoplar emirilib tugamaguncha u doim atrof muhitda bir holatdan ikkinchi holatga utib, bir moddadan ikkinchisiga aylanib turadi. Radioaktiv moddalarning atrof muhitni ifloslantirishining ortib borishi va uning ta’siridatirik organizmning havf ostida kolishini kuzatgan olimlar undan himoyalanish lozimligini urtaga tashladilar. Atmosferani birinchi navbatda sanoat chikindilari ifloslantiradi. Atmosferadagi chikindilarini chikarishni kamaytirish maksadida eskirgan tozalash apparatlarini yangilari bilan almashtirish yangi tehnalogiya shemalarini joriy etish, zararli moddalar hosil bulishini kamaytirish usullarini joriy kilish, atmosferani bulgovchi moddalar chikarilishini boshkarish va nazorat lishni avtomatlashtirish sistemalarini joriy etish lozim.
Milliy xavfsizlikka qarshi yashirin tahdidlarni kurib chiqar ekanmiz, ekologik havfsizlik va atrof muhitni muhofaza qilish muammosi alohida e’tiborga molikdir.
Ekologiya atamasini fanga birinchi marotiba 1866 yilda nemis biologi Ernest Gegel kiritgan. «Ekologiya» so‘zi (yunoncha «oykos» - uy, yashash joyi, maskan, «logos» - fan) o‘z mazmuniga ko‘ra, «uy hakidagi o‘zining yashash joy hakidagi fan» degan ma’noni anglatadi. YAnada umumiyrok ma’noda ekologiya – bu organizmlarning ularni o‘rab turgan yashash muhiti bilan o‘zaro munosabati (shu bilan birga ularning boshka organizimlar va turkumlar bilan o‘zaro bog‘likligi, hilma-hilligi) ni o‘rganuvchi fandir.
Ekologik havfsizlik muammosi allakachonlar milliy va mintakaviy doiradan chikib, butun insoniyatning umumiy muammosiga aylangan. Tabiat va inson uzaro muayyan konuniyatlar asosida munosabatda buladi. Bu konuniyatlarni buzish unglab bulmas ekologik falokatlarga olib keladi. Insonning tabiat imkoniyatlarini va uning rivojlanish konuniyatlarini hisobga olmay, jadal yuritilgan hujalik faoliyati, Rim klubining «XXI asr yuli» deb atalmish tadqiqotlaridan birida kursatib utilganidek, er yuzida tuprok nurashi, urmonlardan mahrum bulish, baliklarning haddan tashkari kup ovlanishi, tuzli yomgirlar, atmosfera ifloslanishi, ozon katlami buzilishi va hokazolarning ruy berishiga olib keldi.
Mutaxasislarning fikricha 2000 yilga borib urmonlar egallab turgan maydon kuruklikning 1/6 qisminigina tashkil etadi, holbuki 50 – yillarda ular 1/4 qismni egallagan edi. Jahon okeanining suvlari halokatli ravishda ifloslanib bormokda, uning takroriy mahsuldorligi keskin kamaygan. Madal suratlar bilan yuz berayotgan urbonizatsiya jarayonlari shaharlarning asosiy aglomeratsiyalari eng yirik ifloslantirish manba-lariga aylanib kolishga olib keldi. Tarkibida oltingugurt kush oksidi va azot oksidi bulgan tuzli yomgirlar yogishi kupaydi. Buning natijasida butun dunyoda ekologik muhitni yomonlashuvi bilan boglik turli – tuman kasalliklar soni ortib bormokda.
Taraqiyotning hozirgi bosqichida inson bilan tabiatning uzaro ta’siriga doir bir qator muammolarni hal etish faqat bir mamlakat doirasida cheklanib qola olmaydi.
Ularni butun sayyoramiz kulamida hal qilish zarur. Ekologiya muammosi er yuzining hamma burchaklarida ham dolzarb. Faqat uning keskinlik darajasi dunyoning turli mamlakatlarida va mintaqalarida turlichadir. Mutxasislarning baholashicha juda murakkab, aytish mumkinki xavfli vaziyat vujudga kelmoqda. Bunday vaziyat nimadan iborat.
Birinchidan erning cheklanganligi va uning sifat tarkibi pastligi bilan bogliq havf tuxtovsiz ortib bormoqda. Markaziy Osiyo sharoitida er Olloh Taoloning bebaho in’omidir. U tom ma’noda odamlarni bokadi, kiyintiradi. Respublikaning 447,4 ming kvadrat km dan ortik bulgan umumiy maydonining atiga 10 foizinigina ekin maydonlari tashkil etadi.Markaziy Osiyo malakatlari orasida O‘zbekiston aholining zichligi ayniksa yukori bulib, 1 kvadrat kilometrga 51,4 kishi tugri keladi.
Radioaktiv ifloslanish ayniksa katta havf tugdirmokda Maylisuv (Kirgiziston) daryosining kirgoklari yokasida 1944 yildan to 1964 yilgacha uran rudasini kayta ishlash chikindilari kushilgan. Hozirgi vaktda koldiklar saklanadigan 23 ta joy mavjud. Bu erlarda selni tusadigan tugonlarni mahkamlash hamda kuchli xavfi bulgan joylardagi kiyaliklarinng mustahkamligini ta’minlash zarur.
Ekologik havfsizlikni kuchaytirishning hozirgi asosiy yunalishlari quyidagilardan iborat:
1.Tegishli tehnologiyalarni ishlab chiqish va joriy etish. Qishlok, urmon va boshqa xujalik tarmoklaridagi tabiiy jarayonlarning keskin buzilishiga olib keladigan barcha zararli kimiyoviy moddalarni qullash ustidan qattiq nazorat urnatish. Havo va suv muhitini insonning hayotiy faoliyati uchun zararli va salbiy ta’sir etadigan moddalar bilan ifloslantirishni tuxtatish.
2. Qayta tiklanadigan zaharlarni qayta ishlab chiqarishning tabiiy ravishda kengayishini taminlagan hamda qayta tiklanmaydi-gan zahiralarni qatiy mezon asosida ist’emol qilgan holda tabiiy zahiralarning hamma turlaridan oqilona foydalanish darkor.
3. Katta – katta hududlarda tabiiy sharoitlarni tabiiy zahiralardan samarali va kompleks foydalanishni taminlaydigan darajada anik maksadga karatilgan ilmiy asoslangan tarzda uzgartirish (daryolar oqimini tartibga solish hamda suvlarni bir havzadan ikkinchisiga tashlash, erni namini kochirish, suv chikarish tadbirlarini amalga oshirish) lozim.
4. Jonli tabiatning butun genofondini madaniy ekinlar va hayvonlarning yangi turlarini kupaytirish hisobiga boshlangich baza sifatida saqlab qolish kerak.
5. SHaharsozlik va tumanlarning rejalashtirishning ilmiy asoslangan, hozirgi zamon urbanizatsiyasining barcha salbiy oqibatlarini bartaraf etadigan tuzimini joriy etish yuli bilan shaharlarda va boshka aholi punktlarida aholining yashash uchun qulay sharoit yaratish zarur.
6. Ekologik kulfatlar chegara bilmasligini nazarda tutgan holda jahon jamoatchiligi e’tiborini mintakaning ekologik muammolariga qaratish lozim.
Xalqaro tizimlarning zahiralari, imkoniyatlari va investitsiyalarini ana shu muammolarni hal qilishga jalb etish birinchi darajali vazifadir.
SINOV SAVOLLARI.
1. Tabiat nima?
2.Tabiatshunoslik fani nimani urgatadi?
3. Tabiat insonga nima beradi?
4. Olam nima?
5. Olamni tashkil etgan narsalar.
6. Tabiatni urganishda insonlarni roli.
7. Tabiat ilmi nima?
8. Tabiatshunoslik fanining rivojlanish tarihi.
9. Tabiiy resurslar nima?
10. Jonli va jonsiz tabiat nima?
11. Makro olam tushinchasi.
12. Mikro olam tushinchasi.
13. Fazo va vakt tushinchasi.
14. Geliotsentrik sistemani tushintiring.
15. Galaktika nima ?
16. Olam tushinchasi.
17. Biosfera hakida nimani bilasiz
18. Biosferani asosini nima tashkil etadi?
19. Tirik organizmlarni mavjudligi nimaga bogliq?
20. Litosfera nima?
21. Gidrosfera nima?
22. Mikroorganizmlarni biosferadagi roli.
23. Kuyosh energiyasining biosferaga ta’siri.
24. Erdagi evolyusion jarayonlarga issiklik energiyasining ahamiyati.
25. Inson hayotida ekologiyaga ta’siri.
26. Tabiat bilan inson orasidagi munosabat.
27. Insonlarni tabiatga ijobiy ta’sir kursatishi.
28. Insonlarni tabiatga salbiy ta’sir kursatishi.
29. Tabiiy resurslardan unumli foydalanish.
30.Tabiatga salbiy ta’sir etuvchi tabiiy omillar.
31. Kompleks omillari nima?
32. Radiaktiv moddalarning biologik ta’siri nima?
33. Ekologik havfsizlikni kuchaytirishning hozirgi asosiy yunalishlariga nimalar kiritiladi?